АЛАШЫ ДІНИ НАНЫМДАР ЖНЕ ОЛАРДЫ МНІ 2 страница

Мифтерді ішінде Мемфис аласыны ораушысы Птах атты дайды лемді жаратуы туралы миф ерекше маызды. Бл дай барлы дниені, бкіл лемді оймен жне сзбен жаратан. Ол аттарын тізіп айта отырып, алашы сегіз дайды жаратады. Осымен бірге Амон-Ра Египет дінінде «барлы келерді, барлы дайларды кесі, ккті ктеріп, жерді орнытырушы, бірден-бір лы жаратушы дай» болып ала береді. “Амон” сзі “пия”, “тылсым” деген маынаны білдіреді. Яни, оны бкіл болмысы кзге крінбейтін, айып, тылсым. Ол Египетті барлы алаларында бас дай болып танылды. зге дайларды брі жиыла келе осы бір Амон-Раны болмысын сипаттаушы болып танылады. Амон-Ра бір уаытта Осирис те, Птах та, баса дайлар кейпінде де бола алады деп саналды. Мселен, кешті дайы Атум, тады сулелендіруші Хепри болса, осыларды екеуі де, сонымен бірге Кнні де дайы жиынтыында Амон-Ра деп танылды. Ол тотемдік рміз ретінде аршыа жне алып мысы кейпінде бейнеленеді. Антропозооморфты бейнесінде аршыа басты, кн трізді тж киген адам трінде салынды. Амон-Ра лемдегіні баршасына иелік жасап, кндіз алтын айыпен Нілде жзіп жреді, тнге арай жер асты дниесін кезеді деп есептелді. Ол лемге зіні ш кмекшісі – данышпанды йел дайы Сиа, діретті сз дайы Ху жне лемдегі тртіп пен ділет сашысы, зіні дай дауасындаы ызы Маат арылы патшалы етті.

Кне Египет мифологиясында ліп, айтадан дниеге келіп отыратын дай – Осирис туралы мифтер циклі бар. Миф бойынша ол адамзатты дайларды рметтеуге, алалар салуа йретуші, адам етін жеуге тиым салушы. Оны зімен бірге туан Сет есімді дай жек кріп, лтірмек болды. Бірде Осирис лкен той жасады. Сет тойа саркофаг ала келеді де, барлы онатарды кезекпен жатуа гіттейді. Осиристі кезегі келгенде саркофагты беті сарт жабылып алады. уанан Сет саркофагты Нілге аызып оя береді. Исида кйеуін бкіл Египетті шарлап іздеп, аырында Нілді жаасынан, саркофаг ішінен табады. Осы жерде ол діретті кшімен лі Осиристен жкті болып, Осирис Гор есімді дай кейіпінде дниеге айта оралады. Гор кесін тірілтіп алу шін зіні бір кзін жлып алып, Осиристі аузына салады. Осирис осылай дниеге айта оралады. Біра ол енді жер астына тсіп, лгендерді міршісі рі трешісі болады.

Осирис осылай ліп, айтадан тіріліп отыруына арай р мерзімде жыл сайын жаырып отыратын барша табиат символы саналады. Оны йелі Исида (Исет) дианшылы жне адамзатты білім нрін жинауына аморшы лы Ана-дай бейнесін сатауымен атар молшылы, отбасы жне су, жел дайы жне суда жзу жебеушісі болып танылады. Ол адал жар жне айрымды ана символы.

Осиристі баласы – Гор Кн дайы Амон-Раны, зге дайларды діреттеріне орта саналады. Ол аршыа кейпінде немесе денесі адам, басы аршыа трінде бейнеленді. Бертінгі уаыттарда Гор анатын жайан кн трінде бейнеленіп, оан кн сулесіні дайы ретінде лшылы жасалатын болды. Ол фараондарды Осирис атарлы діретті жебеушісі саналды. Нілді теізге ятын саасында орналасан Бехдет аласында оан ерекше бас рып, оны рметіне ерекше мейрамдар йымдастыру тртібі болды. Горды кн дайы Амонмен дрежелестігі трліше крінеді: бірде ол шыып келе жатан кн символы трінде бейнеленсе, бірде бкіл мемлекетті сашысы рі ораушысы болып дріптеледі.

Сет Осириспен байланысты оиадан со уындалан дай іспетті, шет жайлаан елдер мен шл далаларды дайы етінде крінеді, оны тотемдік белгілері шоша, жираф немесе есек, есек басты адам, ара ниетті нышаны.

Ай дайы Тот (Джехути) Раны жрегі саналды. Ол шымшы басты адам бейнесінде салынды, тотемдік рмізі павиан (маймыл) болды. Ол дайлар пантеонына кне замандарда Батыстан келіп енген, баса асиеттерімен бірге шынды пен аиат сырына аны, даналы, жазу, есеп, яни сауаттылы дайы, Амон-Ра дайды ызы - ділдік дайы Маатты кйеуі, кне ждігерліктеріні жне кітапханасыны байлыымен млім Шмун (Гермополь) аласында ерекше рметтелгені байалады. Птаху дайымен атар ойылады.

Птаху дайыны мртебесі сіресе мемфисте жоары болды. Ол алашы дайларды жасаушы болуы себепті Амон-Ра дайыны жаны асиетті Апис басында болды. Осымен атар ол Осириспен шендестіріледі (Птах – Сокар - Осирис), молшылы жне адамды батпатан жасаушы ошар басты Хиум дайыны асиеттеріне де ие.

Осылармен бірге Амон-Ра культімен байланыссыз, белгілі дрежеде дербес дайлар да болды. Олар - лгендерді жебеуші, орау асыр басты Анубис (Инпу) дай; сауы-сайран дайы, отбасыны жебеушісі, дшпан рухтардан ораушы дай Бэс (бл дайа табыну Египетке тыстан келген деп саналады, ол уралда, Сібір мен Орта Азияда басым болан).

Египет мифологиясындаы барлы йел-дайлар Исиданы крінісі болып саналады. Олар: Ренеутет – тадыр мен амбадаы асты дайы, жылан трінде бейнеленеді; Хатор – аспан жне махаббат дайы; Тефнут – дымылды дайы; Сохмет – соыс дайы; Баст – сауы дайы, мысы трінде бейнеленген. Бларды райсысыны з орындарыны болуымен атар брі де Исида деп танылан. Сетті злымдыты бейнелеуіне арай оны йелі Нефтида да жаымсыз бейнеленіп, р дайым Исадаа арсы ойылады.

Осылайша Египет дайларыны пантионы жергілікті культтерді бір орталыта – лы дай бейнесіне тоысып мемлекеттік дінге айналуы Египетті мемлекеттік ттастыына ызмет етті. Кне Египетті сан алуан, те крделді, монотеизмге жуы мифологиясын, діни ілімдер мен діни мтіндерді абыздар мен асйектерді ана танып, білу ммкіндігі болды. Ал ара халы здеріні жергілікті дайларын дірет санап, солара лшылы жасады.

Кне Египеттегі дайа лшылы рсімдері. Кне египеттіктерді діни рыптарыны негізінде адам жаны жне Осиристі тірілуіне сену жніндегі діни тсініктер жатты. Олар адам жаны мынадай трт бліктен рылады деп санаан: 1) Ба – жанны зі, 2) Хайбет – оны клекесі; 3) Рен – есімі; 4) Ка – адаммен бірге пайда болатын, біра онымен бірге лмейтін, тіпті тнді сатаан жадайда мір сре беретін кзге крінбейтін екінші бейнесі. Осыдан лген адамны тнін бальзамдап сатау, оны мрдесіні жанына ажет делінген заттар мен ас-су ою рсімі орныан.

Адам лгеннен со оны жаны – Ба мен есімі – Рен артта аландарды есінде саталуы тиіс болды. Бл адам лген со жаныны еркіндігіні символы ретінде са немесе шегірткеге айналады деп саналса, адамны аты – Рен лшылы атаратын жерлерді абыраларына ойып жазылды.

Кне египеттіктерді о дниеге алтысыз сенімі Осирис туралы мифтен айын крінеді. О дниеге аттанан ададар Осирис даймен шендестіріліп, оларды абыраа ашалан аттарына “Осирис” есімі міндетті трде оса жазылатын болан. Адам жаныны пейішке (Иару даласына) барып жай табуы, сонда зіне шыарылатын кімді ктуі шін жерлеу рсімін дрыс атару ерекше маызды саналан. Адам лген со Иару даласына, Осиристі алдына барады, соны кзінше Гор, Анибус жне Маат лікті жрегін безббенге салып, оны кінасын айырып, кім шыарады. Бл уаытта лік “лілер кітабынан” “Кнні мойындау” дасын оып, з жрегіні тазалыын длелдейді. “Таза” адам Иару даласына жіберіледі де, кнлілер денесі арыстан, басы крокодиол быжы – Амта жемтікке тасталады.

Кне Египет діні бойынша фараон жердегі дай саналды, мемлекеттік жне дін басару соны олына топтастырылды, Кн дайы – Ра-ны мрагері йжне оны жер бетіндегі бейнесіні зі болып рметтеледі. Бертініректе фараон кім ретінде Осирисдпен шешендестіріліп, жерді астерлеу рсімдерін тегіс басарушы, жер азынасыны бас сашысы фдржесінде орныты. Кне Египет дініні мемлекеттік сипаты шет аймватардаы барлы дайлар культін бір патеона біріктіру ажеттігін талап етті. Осындай орталытандыру барысында Египетті басару мен ондаы дінні ттатыыны кепілі ретінде фараонды «тірі дай» дауасына ктеру зады былыс болатын.

Нілді батыс жаалауын уалай «лілер аласы» созылып жатты. Осында Осиристі тірілу рпы салтанатпен атарылатын. Салтанат барысында Исида, Анубис, Гор, Нефтидаларды атысуы мен Осиристі жаны –Ба айта «тіріледі». ліктерді жерлеу стінде дайлара ба рбанды етіліп, аяы лан-айыр тойа ласып отыран. Діни сенімде осы тойа ласып отыран. Діни сенімде осы тойа лген адамны жаны бірге атысады деген тсінік орныан.

Египет асйектеріне ойылан е кне лшылы ескеткіштері – мастабтар немесе ш бліктен тратын абірлер. Оны алдыы блігіне рбанды шалатын ондыры мен о дниеге ткен адама тартулар ойылатын болан. Екінші блмесіне лген адамны тас мсіні орнатылан. Ал жерді астын гіп жасалан блегіне саркофаг орналастырылан. Кне патшалы дуір фараондарыны мрдесі шін алып пирамидалар трызылан. Орта жне Жаа патшалы дуірлерінде пирамидалар орнына тау гірлерін ашап, уалай отырып зын галереялар жасалатын болан.

детте е лкен храм аланы ораушы дайына арналып трызылып, оан дай мсіні ойылан. Барлы рыптар мен рсімдер осында атарылан. Храм тек дай йі болып есептелгендіктен, зге ресми шаралар храм ауласында йымдастырылан. дай ьмсіні трызылатын блмені кіреберісінде лемні діретті міріне мойын сынушылыты бейнелейтін залды жобалануы міндетті саналан. Дінбасылары (абыздар) храмнан тыс йлерде мір срді. Оларды райсысыны асиетті мтіндер саталатын кітапханалары болды. Храм ішіне дайа тарту алып, фараондар мен дінбасыларыны ана енуіне рсат етілді. Дін жолында ара халы аса ерекше. Жадайларда ана, мселен, тыш бала кргенде, дай йіні ауласына ене алатын болды.

Кне Египетте дін басшылары наты бір дайа лшылы ету принципімен блінді. Оларды басында жоары дінбасы-абыз трды. «дай сзіні» оитын немесе храм шежіресін жргізуші діндарларды артышылытары басым болды. Дегенмен, саясата белсенді араласып отыратын Амон-Ра дайыны діндарлары басты орына ие болды. дайа лшылы рсімдерін йде атаруа да рсат етілді. дайларды шаын мсіндеріне рбанды жасалып, соларды алдында да оылды.

 

Лекция 4

Жоспар;

1.ытайды рухани дстрлері.

2. Конфуцийлікті этикалы жне эстетикалы аидалары мен даосизм.

3.Жапон мдениеті жне Синтоизм.

Діндер тарихы трысынан діндерді алашы ауымды діндер, лтты діндер жне лемдік діндер деп шке блінеді. Ислам ламаларыны діндерді «батыл (адасан) діндер», «или діндер» деп блгендігін айтан болатынбыз. Бл блімде лтты діндерге тоталамыз. лтты діндер – белгілі бір ауыма немесе лта тн дін. лтты діндерде зара орта еркіндікке жне баыта жету деген ым бар. ауымны барлы мшелері осы орта еркіндік пен баытты зара бліседі. Сонымен атар бл мселе ауымны барлы мшелерін бір-бірімен біріктіретін байланыс ызметін атарады. р адам рбандытара жне трлі діни рсімдерге атысу арылы зіні лтты тірімен байланыс орнатады деген сенім бар. лтты діндер брын да боландай, азірде де бар. Кейде лтты дін стемдік ран аймата лемдік сипата ие индуизм секілді діндер шыып отырса, ал кейде лемдік дінні лтты дінге айналаны байалады. Мселен, иудей (Яуди) діні сияты.

Конфуцизм ытайда азіргі кезде иудаизм, христианды жне Исламды оспаанда, ресми сипата ие ш дін бар. ытайлытарды Сан Киау (ш дін) деп атайтын бл діндері: Конфуцизм, даоцизм жне буддизм. Конфуцизм мен даоцизм жергілікті рі лтты дін болса, буддизм сырттан келген лемдік дін болып табылады.

Ежелден-а ытайда аталмыш діндерден брын ата-бабалара рмет ету, кк пен табиат тірлеріне табыну, келешектен суегейлік хабарлар беру, киелі нрселерге рбан шалу жне «Шанг-ти» деп аталан лы болмыса деген сенім бар еді. ытай халыны діни рыптарында ата-бабалар культі те маызды рл атаран. ытайда р кезені діни ерекшелігі – ата-бабалара рмет крсету жне олармен байланыс орнату болып саналады. Кейбір тайпаларда ата-бабалара табыну маызды іс саналса да, ытай дініндегі туысты жне жанялы байланыс одан да маызды рл атарды. ытайды бір маалында «рбір нрсені негізі аспанда. Адамны негізі ата-бабасында», - дейді. ытайлы «Аспан лы» саналатын император жне жаняны отаасы болан кеге мойынсну мен рмет крсету салтына ие. ытайлытар адамны йленбей немесе артына рпа алдырмай трып луін лкен кна жатызды жне оны аыры адам тзгісіз азапа душар болады деп есептеді. Ата-баба руатарына лшылы етуді жаластырар рпаы жо болса, онда наыз тірі лікке баланып, плекет келген албасты, малы кйінде баытсыз мір сруге мжбр болады.

р отбасы ата-баба руаын желеп-жебеуші, ораушы деп тсінеді жне йді отстік-батыс жаынан олара арнайы орын жасап ояды. рбір йде ата-бабаларды есімдері арнайы жазылан татайшалар болады. Жаня ожайыны йді негізгі басты блмесінде немесе ата-бабалара арналан орына орналасырылан татайшаларды алдына олара ас-ауат жне хош иісті бтаты келіп береді. Некелесу, йлену сияты маызды істер осы жерлерде жасалатын. Барлы жаняны алдында орындалатын салтанатты діни рсімдерде кей ш тал хош иісті бтаты ттатып, татайшаларды алдына келеді, (Бл жазба татайшалар ш-трт рпаа дейін саталып, ата-бабалара тиісті ибадатханалара табысталды) ттетілген бтаты мадайына дейін ктеріп, хош иіс жаылатын табаа салады. ш мрте тізерлеп отырып, тоыз рет рады немесе ш рет басын иеді. Кейде аталар шаырылып, олара маызды мселелер жайында хабар жіберіп, кмек срайды.

азіргі ата-бабалар культі татайшаларда, жерлеу рсімінде жне орым-мазарлар тірегінде крініс береді. Конфуцизмде жерлеу рсімдеріне атты мн беріледі. Мазарлар, орымдар кктем мезгілінде сыпырылып, тазаланады жне ол жерлерге сыйлытар келінеді. Сыйлы келу кзде де жаласын табады. Ырыс, т-береке келе берсін деген ниетпен мазарлар егістіктерде орнатылады.

ытайлытарды ата-бабаа рмет ету аидасы сияты біріктіруші факторларды бірі – «Инь» жне «Янь» принципі. Бл принциптер ш ытай діни рыптарында да бар. Инь – теріс, болымсыздыты, жаымсыздыты, ал Янь – о, болымдылы, жаымдылыты бейнелейді. Жер мен ккті арасындаы байалан барлы былыстарды осы екі принципті тоысуынан пайда болады деп санайды. Инь жне янь принциптерін ытайлытар жасы-жаман, жары-араылы, ысты-суы, еркек-йел, жер-кк сияты лгілерге олданады.

Жер мен аспанны кілдері йел Инь мен еркек Янь принциптеріні екеуі де лемні тепе-тедігі шін керек. Оларды йлесімділік бастауы жне барлы тепе-тедікті сйенері «Дао». Дао туралы, жол, табии дние жйесі, дниені згертілмейтін аидаларына сай жру дегенді білдіреді. Дао тіркесі Конфуцизмні де Лао Цзыны да пікір жйесіні негізі болан. Алайда Конфуций зіні байланыста боландыын айтан лы Жаратушыны тсіндіру шін Шангти мен (Шангди-Шангти: Жоарыдаы кім Беруші) маыналас «Тиен» сзін тадаан. Тиен Аспанны Иесі, аспанны зі дегенді білдіреді. ытай дстрінде Аспан маызды орына ие.

Конфуций негізін салан Конфуцизм – ытайда алымдарды, жазушыларды, бюрократтарды, ханзадаларды жне имперторлар улетіні діні ретінде абылданды. Бл дін Ву-ти (б.з.д. 140-87ж.ж.) заманынан басталып, 1912 жыла дейін мемлекеттік дін мртебесінде болды. Император бас діни басшы ретінде бл ахлаи-саяси культті, салт-дстрлерді, діни рсімдерді жаластырып келді. Б.з. І-асырында Буддизмні ытайа енуі жне даоцизмні б.з.д. ІІ асырда дамып-жетілуіні нтижесінде бл елде тыш рет жеке, ерікті трде дін тадау мселесі сз болды. Соы жеті асыр ішінде ытайда ресми трде «ш дін» (Сан Киау), басаша айтанда «халы діні» алыптасты. Алдымызда осы нрселерге тоталамыз.

«Конфуций» сзі – «Кунг» стаз маынасындаы Кунг Фу Цзыны латынша лгісі. ытайлытарда бл ат – Кунг Чьиу (Чун чи) трінде айтылады. Конфуций – ытайды лы данышпан философы рі конфуцизмні негізін алаушы. Ол Ин патшалыы улетінен саналса да, ата-бабалары мен жанясы жніндегі мліметтер кейінгі кезедік дебиеттерге тн боландытан, сенімділігі жо дерліктей.

Конфуций ытайда, азіргі Шан-Тунгты бір аймаына жататын Лу провинциясындаы Цауда дниеге келді. ш жасында кесінен айырылады. міріні бастапы жылдары таршылыпен ткеніне арамастан, білімге деген штарлыы басымдау болып, толыанды біліммен сусындады. Он тоыз жасында йленді, екі балалы болды. Жиырма жасында шкірт трбиелеуді ола алды. Методикасы – брыны ткендерді хикметтерін, даналы сздерін жан-жаты арастырып, оан тсініктеме беру еді. Атаы жер-жерлерге жайылып, з олдаушыларын тапты. Лу аласында те маызды кптеген ызметтер атарды. Біра ол брыны ткен данагйлерді адамгершіліктері мен ізгіліктерін ту ететін жолмен «бейбітшілік, тынышты келеді» деп есептелген саяси бір жйе алыптастырды. Бл жйені тпнегізінде барша адамзатты баытты болуы шін адам табиатыны кіршіксіз таза екендігіне сенуді жне лгі бола білуді маыздылыы жатыр еді.

Ол бл саяси жйеге кіл брып, насихаттарын тыдайтын басшы табу шін з лкесін тастап, ел кезіп кетеді. Цин империясы рамындаы бір айматан екінші бір аймаа тіп, зін тсіне білетін басшылар іздеді. Саяси асты жасауа йреніп алан басшылар оан ызыушылы танытпады. Оны болмыс-бітімі, мінез-лы да оама сай келе оймады. Ол масаты орындалмай, отанына айтып оралады. Біра ол кезде Конфуций арттыа ая басан еді. міріні соы бес жылын йгілі ебектерін жазуа арнайды жне шкірт трбиелеп, з доктринасын йретумен ткізеді. Оны е маызды ебегі – Конфуцизм болды. лтты дінні негізін салумен атар, ол йымдастырушылыымен, басарушылыымен лкен рметке ие болды. Чьиу Фуда дана, данышпан, білгір адам болып дниеден тті. лімінен кейін оны ата-абыройы жан-жаа тарай бастады. Оны мазары зиярат (ажылы) ететін киелі орына айналды. 1912 жыла дейін Цин императоры жылына екі мрте – кктемде, кзде оан арнап сыйлытар сынатын болан. Конфуций з мірі жайлы былай сыр шертеді: 15 жасымда зімді біліп-таныдым. 30 жасымда ерік-жігерімді баындырдым. 40 жасымда кдік-кмндарымнан арылдым. 50 жасымда сезіміммен кез-келген нрсені ына алатын жадайа жеттім. 70 жасымда туралыа зиянымды тигізбей, жрегімні алаанын жзеге асырдым. мір бойы Цинні атам заманнан бері бар екендігін длелдеген жне мдениетін тірілтуге бар кшін салан Конфуций зі жайында: «Мен – кнені жасы кретін, оларды білім-хикметтеріне ол жеткізу жолында бар кшімді сара жмсаан адаммын», – деп сыр шертеді.

Конфуций кне ытай жазбаларыны барлыымен таныс болды. Оны масат-мраты – леуметтік мір, салтанатты жиындар, ел басару туралы малматтарды жинатау, моральды-этиканы жне салт-дстрлерді зілмей жаласуын амтамасыз ету, сйтіп ата-бабалар культіне негізделген ытай мдениетін алыптастыру еді. Осылайша Конфуций мен оны шкірттері ежелгі ытай философтары мен данышпандарыны жазып алдыран баа жетпес нды дниелерін жинатап, олара тсініктеме жазды. Конфуцийге шынайы берілген жне одан дебиет, тарих, философия дрістерін алан шкірттері лімінен кейін оны сздерін жинастырды.

Конфуцизмні асиетті кітаптарын райтын екі коллекция бар еді. Олар: Бес классикалы кітап (Воу Кинг) жне Трт кітап (Се Чоу).

Бес классикалы кітап:

Реформалар кітабы (Йи Кинг): Мистикалы жне метафизикалы былыстар.

Тарих кітабы (Шу Кинг): Маызды жаттары жне тарихи мліметтері.

ле-жырлар кітабы (Ши Кинг): 305 р трлі ледер.

Рсімдер кітабы (Ли Кинг): Діни жоралылар мен рсімдерге атысты естеліктері (этика, деп).

Кктем мен кз жылнамалары (Кун Киу): Кктем мен кзге байланысты кнделікті жазылып отыран оиалар амтылан.