АЛАШЫ ДІНИ НАНЫМДАР ЖНЕ ОЛАРДЫ МНІ 4 страница

“Бхагавад-Гитаны” негізгі мазмнын Кришнаны сиеттері деген орынды. нді мифологиясы бойынша Вишнуді сегізінші аватарасы (осы кейіпте кріну) болып саналатын Кришна р адамды зіні леуметтік (варналы) ызметі мен міндеттерін орындауа, трмыс тіршілігі жемістеріне бейтарап болуа, зіні бар ойын дайлара баыштауа йретеді. Кітап адамны дниеге келуі мен луіні пиялары, материя мен адам табиатыны араатынасы, адамны тіршіліктегі мірін анытаушы табиат тудыран ш материялды бастау – тамас (рекетсіз), раджас (маршыл, іскер, жігерлендіруші), саттва (рухтандырушы, ой сарайын ашатын, саналы) жне осыларды тстері (тиісінше ара, ызыл жне а тстер), йога жолы (зіні мірін йога арылы санасын жетілдіруге арнаан адам жолы), аиат жне аиат емес білімдер туралы кне нді философиясынан мол мліметтер береді. Байсалдылы, марлытан аула болу, тіршілікке байланбау сиятылар басты адамшылы асиеттері атарынан аталады.

Йога “Ведалара” сйенеді жне Веда философиялы мекетептеріні бірі болып табылады. Ол рі философия, рі тжрибе (харакет), жекелей аланда, р адамны рух еркіндігіне жету жолы, ол е бірінші кезекте медитация арылы адамны з сезімі мен ойын з ырына баындыруа арналады. Йога жйесінде дайа сену азаптан тарылуа баытталан іс-имылды шарты жне теориялы дниетанымды кзарасты элементі ретінде арастырылады. Дара (Жаратушымен) осылу адамны зіні даралыын сезіну шін ажет нрсе. Медитацияны жасы мегерген жадайда самадха кйіне (толы интраверсия) енеді.

Индуизмні таы бір арнасы – “пурана” діни-мистикалы поэмалары. Оларда космогониялы аыздар мен дайлар генеалогисы топтастырлан. Индуизм тарихыны ерте кезеінде Брахманы лемді жаратушылы орны, оны дайларды ішіндегі біріншілігі алтысыз мойындалса, бертін келе Вишну мен Шива онымен атар ойылып, “Тримурти” немесе штік ымы орныады. Брахманы зін барлы зге дайларды жаратушы бас даймн деп жариялааны шін оны Шиваны жазалап, бес басыны бірін шауып тастааны, сйтіп оны адам-дай бейнесін алуы туралы айтылады. Одан грі кейініректегі аыздарда Брахма лемді Вишну мен Шиваны нсауымен жаратты делініп, оны Тримуртидегі тыры айта алпына келтіріледі.

Бкіл лемні бірінші негізі жне абсолютті дірет трысындаы Брахманы орнын толыымен Вишну меншіктейді. Бкіл лем Вишнуді барлыыны нысаны деген аида орныады. Инуизм кркем нерінде Вишну Шеш бжыланына отырып, лемдік суларды кезіп жрген дай трінде бейнеленеді. Оны аяында слулы дайы Лакшми отыр. Лакшмиді кіндігінен сіп шыан лотос ішінен Брахманы креміз. Космогониялы сурет лемді жаратушы Вишну бейнесін осылай береді. Аыз бойынша лемдік цикл аяталанда, Вишну бкіл дниені оранып, белгілі уаыта йыа кетеді. Оянан со, оны мірімен Брахма лемді айтадан жаратады. Келесі лемдік цикл басталады.

Бкіл кзге ілінетін жне ілінбейтінні бріне мірін жргізуші Вишну зіне жалбарынушылара ізгілік лестіреді. Вишну трт олы бар, р олына злым кштерге арсы олданатын ару стаан ер жігіт кейіпінде бейнеленген. Ол Меру лемдік тауыны здарын мекендейді. старды патшасы – Гарудамен шып жреді. Вишнуды аватарасы, яни адамны, хайуанны, болмаса баса дайларды кейпіне енуі туралы ілім - индуизмні діни рыптарыны негізі.

Индуизмдегі рбір дірет иесі Вишну аватарасы деп тсіндіріледі. Осы арылы ол космосты уата (майя) ие болады. Демек, р тайпа зіні жергілікті дайына сиынан, ол осы дай бейнесіндегі Вишнуа сиынады. Вишну аватарасыны негізгі он трі бар. Олар – балы, тасбаа, аю, арыстан, орты, мірлерді, рккіректер мен дайды сайымаза етушілерді жазалаушы брахман Парасурама, Рама, Кришна, Будда жне Калка батыр. Болашата, лемні аырында Вишну Калка бейнесінде келіп, дінсіздерді тегіс жойып, мейірімділік пен баыт оамын орнытырады.

Шива – денесін тегіс жылан ораан, ш кзі бар, мойнына адамны бас сйектерінен ала таынан, трінен адам шошырлы таландаушы дай бейнесінде суреттеледі. Кей суреттерде бет пішіні айын, олдары бар. Ол Гималай тауларын мекен етіп, тауалыпен, алы ой стінде мыр кешеді. Аыз бойынша, Шива лемдік цикл аяталанда бкіл жер-дниені, барлы дайларды жояды. Оны таландаушылы бейнесі туралы тсінік осыдан шыады.

Мифологиядаы Шива бейнесі – арама-айшылыты бейне. Ол кейде жаымды жаынан да крінеді. Мселен, Шива мйектілік пен шексіз шыармашылы уатты дайы. лем рашан Шива жне оны жбайы – Деви дайды мірімен пайда болады жне рдайымы соларды баылауындаы уат арылы жасайды. Шива зі жеген жынны стіне шыып алып билеп, дниені бірде аспандатып, бірде шыырауа лдыратып отырады.

Деви Шиваны тылсым уатыны рмізі бола отырып, Шива трізді арама-айшы бейнелерде суреттеледі. Ол бір жаынан айрымды Парвати дай болса, екінші жаынан атігез таландаушы Кали. Оан, сонымен бірге, дай-ана ретінде лшылы етеді. сіресе арийлік дірге дейін Деви бейнесі ерекше рметтелді. Миф Шива мен Девиді екі лы – соыс дайы жне рыларды жебеушісі Сканда мен даналы дайы Ганеша боландыын жеткізеді.

Индуизмдегі абыздарды басты міндеті – шкірттерді діни білім алуын йымдастыру. Мндай білім таратушыларды “гуру” деп атайды.

лшылы рсімдері жергілікті жне барша дайлар пантеонына арнап трызылан храмдарда атарылады. Храмдарда дайларды кркем етіп жасалан мсіндері ойылып, соны алдында діретті ле (суттор) айтылады. Барлы тіршілік иесі Вишнуды діретті болмысы ретінде асиетті деп саналатын хайуандар мен жануарлар, мселен, жылан, сыир, маймыл, Вишну есімімен байланысты жерлер - клдер, Ганг зені айрыша рметтеледі. Барлы діндердегі трізді брахманизм мен индуизмні орталыы Бенарес аласы. Сонымен атар, Аллахабад аласы да асиетті саналады.

Инуизмні басты мерекелері - Кришна мен Раманы туан кндері мерекелері жне Генеша мен Шиваны рметіне ткізілетін салтанаттар. Кришнаны туан кні оны балалыындаы Вишнуды сегізінші аватарасын еске тсірумен байланысты трлі ойын-сауыпен кілді аталады. Шиваа арналан салтанат барысында ораза тту, мардан бойды тежеу жне тауалы жаттыулар жасау салты орныан. Гурудан жне дінге сенуші зге адамдардан шыншылды, сек-тірік, айбат айтпау, рлы жасамау, олын анмен былаумен жне иянат жасамау, зина ылмау, менмендік пен матана бой алдырмау ата талап етіледі.

Сикхтар жне оларды діни ілімі. ндістанда XV асырда Нанак есімді (1469 ж.т.) адам мір срді. Ол зін пайамбармын деп жариялап, ислам дінінде бола отырып, ислам мен индуизмді біріктіруге рекет жасады. Оны осы рекетіні нтижесінде сикхизм скери-діни сектасы пайда болды. Нанак бір дайа лшылы жасауды уаыздады, дін жолында варналара блуге арсы болды. Ол жалыз дай идеясын сикхтар лшылы етіп келген исламнан алды. Бл дайды Эк, немесе “дара, жалыз” деп атады.

Сикхизм ілімі бойынша ол барша лемдегі болмысты дара негізі, сонымен атар оны зіне тн сипаты бар. Сикх лген со, соан барып ттасуы тиіс, бл шін здіксіз айта тууды тотатылуы, “нирвана” дрежесіне жету керек. Сикхтер Нанканы ісін жаластырушы мрагері – гуруа сиынды. Сикхтер XVI асырда жазылан асиетті кітабы – “Ади-грантхты” тпнсасы Пенджаб штатындаы Алтын храмда сатаулы.

Нанак пайамбар касталара, брахмендара жне аскетизмге арсы болды. Ол оам міріне ерлермен атар йелдерді де белсенді араласуын уаыздады. Жесір йелдерді зін-зі ртеуіне, йелдерді мсылман леміндегі бйыы трмыс тіршілігіне храмдар мен мешіттер трызды.

Сикхтар здеріні скери йымын рды. Оан олына ару стауа абілетті сикхтар тгел енді. Бл йыма мше болуды “к” ріпімен басталатын бес шарты бар: кеш – ешашан саалын ырынбау; качх – немі рыса отайлы ыса шалбар киіп жру; кангха – шашты тарапен тю; кирпан – селебе таынып жру; канкан - скери білезік таыну. ауыма енген р адам зіні есіміне “сикх” сзін жалайды. Оларды ержрек, айраттылыын патшалар ысытая сттерде немі пайдаланып отырды. Олар “кхальсу” аталатын бір лкен ауыма бірігіп, жеке халы трінде негізінен Пенджаб штатын оныстанды.

Джавахарлал Неру, Махатма Ганди, Индира Ганди, Раджив Ганди трізді аса ірі саяси айраткерлер осы индуизм ортасынан шыты. Оларды брі иянат жасаму идеяларын станып, здеріні саяси бадарламаларын осы негізде рды. Саяси мірде ндістан скери блоктара осылмау принципін станды. Индуизм - мір салты жне мыдаан жылдар бойы орныан дстр. Индуизм нділіктер мекен еткен Непалда, Бангладеште, Шри-Ланкада жне баса елдерде тараан. азіргі кездері индуизмге Батысты елеулі кіл аударып отыраны байалады. Бгінгі ндістанда индуизм, буддизм, ислам, христианды, сикхизм, зороастризм жне зге діндер атар уаыздалады.

Кнедегі нділіктерді рухани жне діни ойыны тыш ескерткіші – “Ведалар”. Ол санскриттен сзбе-сз аударанда “білім”, білу деген ымдарды береді. “Ведалар” б.д. дейінгі ІІ-І мыжылдытар аралыында пайда болды. Бл жазбалардан кнедегі нділерді діни дниетанымын креміз, оларды лем туралы, адамзат туралы философиялы тсініктерімен танысамыз.

Ведалар трт блімнен трады. Оларды ішіндегі е кнесі – “Ригведа”, “Яджурведа”, “Самаведа” жне “Ахтарваведа” деген трт кітапты райды. “Ведаларды” екінші блімі – “Брахмандар”. Ол буддизм пайда болана дейін басым дін болан брахманизмні негізі болып табылатын рыптар мтініні жинаы. шінші блімі – “Араньяки”. Ол “орман кітабы” аталып, тауаларды мір сру ережелеріне арналан. Тртінші блім – “Упанишадтар” – философиялы толаулар.

Бірінші блімні “Ригведа” жне “Самаведа” жинатарында діни гимндер мен ледер, “Яджурведада” – далар, “Атхарваведада” арбау мтіндері мен ледері жинастырылан. Діни задар мен рыптар “Ведалара” осымша “сутраларда” жинаталан. “Ведаларды” білу жне оларды кн сайын оу, сол сияты жан-жануарлара, адамдара, аруатар мен дайлара сыйлы тартып, рбанды лестіріп отыру асиетті парыз саналды. Мселен, стара жем беру керек болса, адамдара айыр-садаа лестіріп, онажайлылы крсету, аруатар мен дайлара арнап рбанды шалу рсімдері орныты.

“Ведаларда” лемдік былыстар мен лемні жаратылуы туралы егжей-тегжейлі сз болады. Мселен, “Ригведадаы” Пурушаа арналан гимнде лемні пайда болуы туралы былай делінеді: “Пурушаны мы басы, мы кзі, мы аяы болды... Пуруша барлы пайда боланны жне барлы жаратылатынны бастауы... Оны жамбасы, аяы, ауызы не болды? Оны ауызы брахман болды, олдары кшатрий, жамбасы вайшья болды, аяынан шудра пайда болды. Аыл-ойынан ай, кзінен кн пайда болды... Демі желге айналды, кіндігінен ауа шыты, басынан аспан, аяынан жер, есту абілетімен рлытар пайда болды. лем осылай орныты”. Яни, е алдымен ажайып тыш адам - Пуруша жартылып, одан барша космос элементтері тарайды, лемдік жан пайда болды. Барлы лем Пурушамен “толтырылады”. Ол бір уаытта барлы жерде, сан-алуан сипатта крінеді, мір среді. Сонымен атар, ол космосты аыл – “Ведаларды” білуші. Ол бертініректе (Упанишадалада) лемдік жан – Атаман бейнесінде крініс береді.

“Ригведа” лемні пайда болуыны таы бір лгісі туралы былай дейді: “Ол кезде болмыс та, болмыс емес те болан жо. Ауа да, оны оршаан аспан абы да болан жо. Ол кезде лім де, мгілік мыр да болан жо. Кн мен тн ажыратылмады. Оларды брі еш ажыратылмай тіп жатты. Осылар оюлана келіп, одан жер пайда болды. “Янджур-ведада” Праджапати дайы (жаратылуды міршісі) сол аып жатандарды ішінен алып абылан тріне еніп атып шыанда, зімен ала шыан батпатардан жер пайда болды” деп жазылады. Біра, бл лем баянды болан жо. Жерге жауын, кнні жарыын, ылал беретін асиетті сиырларды длей кштер рлап кетіп, лем блініске шырайды. Осы длей кштермен Индра сайыса шыып, жееді. лем жаадан пайда болады: таулар ктеріліп, зендер мен теіздер жасалады, аспан мен жер орнайды. Кне нді мифологиясында Индра баса дірет иелеріні – перілерді де міршісі, найзаай патшасы, адама мгілік мыр, жасты пен даналы уаттарын беретін шырынды сатаушы кейпінде де бейнеленеді.

“Ведалар” бойынша жер асты леміне е бірінші лген адам – Яма билік етеді. Ол лілер патшалыына кейінгі келетіндерге жол ашады. лген адамдарды кнлі-кнсізі ажыратылады. Кн жасаандарды Яма тама, дай жолында боландарды Варуна мен Адити аспана алып шады. Кне нділіктерде мрдені басын отстікке аратып ою салты болды. Ол Яма лемі осы баытта деген тсінікке негізделеді. лікке арнап сиыр рбандыа шалынды. Ол лікті осы дние мен о дниені бліп тран Вайтарани зенінен алып теді деп саналды.

Арийлер мифологиясында кейіннен кне нді діни дстрлерінен орын алан, соны ішінде будда діні абылдаан отыз ш негізгі дірет иесі болды. Оларды бастапыда “перілер” деп атап, орындарына арай ш топа жіктеді. Олар васу – жекр дайлары, рудра – ауа дайлары жне адитья – аспан дайлары болып ажыратылды. Оларды брі бірігіп аспанны тылсым кштері – асурлармен кресті. рбанды рыптары атарыланда, бл дайларды брі бір бейнеге топтастырлып, Вишвеведа, яни “Барлы дайлар” деп аталып, орта да оылды.

Кне нділерде де барлы діндерге тн дайлар пантеоны болды. Олар аспан дайы Деус-Питар мен жер дайы – Притхивиді ерекше рметтеді. зге дайларды кбі осылардан тарады деп санады. Сол сияты шексіздікті сипаттаушы Адити йел дайынан Митра, Варуна, Арьямана, Аншу, Бхагу, Дхатар, Индра жне Вивсват туды деген сенім болды.

Митра (дос, ода, беріктік) адамдарды достыы мен бірлігіні кепілі, оларды ауру-сыраудан сатаушы, кнні шыуы мен батуын адаалаушы, аспан мен жерді стап трушы, сондытан е жоары дай саналды. Веда мифологиясында Варуна мен Митра бейнелері бір. йткені ол екеуі де лемдегі адамшылы деп-тртібіні блжымыстаы (дхарман) шін жауапты.

Мы кзді Варуна дайы жер мен аспанды ажыратып, лемді жасаушы, ол барлы дайлара, перілер мен адамдара мір жргізеді, жабыр дайы болуы себепті бкіл су иесі. Ол аспанды мекен етеді. Сол биіктен жер бетіндегі болып жатан барлы істерді баылап, лемдегі задылыты сатаушысы жне бірден-бір трешісі ретінде адал жолдан ауытыандарды жазалап отырады.

“Ведаларда” кейде “дайлар патшасы” аталатын Индра жауынгер-дай, перілермен соысып, оларды жеуші бейнесінде суреттеледі. Бірде злым Вритра аспан суларын, яни жауынды рлап алды, Индра онымен соысып, суларды айтадан жерге айтарды. Индра аспанда блттарды сиыр кейпінде айдап жреді, содан жерге жауын жауады, ол рыса енгенде, жанында рдайым маруттар – аайынды жауын мен жел дайлары еріп жреді, делінеді мифологияда.

Рудра – маруттарды тудырушы, ашу мен ыза дайы, солтстікті мекендеген, адамзата трлі аурулар жіберіп отыран, сонымен бірге андай науастан болмасын айытырушы керемет емші де. Оны бейнесі трлі-тсті бояулармен беріледі. детте арны ара, арасы ызыл, мойны кк тспен боялады.

Агни – веда гимндерінде діретті отты символы, дін уаыздаушы дай, адамдар мен дайлар арасындаы байланыстырушы. Агни рашан адамдарды лшылы тілектерімен бірге дайлара жететін асиетті рбанды оты ттатылан жерден табылады. Ол алтын шырайлы, жарын сулелі, жылу беруші данышпан жне аса инабатты дай кейпінде беріледі. Агниді ерекшелігі – оны штік табиаты: оны ш басы, ш тілі жне ш нры бар, ш жерді мекен етеді.

Сома - зі де дай дауасында бола отырып, мгілік мыр, уат, баыт пен уаныш беретін «сома» діретті шырынны символы. «Сома» адамдар ана емес, сонымен бірге дайлара да уат береді, йтпегенде олар аарманды жасай алмаан болар еді деп саналады. Ай мен Кнні шапа атып труы да соны еркінде.

«Ведаларда» Кн дайларыны ш бейнесі бар. Олар: Кнні зі - Сурья дайы (с немесе кк тсінде шып жрген кірпі бейнесінде); Савитар – Сурьяны кесі, Кнді озалыса келтіруші; Пушан – Сурьяны елшісі, кн жылуын таратушы.

Веда мифологиясында дайлар бейнелері стемелеп, бір-бірін айталап келіп отырады. Мселен, Варуна, Индра, Савитар шеуі де дайлар патшасы деп жарияланады. Бл дінні трлі тайпаларды нанымдары негізінде жасаландыын крсетеді. Сырттан абылдаан діни сенімдермен атар тайпаларды байыры діни тсініктері немі араласып, абысып отыран. Блар тек брахманизм кезеінде жне бертінгі индуизм тсында ана белгілі жйеге келген.

Буддизм -Тыш лемдік дін – будда діні б.д. дейінгі VI асырда кне ндістанда пайда болды. Будда дініні негізін салушы Сиддхартха Гаутма 567 жылы Отстік Непалдаы ру басыны отбасында дниеге келді. Бала туаннан со жеті кннен кейін анасы дние салады. Гаутаманы одан кейінгі мірі, сіресе оны сырт дниеден хабарсыз суі жне ке сарайынан кетіп алу себептері трліше тсіндіріледі.

Будда діні ілім ретінде орныаннан кейінгі кездері туан аыздара араанда баланы оыту шін шаырылан ламалар оны ержеткен со адамны кзінен наданды шелін аластап, лемні міршісі болатындыын, бала трт белгіні – арт адамды, науасты, лікті жне тауаны крген со азіргі мірден безінетінін суегейлікпен болжайды. Осыдан билік басындаы ке болаша Будданы сырты дниеден ошау, жааы айтыландар кзден таса “жер жаннатында” трбиелейді. Біра, болуы тиісті оиа брібір болады: ол алдымен дрменсіз артты кріп, ызметшісінен бл адамны дрменсіздігіні себебін срап, мірде артаю дегенні бар екендігін біледі; серуенде жріп алапес аурумен шырасып, кріліктен де зге асіретті бар екенін біледі; лікті жерлегенді кріп, мірді соы лім екенін біледі; тртінші кездесуі – дние ызыыны брін тркі етіп, кезбелікпен кнелткен друіш оны брынылардан да бетер алы ойа салады.

Ол адамзатты осы асіреттерден таруды амалын іздеуге бел шешіп, тауалы жолына тседі. Гаутама бл кезде жиырма тоыз жаста еді.

Ол бодхи аашыны тбінде жеті апта міз бапай отырды. Серіктері бл аашты бодхинанда, немесе “даналы таы” атап кетті. Бл мейлінше діл еді: Гаутама талай жылдары тн азабы мен жан азабынан тіп, оны алдынан млдем зге дние апасы ашылды, баыт жолы сайрап жатты.

Ол зі ашан трт аиатты кпке жеткізуге асыты. Соынан будда діни іліміні негізіне айналан бл “трт аиат” мыналар болатын: 1. мір деген – асірет. Адамны міріні барлы кезедері – оны тууы, есеюі, артаюы, луі – брі асірет. 2. Адамдар бл дниеде рахат крсем, бай болсам дейді. асірет себептері осында жатыр. Демек, адамны асірет круі оны анаатсыз тілектерінен. 3. Барлы дниелік тілектерден толы бас тартып, нирванаа жеткенде ана асіреттен арылуа болады. 4. Нирванаа жне діретті аиата “ортаы” немесе “сегіз трлі” жолмен жетуге болады. Олар: 1) асіретіні себептерін дрыс тсіне білу; 2) дрыс ойлау білу; 3) сзді дрыс ру; 4) дрыс рекеттер жасау; 5) салауатты мір сру (кісі лтірмеу, рлы жасамау, ешкімге зиян келтірмеу, тірік айтпау жне баса адамшылы асиеттерді сатау); 6) адал ебек ету, 7) ізгі нрселерді ойа сатау, 8) дене кші мен психиканы дрыс арнаа сала білу.

Гаутама осы аиаттарымен кпті ортасына келді. Ол з ілімін тыдаушыларыны сзсіз толы абылдауын ешашан міндет еткен жо. стазды тліміне рашан шкіртті абылдау абілеті сай келіп отыр. Осыдан оны ілімін таратуды “ш дрежесі” туралы тсінік орныты. Яни, дниелік ойлардан арылан тадаулылар шін ілім бір дегейде ауыздалса, ауым мшелері шін ол екінші ырынан, ал жалпы жрта сол сияты жалпылама трде насихатталу тртібі орныты. Ол алыс болашата орнайтын лемдік ауымны негізін байыптылыпен алап, білім нрін асан байсалдылыпен сііре біледі.

Жаа ауыма ену шін екі шартты орындау ажет болды. Бірі – салауаттылы, екіншісі – жеке меншіктен біржола бас тарту. “Меншік иесі болу деген затпен лшенбейді, оймен лшенеді. Зат олыда бола тра меншік иесі болмауы да ммкін”, - деп йретті стаз. Яни, адамны меншігіні бар-жоына млдем жаа, сана дегейіндегі лшем белгіленді.

Будда дініні адам нирвана дрежесіне дейін ктерілетін жетілу жолын кейде “ізгілік жолы” деп те атайды. Ол з ілімдерін ізгілікке бастайцтын адамшылы асиеттерін насихаттау жолымен таратады.

мір зіні бастауын белгісіздік тиыынан алады. Бірінші адамны тадыры – кармасы бар бастапы тіршілік нышаны пайда болып, одан сана, адамны дене пішіні мен мінез-лы, сезімі алыптасады. Адам есейіп, мірді тани бастаан сайын оан марлыы артып, ртрлі тілектер пайда бола береді. Бл тілектер кбейген сайын оны мінез-лындаы жаман асиеттері де кбейе береді. Аыр-соында мірге бейкн келген адамды оны осы тілектері асіретке, лімге жетелеп алып барады.

Будда діні уел бастан осы мір шыралаына тсуден сатандырады, ал буддизмді кеш мойындаандарды бл шеберді бзып шыуа гіттейді. Осыдан буддизм адамзатты шырала тіршілігіне мезеп, “мір дгелегін” зіні рмізі етіп алан. Ол ркімні з мірімен лгі болып, жол салуына, басаны тіршілігіне бас спауа гіттейді. Дние кем жаратылан, біра оны тзеу ммкін емес, андай ізгі масат оймасын, кез-келген ткеріс-иянат, сондытан буддизм ілімі оршаан дниені, оамды немесе мемлекетті згертемін деп уре болмай адам е алдымен зін згертуі керек, деп есптейді.

Будда діні зіні дниетанымды бастауларын веда-брахманистік кзарастардан алады. Олар лемні бастау да, аяы да жо шексіз деп арастырады. Будда дай емес, нирванаа жеткен кміл адам. Біра ол е жоары дірет ретінде танылып, оан лшылы етіледі. Демек, діншілдер дайлара емес, кміл адама бас рады. Осыдан буддизм монотеистік дін бе, жо па деген пікір таласында лі кнге соы нкте ойылан жо.

Будда дінідегі тіршілік иелері бірнеше сатылара блінеді. Адамдар осыларды ортасында – бесінші сатысында тр деп есептеледі. Адам осы баспалдатармен жоары рлеген сайын Буддаа жутай тспек. Осы дниеде андай істер істесе, жан иесі айтып дниеге ораланда соан лайы орын алады. Демек, ліп, дниеге айта келуді ортасында адама бірден-бірге жетілу ммкіндігі беріледі, ал осы ммкіндікті пайдалану карманы жеуіне байланысты деген ой жатыр.