АЛАШЫ ДІНИ НАНЫМДАР ЖНЕ ОЛАРДЫ МНІ 3 страница

Трт кітап:ХІ асырда Сунг асйектер улеті кезінде топтастырылан бл коллекция ел басарушы топты трбиелік негізін рады. ызметке алыну шін жасалан емтихандарда ел билеушілері осы кітаптарды пайдаланып отырды. Аталмыш трт кітап мыналар: 1. Конфуцийді айтан наыл сздері (Лунь Ю). 2. Менсиусты сздері (Монг Це). 3. Орта жол доктринасы (Чонг Ионг). 4. лкен дерек-млімет (Та Хио).

Конфуцийді сиеттері ытайды лтты дініне айналуы – за уаыт даму кезеіні нтижесі. Конфуций зіне «дінні негізін алаушы» деген ата бермеген-ді. Осыан арамастан, оны доктринасы кейіннен дін ретінде абылдана бастады. Оны басты мраты – елдегі шиеленіскен саяси жадайды реттеу шін ескі салтанатты рсімдерді айта алпына келтіру болды. Сол асырлардан бастап кімін жргізіп келген лтты діни дстрлерді айта жандандырды.

Конфуцизм Конфуцийден бастау алатын, ытайа тн наным-сенімдер мен діни рыптардан тратын дін. ытайды діни тарихында ай кезеде болмасын, лы Тір – Кк Тір туралы тсінікті кездестіруге болады. Мны «тиен» деп атады. Аталмыш Кк тірі Тиен – аса жоары Тір, Ккті ожайыны. Одан тменірек крінбейтін жаратылыс лемі, уедегі жын-перілер, блттаы, судаы жне таудаы жындар мен ата-бабалар аруатары трады.

Конфуций адамдар арасындаы арым-атынасты маыздылыымен оса, мір жне лім былыстарыны, ата-абыройды брі кктен келгенін айтады. Шанг-Ти деп аталан лы болмыса сенім онда да жаласын тапан. Біра ол бл лы болмысты тсіндіруде уелгіде олданылып жрген «Тиен» сзін тадап алды. Оны пайымдауынша, «Тиен» сол уаыттаы тсінік бойынша кктегі жаман кім берушілерді жазаландыратын, жаадан асйектер тобын рушы жне таралылар беретін аталара ойылан ат емес. Тиен - лы болмыс табиатты жйелі тртібін басарады, барлыынан биік тратын болмыс – Жаратан діретті еді, бл жайындаы таы бір сз Дао. Дао адамны жретін тура жолы, яни моральды-этикалы принциптер. Конфуций зін орайды жне ызметке таайындайды деп есептеген лы болмыса жан-тнімен сенді. Оны пікірінше, лы билеуші болан Тірі – рмет пен лшылы етуге бден лайыты зат. лемні жйелі задылыын орнатан – Сол.

Конфуцийлікті белгілі сенім жйесі, діни тобы жо, біра рушысы, Тір тсінігі жне асиетті мтіндері бар. Конфуцизмде, Тір лсіз адамдарды орау шін билеушілер «Тір жолында» жрдемші болсын жне лкені рбір жерінде тыныштыты сатасын деп оытушылар жіберген. Ол лы, жердегі адамдара кім беруші жне жамандар кбейсе де кімі мейірімділікпен болмайды, лу мен тірілу, абырой байлы та Тірді билігінде. Тір рбір нрсені толы креді жне барлы істерде адамдармен бірге.

Конфуцизмді діннен грі, моральды-этикалы, философиялы хикметтерге толы жол деуге болады. Конфуцизмні моральды жйесі жалпы оам мен лт игілігіне арналды. Масаты – лтты саяси санасын оятып, рі трбиелеп, мгілік баыта жеткізу болды.

Конфуцийді діни рекеттері ытайды кне діни ой-пікірлерін, дниетанымдарын алпына келтірумен басталды. аншама дау тудыратындыына арамастан, ол «о дниені» бар екенін жоа шыармады. Ол істелген кнларды жазасыз алмайтынын, ондай кнларды есесі о дниеге араанда бл дниеде-а айтатынын, жаманды істеген адамны з ателігін мойындап, кешірім тіну керектігін баса айтты. Да мен лшылы – ол міндет, борышы. Біра немі жасалуа тиісті емес. Бл діни трыдан аланда ораза ттып, кндан арыланнан кейін шалынан рбандытан трады.

Конфуций моральды-этикасыны негізгі принциптері «лкен деректе» зіді, й-ішіді, лтыды басару, бейбітшілікті сатауды жолын табу деп тізбектеліп келе береді. Конфуций «Схбаттар» атты кітабында дниеде бес нрсені бес нрсемен жзеге асыру абілеттілігін – «кемелді адамгершілік асиеттері» деп тсіндіреді. Бл адамгершілік асиеттер: байсалдылы, жомартты, а пейілділік, туралы жне инабаттылы. Осыларды былайша таратып тсіндіре кетеді: «байсалды болса, рмет атаулыа ие боласы. Жомарт болса, алааныа ол жеткізесі. Апейілді шыншыл болса, халы саан сенім артады. Турашыл болса, кптеген жетістікке жетесі. Инабатты болса, згелерді зіе ызмет еттіре аласы». Ол абыройы биік адамды «иналандара ол шын беретін, байларды дниесін арттырмайтын адам» деп тсіндіреді. Жоары дрежелі адам мен тмен адамны арасындаы айырмашылы мынада, – деп тсіндіреді: «лы мртебелі адам ізгілікті, адамгершілікті іздейді, ал рухы тмен адам з рахатын ойлайды. Мртебесі жоары адам заа баынып іс атарса, тмен адам з пайдасын кйіттеп кетеді. лы адам тек туралыты ойласа, рухы тмен адам тек пайданы ойлап трады». Сенімділік пен а пейілділікті ала оюды жне байсалды болмаан бір ламаа рмет крсетпеуден айтарады. зі шін былай дейді: «артайандарды жадайын жасау, достара а пейілмен, жастара ізеттілікпен арым-атынаста болым келеді».

Одан гіт-насихат сраан бір басарушыа «туралытан айрылма, ателіктеріді тзе», - деген. Тура болан бір нрсені кру жне мны істемеу айраттылыты жотыыны белгісі. Адамдар туралы шін дниеге келген. Бір адам тура жолдан айнып жасы мір срсе, лімнен тек ана жолы болан адам ана тыла алады.

Конфуцийді пайымдауынша, адам сырты слулытан грі ізгілікке, адамгершіліккебаулитын моральды-этикалы приниптерге кіл блсе, жанясына ызмет етуде кш-жігерін аямаса, ожайындарына мір бойы бас исе, достарымен арасындаы арым-атынастары шынайы болса, егер жрт оны «тк білмейтін надан» деп есептесе де, ол те данышпан, білгір адам болып ала береді. зін білімге атаандар, ардаты рі лы адам. Ардаты да лы адамдар іс-рекеттерін ойланып рі мият болуа, жздерінде шынайылы, сздерінде биязылы болады жне абыройын жоары стайды. Олар туыстары жне ата-аналарымен жасы арым-атынаста болады, халыны абыройын асататады. «Егер ардаты рі лы адам рсімдерді жасы крсе, халыа рметсіздік жасауа батылы бармайды. Егер ол туралыты жасы крсе халы оны соынан жруге аянып алмайды. Егер ол шынайылыты жасы крсе, халы адал болады. Міне осылара ол жеткізгенде мемлекетті рбір жерінен халы балаларын аралап оан келеді».

Конфуцизмде жасылы, турашылды, дептілік, аылдылы жне сенімділік – бес негізгі адамгершілік асиет болып табылады. Бл бойынша табыса, жетістікке жету шарт емес. йткені Конфуций: «Табыс, жетістік рдайым адамгершілікті бар екендігіне длел бола алмайды. Даналы пен адамгершілік дегеніміз – табыса жетсе де, жетпесе де, ештееге арамастан, жасы, ізгі амалдарды ата жаластыру», – дейді.

Конфуцийді адамды зіне трт нрсе арылы иландырады:

Мдениет.

Ел басару. Жмыс атару.

Жоары дрежелі адамдарды алдында зін дрыс стау.

Сзінде тру

Конфуцизмде бес негізгі адамды арым-атынас бар:

Басты пен ызметкер арасындаы.

ке-шеше мен бала арасындаы.

Ері мен йелі арасындаы.

Бауырлар арасындаы.

Достар мен рдастар арасындаы арым-атынас пен ізгі-рмет.

Осы негізгі бес тырда адам міріндегі арым-атынастарды барлыы амтылды. Адамзат бейбіт мір сруі шін мірді р кезеінде орта жолды стануа, шектен шыып кетпеуге, жасылыа – жасылы, жамандыа – ділеттілігін танытуы тиіс. Конфуций ысырапшылдыа арсы, ол немшілдікті дріптейді. Кзге тсу шін жасалан рекеттерді птамайды, айырымдылыты жне ділеттілікті е маызды екі ерекше асиет деп біледі. Оны «Ий» деген ділет, белгілі бір жадайда жасалуы міндетті болан рекет. Бл згермес бйры. Тлалар, кпшілік ортасында кейбір нрселерді тек ана сол нрселер шін орындауы міндетті. йткені, ол нрселер ахла айтарымы шін жасалуы тиіс, ахлатан баса нрселер шін жасалан болса бл ділеттілік болмайды. ділеттілікті орнауына пайда кедергі болады. Конфуций ділет пен пайда мселесі жайлы былай дейді: «лы адам ділетті, тмен адамдар пайдасын ойлайды».

Басшыны назарда стауы тиіс алашы негіздер, арамаындаыларды сенімі мен сйіспеншілігіне ол жеткізуі. Егер адамдар орыныш пен рей арылы мойынснуа мжбрленсе, басшы мен арамаындаылар арасындаы байланыс зіледі, жадай иындай тседі, депсіздік орнайды, адамдарда жнсіздік пайда болады.

Конфуцизмде адам, ке-шешесіне турашыл, баса лкендерге рмет крсетуі керек. Олара сйіспеншілік пен баыныштылы, арсы шыпау арылы болады. Адамны кесіні жолын ууы, тек ана оан берілгендік боланда ана ммкін. Ежелгі ытай аталар культінде лыны данышпандыы аншалыты болса да кесінен брын сыныланды жей алмайды, дастархана отыра алмайды.

Жбайлар, бауырлар, жолдас жне достар арасындаы байланыс белгілі ережелерге туелді. йді отаасы, жанясы бар болса оларды тастап за жерлерге кетпеуі керек. Жанясына ызмет барысында олара ескертуі сыпайы болуы, олара трбие тиісінше берілуі керек, жаня иыншылыа тап болан жадайда жас балалары жрдемші болулары тиіс. лы жне жоары адам зін тиісті нрселерге атайды, бл негіз пайда боланда принциптер дамиды, ата-анаа деген турашылды жне аайын сйіспеншілігі зін крсетеді. «зіне сай келмейтіндермен жолдас болмау» Конфуцийді сиеттеріні бірі. Бл жолдастыты пайдалы жне зиянды деп екі топа блуде. «діл, адал жне ымтал бір жолдас пайдалы. Екі жзді, айлакер жне кп сйлейтін жолдас зиянды».

Мемлекетті басаруда Конфуцийді моральды-этикалы идеясын олдануа бден болады. Оны пайымдауынша, мемлекетті ізгілікпен басаран адам Теміразыа сайды. Мемлекетті басару – халын болашаы жарын жола жетелеу деген сз. Егер халы туралыпен, ділеттілікпен басарылып жатса, онда кім-кімні де ателікке рынып, арсы шыуа батылы бармас еді. Отанына ызмет етуден бас тартан адамды аылды деп сте айтуа болмайды. Бір елді басаруа шаырыла алсаыз, істі е уелі неден бастар едііз? – деген сраа, Конфуций былай деп жауап берген болатын: «уелі тілді тзетер едім. Тіл тзелмесе, айтылан сздер ойды дрыс жеткізе алмайды. Ал егер ой дрыс жеткізілмесе, атарылуа тиісті істер о нтиже бермейді. Істер жнді атарылмаса, этика мен мдениет тоырай бастайды. Этика мен мдениет тоырауа шыраса, ділетсіздік стемдік рады. Ал егер ділет тура жолынан тайса, халы кш-айратынан айырылып, лсіздікке бет алады, ессіздікке рынады, халы не істерін жне айда бет алып бара жатанын білмей дал болады. Міне сол себепті адам айтатын сзін тура сйлеуге тиіс. Сондытан да ешбір нрсе тілден арты маызды бола алмайды» (198).

Конфуцийді пікірінше, кіметті дрыс басару шін ел билеген тла бес лы асиетке аса мн беріп, трт жаман асиеттерден аула болуы керек.

Бес лы асиет:

Асыра сілтеп жмсаудан іргеді аула салып, пайдалы болу.

Ашкздікке салынбай, керектісін алу.

Такаппарлыа белшесінен батпай-а, абыройа, рметке ие болу.

Халына масаралыа шырамайтындай ызметтер крсету.

оратыа салынбай-а лы болу.

Трт жаман асиет:

Халына тк йретпей трып, лімге кім шыару. Мны «злымды» деп атайды.

Халына бейхабар кйде ктпеген жерден жмыс тапсыру. Мны «зорлы, ысым» дейді.

Жедел орындалуы тиіс емес бйрытар шыарып, кейіннен мны дереу орындалуын талап ету. Мны «атігездік, мейірімсіздік» дейді.

Жалпылама адамдара бір іс тапсыранда немесе олара сыйлы таайындаанда сарады таныту. Мны «орынсыз рекет» деп атайды.

Конфуцизмде ке-шеше сйіспеншілігі: Балаа деген сйіспеншілік маызды орын алады. Бл адамны жаындарына, туыстарына деген арыздарлыынан бастау алады. оамда йлесімділік кзделеді. йлесімділікті басты йытысы – жаня. Жаняда ке-шеше сйіспеншілігі – адамгершілікті басты шыы болып табылады. Конфуцизмде моральды-этикалы жаы – згесіне араанда басымдау келеді. Бл жйе басшылар шін – ел басару неріне, тектілер шін – саяси моральды-этикаа, халы шін – салт-дстрге байланысты.

Конфуцизм жаняа атысты абзалдылыты, жйелі, оамды тртіпті, аайын сйіспеншілігін жне халыты трбиесін ішінде амтиды. Сондытан да, Конфуцийді моральды-этика жйесінде мына трт артышылы орын алады: Адамгершілік, ділеттілік, арым-атынас жне млімет.

Синтоизм -Жапонияда орныан дін жйесін европалы ылым синтоизм деп атайды. Біра, бл дл атау емес. Синто – жапон діни нанымдарыны ытайша жиынты атауы. Жапондытарды здері оны каминомити (“дайлар жолы”) деп атайды.

Жапондытарды діни сенімдері ІІІ асырда Кодзики жне Никонги деген жинатара біріктіріліп, бізді заманымыза зіні бастапы лгісінде жеткен мифологияа негізделеді. Оларда барша лемді жаратушы дайлар тсінігі жо. Кне мифтердегі нами дайларын лем жаратыланнан кейін келіп, жер-дниені тртіпке келтіруші жалпылама сипаттаы бейнелер десе болады. Жер бетіне шыатын батпа дайы, оны арындасы – м дай, т.б. дайлар туралы мифтерді жапондытарды здері мекен ететін аралытарды пайда болуы жніндегі ияли тсініктері трысынан арастыран дрысыра трізді.

Жапон мифологиясындаы тыш антроморфты (адам бейнесіндегі) дайлар – Идзанаки мен Идзанами. Кейде оларды Адам-Ата мен Хауа-Анамен салыстырып, Жапонияда пайда болан бірінші адамдар ретінде де арастырады. Аыз бойынша олар кпірді стінде трып, найзаларыны шын мхита батырып, айта тартып аланда ілесе шыан тамшылар айтып, рлыа айналан. Осылай жапон аралдары пайда болан. Олардан жел, ааш, тау, тман дайлары, таы баса дайлар туан. Идзамани лген со ара ниетті кштерді бейнелейтін жер астындаы ажал патшалыы дайына айналан. Ал Идзанакиді сол кзін жуан суды бір тамшысынан кн дайы Аматэрасу, о кзін шайан суды тамшысынан тн дайы Цукуеми, мрнынан таман тамшыдан тентектігімен белгілі су дайы Сусаноо жаралан.

Жапондытарды е сйікті дайы – барлы жасампазды игі істерді бастауы, кркем Аматэрасу. Синтоизм пантеонында бдан зге мыа жуы дай бар. Тіптен оларды дай дегеннен грі рух немесе ие деген орынды.

Синтоистер табиат кштеріні брінен, тау-тастан, орман-тоайлардан дай сипатын креді, оларды райсысыны з ками, яни рухы немесе дайы бар деп сенеді. Кейбір ааш трлері мен сімдіктерді, жндіктер мен старды асиетті деп ерекше рметтейді. Мселен, ораз Аматэрасу дайыны сы саналса, егеуйры молшылы символы есептеледі. Фудзияма тауын дайлар мекеніні бірінен санайды.

Синтоизмні басты элементі – императорларды дай дрежесіне дейін ктеріп, астерлеу. Жапонияны тыш императоры Дзимму Нинигиді шбересі саналады. Аыз бойынша ол бізді жыл санауымыза дейінгі 660 жылы 11 апанда таа отыран. 1868 жылы осы Дзимму императорды билікке келген кнінен басталатын жапон жыл санау жйесі енгізілді.

Императорды та мрагерін сайлау жне оны йленуі – брі синтоизм ережелеріне сай йымдастырылды. 1989 жылы алпыс ш жыл таа отыран Хирохито лген со, оны орнына азіргі император Акихито отырды. Жапондытар здеріні лттыы мен мемлекеттігіні іргетасы болып саналатын діни нанымдарын бгінге дейін берік станады. Оларды зге халытардан ерекшелігі – кнедегі діни нанымдарына негізделетін дстрлі мдениеті мен азіргі заманы ркениет лгілеріні керемет йлесімін таба білгендігі.

Жапондытар адам лімін сырт кзге бей-жай, салынандылыпен абылдайды, атты иналып, аз ттпайды. р адам туысыны (ата-анасыны) лімін тек з басыны ана айысы деп санайды.

Синтоизм храмдары сырты дарбазадан со ш атар оршалан лкен ала болып келеді. Оны ішінде жуынып, тазалану шін хауыз жабдыталады, садаа лестіру салтына нсайтын рім-рім ааздар байланан бамбук таяшалар шаншылады. лшлы рсімін атаратын басты орын – шінші оршауды ішінде. Онда Аматэрасу дайларды белгілері ретінде ылыш, айна жне яшмадан жасалан шекей саталады. Олар даналы, адалды жне айрымдылы символдары болып саналады. Елде осы трізді ондаан мы храмдар трызылан. Олар атарынан бірнеше камиге (дайлара) немесе сол жерде ерекше рметтелетін біреуіне арналады. Синтоистік храмдарды жиі айтадан салып, жндеп отыру салты орныан. Бас храм Исэ аласында. Ол ІІ асырда трызылан.

Синто дін ызметшілері сегіз сатыа блінеді. Олар детте діни орына мрагерлік жолымен ие болады, йленуге, діни ызметті здері алаан уаытта тастап жре беруге хылы. Храмдарда кейде дін ызметшісіні з атынан, кейде лдебір ками атынан уаыз айтылады. Бл жаынан, синтоизмні христиандыпен шамалы састыын ааруа болады.

Храмдарда ншілер, музыканттар мен бишілер ызмет етеді. Трлі музыкалы аспаптар пайдаланылады. Синтоизмде кне салт-дстрлер берік саталады. сіресе тазалану рсіміне кп кіл блінеді. Діни тсінкте ан, лім, ауру, шіріп блінетінні брі лас болып саналады. Олардан храмдардаы хауыза барып, ая-олды, ауызды шаю арылы тазаруа болады. Ласталан заттарды тзбен тазартуа болады деп есептеледі.

Синто дініндегілер мереке арсаында за ораза ттады. Бл уаытта олар мрдеге жоламайды, науастардан айналып жреді жне здері де ауырмауа мтылады, зирата бармайды, музыка аспаптарында ойнамайды жне кейбір таамдардан тартынады. Осылай тн жне рух тазалыын сатайды. Мейрамдарда храма ас жне ішімдік (кріштен жасалан сакэ араы) келеді. Оны кбіне жерге кміп кетеді.

Синтоизмні басты мерамдары – желтосанны соы екі кніндегі “арылу” мерамдары. Жаа жыл салтанатпен арсы алынады. Кктемде жне араша айында кріш мерамдары тойланады. Бл кндері храмдара адамдар ерекше жиналады. Біра, жапондытарды басым кбі діни рсімдерді дстр ретінде абылдайды. Осыдан, мерекелерде дайа лшылы ойын-сауыпен штасып жатады.

Синтоизмні догматикасы мейлінше арапайым жне кбіне буддизмнен келген. Мнда дай жнінде айын, орныты тсінік деген жо. Олар адамдармен бірге, адамдарды ортасында “мір среді”. Кн, жаза, о дние туралы ілімдер соылан. Барлыы осы дниедегі йлесімділік пен жарастыа негізделеді.

Синтоизмні таы бір ерекшелігі – онда этикалы ілім дамытылмаан. Сусанооны ияылытарын еске тсіретін істерге – суландыру жйелерін бзуа, асиетті жерлерді ластауа, жануарларды азаптауа тыйым салынады. згедей дін жолымен ата тыйым салынан нрселер жо. Адамшылы нормалары кбіне конфуцийлік аидаларымен реттеледі жне асырлар бойына салт болып алыптасан кнбістік, лкенді сыйлау, борышты сезіну мен ата тртіп сиятылара негізделеді.

 

Лекция 5

1.ндістан дстрлері

2. Индуизм, джайнизм, буддизм

Индуизм б.д. дейінгі бірінші мыжылдыта пайда болды. Ол адамды рухани таруды ш жолын сынды. Олар: асиетті істер жолы (медитация жне діретті болмыс туралы ойлар); адалды жолы (дайа жне оны рахымына сену).

Индуизмні тыш ауымы – “адживака” тауалы жолын ттып, тн марлыымен кресті. Біра, Вишнуа табынды. “Адживака” діни идеяларын “бхагаватами” толытыра тсті. Ол Вишнумен атар Кришнаа те дрежеде рмет крсетті. ХІІ асырда брахмандар жарты дай – Рамаа ерекше тыр орнатты.

XV асырда діни рыптар ара халыты тілі болып саналатын хинди тілінде атарыла бастады. Осыны нтижесінде Вишнуді кпшілік арасындаы мртебесі жоарылай тсті. Шиваа лшылы жасау да осы дайды мойындаушы ауымдарды бірлігіні ныаюына ызмет етті. Біра, кпдайлы нді халытарыны одан рі ауымдаса тсуіне кедергі болан жо. Керісінше, осы кп дайлар бірттас діни тсінік аясында рметтеліп, индуизм баршаны дініне айналды.

Индуизм шін “Махабхарата” жне “Рамаяна” эпостары – ндістанды арий тайпалары жаулап алуы кезеіндегі нділерді аарманды кресі туралы гімелейтін асиетті аыздар жинаы. Поэмада индуизм дайлары пантеоны туралы ке гімеленді. “Рамаянада” Раманы жне оны жбайы Ситаны мірі баяндалды. Индуизмні діни ескерткіштеріні ішінде рылымды жаынан “Махабхарата” эпосына енетін дниетанымды проблемалара тсініктемелер беретін “Бхагават-Гита” (“Жаратушы леі” немесе “діретті ле”) философиялы концепция ттастыымен ерекшеленеді. Концепцияны негізін кллі болмысты (соны ішінде психика мен сананы) бастауы ретінде пракрит (материя, табиат) туралы жне одан дербес таза рух – пуруша (кейде Брахман немесе Атман деп аталады) туралы ережелер дайды. Осылардан шыарма авторларыны екі негізді мойындаан дуалистік кзарасы айын крінеді.