Лекция 1Мдениет жне дін. лтты діндер жне мдениет
Ф-Д-001/026
А.ЯСАУИ АТЫНДАЫ ХАЛЫАРАЛЫ АЗА-ТРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫ ЫЛЫМДАР ФАКУЛЬТЕТІ
ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
«БЕКІТЕМІН»
Факультет деканы, т..к., доцент
Е.Тлегенов _______
«» 2016 ж.
МДЕНИЕТ ЖНЕ ДІНпніні
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Мамандыты аты, шифры: Барлы мамандытар шін
Оу формасы: кндізгі
Курс: ІІ
ТРКІСТАН-2016
Лекция тезистері .А.Ясауи атындаы ХТУ гуманитарлы факультетті оу-дістемелік кеесіні 02.09.2014 жылы №1 хаттамаcымен бекітілген пнні оу бадарламасы негізінде дайындалды.
Лекция тезистері кафедраны «___» ____09______ 20 16__ ж. (хаттама №1 __) мжілісінде талыланды.
Кафедра мегерушісі ____________И.Шенгл
Лекция тезистері факультетті «_02__» _____09____ 20_16_ ж. (хаттама № 1__) ОК-де аралып, малданды.
Оу-дістемелік кеес трайымы ______________ Б.Керімбаева
КІРІСПЕ
Лекция 1Мдениет жне дін. лтты діндер жне мдениет
Жоспар:
1.Пнге кіріспе.
2.Алашы діни-нанымдар жне алашы ауымды нері.
Дін - лемдік ркениеттегі барлы оамды рылыстара тн тарихи, саяси-леуметтік, дниетанымды жне психологиялы былыс. Ол ыылым замандардан бері адамзатпен бірге жасасып келеді. Оны е тжырымды трде дай мен адамны араатынасы, адамны танымынан тыс кштерді барлыын мойындау жне соан илану деп анытауа болады.
Дін туралы арнайы ылымды – дінтану дейміз. Дінтану ылымы дінді теологиялы, философиялы-леуметтік, биологиялы, психологиялы жне этнологиялы (грек тілінде ethnos-халы, logos-ілім) трылардан бліп арастырады. Теология (кне грек тілінде teos-дай, logos-ілім) немесе конфессионалды ілім (кне грек тілінде konfessio – мойындау, ибадат ылу; белгілі бір дінді мойындайтын діни бірлестік) адам мен Жаратушыны, адам мен Абсолютті, адам мен бізді тсінігімізден тыс кштерді атынасын зерттейді, дінді оны аидаларыны зіне сйеніп негіздейді.
Дінді философиялы-леуметтік трыдан тсіну дегеніміз – оны оамды сана мен днитанымны нысаны (формасы), діни мдениет трінде крінуі, белгілі леуметтік ызмет атаратын былыс, діни идеология, діни мораль трысынан арастыру, дін жне саясат мселелерін зерттеу.
ылым дінді табии инстинкт, мір шін кресті ралы деп санайды жне “діндарлы геніні” болуы ытимал деген болжам жасайды. Осы мселелерді зерттеуден дінні биологиялы анытамасы шыады. андай дінді алмаса та оны негізінде адамны сезім дниесі жатыр. Мны психология ылымы зерттейді. Осыдан дінні психологиялы айындамасы шыады.
Дін этностарды ошаулану факторларыны бірі болып табылады жне этнос мдениетіні алыптасуында айтулы роль атарады. Дінні осы ырын зерттеуден, оны этнологиялы анытамалары шыады.
Жоарыда айтыландар – дінді ылыми трыдан тануды тсілдері. Біра, жеке-жеке аланда дін деген не, ол алай пайда болды, ха дін деп айсысын айтамыз, деген трізді сратара толы жауап бере алмайды. Теология мен философияны зі кзарастар айшылыы болып табылады. Сондытан дінді лемдегі былыстарды абылдау мен тсіндіруді, лемді тану мен мегеруді зіндік жолы, жеке адамдарды жне оамны маызды рамдас блігі немесе мдени феномен трысында арстыру бізді дінні шын табиатына бір адам жуытата тседі.
Дін лшылы жолындаылар мен дірет арасындаы бір байланысты барлыына деген сенімге негізделеді жне ол сенім белгілі бір діни ілім трінде тжырымдалып, трмыста діни салттар мен рыптар трінде крініс береді. Ол рылымды жаынан діни сана, діни харекет, діни йым болып тарайды.
Діни сана рылымы – діни сенім, діни ілім жне діни идеология. Діни сана кнделіті жне концептуалды болып екі сатыа ажыратылады. Бірінші сатыа діни тсініктер, дадылар, аидалар мен діни дстрлер жатады. Концептуалды дегейде осыларды брі белгілі бір ізге тсіріліп, дін ілім сипатына ие болады, оны теориялы негізі жасалады, аиаттыы длелденеді. Мнымен теология жне діни философия шылданады.
Діни сана, р тарихи кезеде, трлі оамда ртрлі дрежеде ызмет атарып, крініп отырады. Негізінен оны ш сатысын атауа болады. Бірінші сатысы – діни сана оам санасында жетекші орын алады; діни трмыс бкіл оамны леуметтік трмысыны рамды блігі болады; леуметтік атынастарда діни сенімдер міндетті трде ескеріледі; кімет билігі діни жне азаматты салалардан трады. Бл рдіс (процесс) сакрализация (латын тілінде sakra - асиетті) дап аталады.
Екіншісі – діни сана оамды санада басымдыпен крінбейді, одан азаматты дниетаным мен мдениет озы трады; діни ызмет баран сайын зіні негізгі ызмет аясына дейін тарыла береді; оамды атынастар діни атынастардан ошауланады; біра, діни ттасты брынысынша этносты ттастыа мтылады.
шіншісі – діни сана оамды ойа мейлінше аз ыпал жасайды, діни ызмет тек діни йымдарды ісі болып алады, діни ортатасты этникалы, мемлекеттік ттасты мселесімен сйкестігін жояды, діни жне азаматты кімет биліктері біржола ажыратылады. Бл рдіс секуляризация рдісі (латынша secularis - зайырлы) деп аталады.
ілімдік жне рыпты болады. Діни ызмет дегеніміз – діни ілімді жинатап, саралау, тсіндіру жіне тарату, діни идеологияны жасап, орнытыру.
дінді уаыздау, діни оу орындарында білім беру де – осы ызмет саласыны міндеттері. Одан кейінгі лшылы жасау салттары діни мейрамдарды ткеру, лшылы жасайтын имараттар трызу т.б. діни имыл-рекеттеріні брі рыпты ызметтер деп аталады.
Діни бірлестікті мынадай трлері бар: діни мекеме (мешіт, шіркеу, діни оу орны т.б.), діни секта жне деноминация. Бларды ішінде шіркеу, мешіт т.б. бірлестікті нерлым ке трі саналады. Оларды орталытандырылан (бір ортаа баынатын) рылымы жне тменнен жоарыа дейінгі басару жйесі бар.
Секта(латынны “ойлау тсілі, ілім, баыт” деген маынадаы сзінен шыан) дете орныты діни ілімге оппозициялы аым, леуметтік, дниетанымды, рыпты арсылы трінде пайда болады, тек зіні станан жолыны дрыстыына кмнсіздігімен ерекшеленеді. Сектолара тн нрсе - здеріні дайды алаулы адамдары екендігіне берік сенім, ошауланушылы, рыптарына ерекше беріктік, секта мшелеріні тедігін жариялау.
Деноминация(латынны denomen – “атын згерту” сзінен) не баса діни бірлестіктерден блініп шыады, не уелгі бастан дербес алыптасады. Оан тн нрселер мыналар: иланушыларды дайды алаулы пенделері екендігіне сенім, кез-келген иланушыны рухани айта тууына деген сенім, ошаулану міндетті саналмайды; оам міріндегі жне діни трмыстаы белсенділік; ауымны млтіксіз йымды тртібі; мшелеріні хыты тедігі жне басшыларыны сайланбалылыы; дін ызметшілері мен атардаы лшылы иелеріне блінбеу, сонымен атар ксіби рып атарушыларыны болуы.
Дін – рухани мдениетті блігі рі дниетанымны тарихи нысаны. ылым мдениетті, демек дінні де шыуын ртрлі тсіндіреді. Бізге млім, дін бірнеше элементтерден трады. Соларды бірі – діни рыптар. Кейбір алымдар лемдік мдениет осы рыптардан бастау алан деген пікірге ден ояды. Екінші біреулер мдениетті алашы нысаны мифология деген пікірді станып, оан мынадай длелдер келтіреді: алашы ауымды рылыста трпайы наным-сенімдер пайда болды, оны белгілі нормалары, тілі мен кркемдік тсілдері пайда болды; осылардан бастапы ауымды синкреттік дниетаным трі алыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология трансформацияланып, сана мен рухани мденит салалары блініп, жеке жетіле бастады: кркемнер, дін, адамшылы нормалары орныты; дін пайда болып, леуметтік былыс ретінде алыптаспас брын бастапы ауымды мифологияны рамында жне сонымен ажырамас атынаста діни нанымдар дамып жетілді. Міне, осы тезиске сйене отырып, ылым дниетанымны жне табиат пен леуметтік дниені тануды тарихи алыптасан алашы нысаны мифология болды деген біржаты тжырыма келеді.
Мифология дегеніміз – адамдарды здерін оршаан орта туралы тсінігін тарихи, здігінен болды деп сенетін трлі бейнелер, кейіпкерлер мен оиалар арылы жеткізу. Біра, бл бір ана былыса, жеке бейнеге, бір оиаа атысты болса, ол миф деп аталады. Ал мифология – адамдарды жалпы дниетанымынан хабардар ететін немесе соны тегістей дерлік амтитын осы мифтерді атар тзеген жйесі. алымдар мифологияны жымды сана деп есептейді. Яни, мифологиядаы бейнелер арылы жымды тсініктер алыптасады. Адамдарды р тобыны здері мекен ылан жерді ерекшеліктеріне арай тйсік-тсініктері ртрлі болуынан бір таным объектісі немесе бір атардаы адамшылы нормалары туралы гімелейтін мифологиялы материалдарыны саналуан болуы ытимал. Оларды байаандары, кргендері жне тйгендері санасында екшеліп, ккемнер лгілері тріндегі (сурет, н, би т.б.) крініс береді. Осыдан біртіндеп лемдік мдениет нсалары жинатала бастайды.
Мифологиялы сананы ерекшелігі – онда адам мен оршаан орта блек нрселер деген тсінік жо, жеке бір адамны санасы ру немесе тайпа санасы ауымынан асып шыпайды, санадаы бар нрсе объективті бар немесе болан деп саналады. Ажыратылмаан жымды сана сол кйінде табиата, ауыма кшіріледі, табиатты “жандандырып” оан адам бейнесі беріледі. Мифтерге серлеу (метафора), бейнелер арылы жеткізу (символизм) таы басалары тн.
Мифтерзіні мазмнына арай космогониялы (лемні жаратылысы туралы), теогониялы (дайларды пайда болуы туралы), астрогониялы (планеталар мен жлдыздарды пайда болуы туралы), антропогендік (адамны пайда болуы туралы), этногендік (рулар мен тайпаларды пайда болуы туралы), эсхатологиялы (аырзаман, топан суы туралы), аарманды, т.с.с. болып бірнешеге тарайды. Осылай сананы пайда болып, жетілуіні е ерте кезінде мифология лемді тануды, абылдауды жне лемдегі барды тсінуді бір тсілі, сол кездегі адамдарды біліміні жиынты крінісі болды.
Адамны кемелдену барысында біртіндеп табиатпен ара атынасын, зіні болмыс ерекшелігін тсінуіне арай мифология дниетаным нысаны ретінде кері ыысып, оамды сананы зге трлеріне – дін мен мдениетке орын бере бастады. лемдік тарихта бл бізді эрамыза дейінгі бірінші мыжылдыты орта тсына сйкес келеді. Осы кездері буддизм, даосизм, конфуцийлік трізді жаа діндер дниеге келді. Дуірлер тоысындаы тпелі кезеде, дай барлы лемні жаратушысы рі иесі деген тсінік дниетанымды негізге айналады, дай адамдарды мір срген ортасынан блініп алынып, лемнен тыс дірет деп танылады. Ендігі жерде мифология кркемнер, дін, мораль, философия, ылымдар болып таралып, жеке мір сре бастады.