Будда дініні баыттары
Будда дниеден ткеннен со оны сиетімен сангхи аталатын буддашылар ауымдары пайда болды. Бірнеше жыл шкірт болан адамдар адамшылы асиеттерінен арнайы сынатан ткен со ауыма мше болып алынады. Сонымен бірге ауымнан шыу еркі з алауында болды. Олара Буддада болан заттарды – садаа жинайтын ыдысты, ине мен стараны ана пайдалану рсат етілді. Буддашы монахты айыр-садаа срауына тыйым салынады. Ол жрт не берсе, соны анаат етуге тиісті болды. Сонымен бірге ол тек ой-санасын жетілдіріп, ешандай дене жмысымен айналыспады. Монахтарды ішінде йелдер де болды. Біра, олар жеке ауым болып мір срді. Буддашылар храмнан тыс жерде бас осып, ауым рмайды.
Тарихи деректерге араанда, Будда лген со бір асырдан со монахтар жиынында буддизмні тапжылмас негіздері, принциптері мен дін ережелері жасалды. Осы мселелерде пайда болан пікір-таластар будда дініні екі баыта блінуіне себеп болды. Хинаяна діни ілім мен рыптарды мызымастыын жатады. Махаяна оан осымшалар енгізуді, буддизмге кеірек жне еркінірек тсіндірме беруді олдады.
Бл мселелер дінбасыларыны сангити аталатын басосуларында бдан кейін де талыланып отырды. Соларды ішінде алашы жиыннан со жз он сегіз жылдан кейін Маурья улеті тыш жалпынділік мемлекеттік ран кезде ткен жиынны буддизм тарихында елеулі орны болды. Ашоки патша (б.э. дейінгі ІІІ .) буддизмді мемлекеттік дін деп жариялап, оны абылдамаандарды жазалады.
Хинаяна зіні таралу аумаына арай “отстік будда діні” деп аталады. Осылады ішінде хинаянаны Шри-Ланкада беделі те жоары. Будда монахтары здеріні білімдерін жетілдіру жне діни лауазым алу шін осында бас осып трады. Біра, Шри-Ланка лты жне діні жаынан біртекті емес. Мнда сингалдар (буддашылар) мен тамилдер (индуистер) арасында немі атыыстар болып трады.
Манхаяна немесе “солтстік будда діні” негізінен ытай, Жапония, Корея, Непал, Бутан территорияларында, бертінректе ламаизм трінде Монолияда, Тибетте орныты.
Махаяна екі тармаа - ламаизм мен дзен-буддизмге блінеді. Ламаизмге дайлар пантеоны тн болса, дзен-буддизмде дай жо. ІІІ асырда буддизмні жаа аымдары – тантризм, оан негізделген ваджраяна пайда болды. Бертін келе осы тантризм, махаяна жне Тибетті ара діні бір арнаа тоыса келіп, тибеттіктерді здері “жол” немесе “за” деп атайтын, европалы ылымда ламаизм аталатын буддизмні уатты бір тармаы орныты.
Ламаизм негізіндегі лама яни “аса мртебелі”деген дін басыларына ,діни стаздара атысты олданылан. XV асырдан Тибетті далай- лама мен панчен- ламалар басарып келген.Олар “Мхиттай шексіз стаз” дегендерді білдіреді.Тибетті бкіл тарихында он трт адам кзі тірі дырет саналатын далай- ламаатаына ктерілген. Мнда далай- ламаны сайлауды берік тртібі алаптасан: далаи- лама лген со 49 кннен кейін (екі жыла дейінгі аралыта) дниеге келген ер балалардан болаша Будда іріктеліп алынатын болан. Оны шарты – жас баланы сырты пішін- келбетіні састыымен бірге, оан сынылан заттарды ішінен ламаа тиісті заттарды тадап ала білуі. Осындай дін басыларыны алауы тскен бала 16 –17 жасына дейін шкірттік жолдан ткен со лама, кейіннен далай- лама атаын алатын болан.
Джайнизм лтты діні - ндістан – лыстар мен тілдері кп ел болуымен атар, азіргі кезде мір сріп жатан біратар діндерді пайда болан жері. Б.з.д.VI асырда буддизм жне джайнизм, ал б.з. XVI асырда сикхизм пайда болды. Индуизмдегі касталы жйеге жне брахман сыныбыны беделіне арсы шыан діндерден буддизм лемдік сипата, ал джайнизм мен сикхизм лтты ерекшелікке ие болды. Бл соы екеуі (сикхизмдегі кейбір ережеден тыс нрселерді бір шетке оя трса) ндістаннан сырта тарай оймаан. Блара біршама тоталамыз.
ндістанда тараан джайнизм кейбір алымдарда пікірінше, сектаа немесе тариата жатады. Джайнистерді саны 3 миллиона жуы. Бл дінні негізін алаан – махавира (б.з.д. 599-527) деп танылса да, шындап келгенде джайнизм Парсвадан (б.з.д. VIII .) бастау алатын те ерте кезеге тн. Парсваны доктринасын Махавира одан рі жетілдіріп, бір жйеге тсірді. Батысты авторлар Махавираны бастапы кезде аталмыш дінні негізін алаан деп крсетсе, ендігі жерде оны реформатор ретінде сипаттап жр. Махавираны мірі -Бенаресте туылан Парсваа «Parsvanatha» (жеімпаз) деген ат берілді. Парсва мына жалан дниелік істерден бас тартып барлы нрсені сырын білгеннен кейін халыа зіні гіт-насихатын уаыздай бастады. Ол жз жасады. лгенге дейін айлар бойы диета стады. Парсва, Махавира мен Будданы мірбаяндары арасында едуір састытарды бар екендігі байалады. Бларды шеуі де кшатрий (ханзадалар мен скерлер) кастасына жатады.
Парсваны доктринасы мен жамааты весалилік ханзада Вардхамана тарапынан жаартылып жетілдірілді. Вардхамана отыз жасында йін, бала-шаасын тастап кетіп, монахты киімін киіп, монахтыты бір белгісі ретінде бес тал шашын жлды. Біраз уаыт ткен со киімдерін шешіп, тыржалааш кезуді шыарды. Отыз ай сына жаттыудан кейін е лкен сынаа ая басады; ол он ш жыл бойы нпсісін аяусыз инап, бір аашты тбінде тере ойа шомып отыра беретін дет шыарды. Рух кші (самсара) шеберіні тпнегізіне еніп кеткенше, азапа толы друіштік мір срді, аырында рух кшінен тылар жол табады. Сол себепті Вардхамана «лы аарман Махавира», жеімпаз немесе «адами ашкздіктен тылан» дегенді білдіретін Жина аты берілді (Жина санскритше бір сз, бір термин).
Джина (Джайна) з доктринасын тектілер мен арапайым халы арасында уаыздады. Ол з уаыздарын асиетті тіл саналан санскритше жне жергілікті магадхи диалектісінде жргізді. Маайына трлі касталардан адамдар жинап, лкен жамаат рды. Осы істі отыз жылдай жаластырды. 72 жасында (б.э.д. 527 жылы) Бихарда дниеден тті. Тиртанкара (ткел жасаан, айталап тран дниеге келу шеберіні селінен ткел тапан, жол крсеткен) ретінде Махавираа тазым етілген. Оны Нирванаа жетуі джаинист кнтізбені бастауы болан. Джаинизм аз уаытты ішінде алдымен Махавираны мемлекеті Блхар-Ориссада, кейін б.э.д. ІІІ асырда бір уашылы себебімен ндістанны отстігі мен батысына тараан. Біра бл таралу монахтарды киіну мселесіндегі тартыстарды жне блінулерді де зімен бірге ала келген.
Вардхаманы жатайтындарды «джайнист» дейді. Бл сз Махавираны атайтын жеімпаз маынасындаы джина сипатынан тараан. Джинаны доктринасын «джайнизм» деп атады.
Махавираны (Джина) кезеі мен мемлекеті Будданыкімен сабатас. Оларды мірі, наным-сенімдері жне ебектері арасында те састытар бар. Махавира Буддадан брын дниеге келген. Біра ол Будданы доктринасы уаыздалан заманды кріп тті. Екеуі де брахмандара рі оларды лшылы ету тсілдеріне арсы шыты. Жалпы олар рух кші теориясын жатады. Бл екі рекет брахмандарды беделіне деген арсылы крсету еді; кптірлікке, тым атал касталы жйеге жне анды рбандытара арсы реакция ретінде алыптасты. Араларындаы айырмашылы джайнистерді тауалыа анарлым маыз блулері жне з нпсілерін азаптауда тым шектен шыушылыа барулары еді. Дегенмен буддизм бл мселеге лдеайда тсіністікпен арайды. Джайнистер сондай-а мсіндерінде адамдарды толыымен жалааш етіп крсетеді.
Джаинизм брахмандарды ыпалына жне кейбір нділік кзарас жйесіне арсы шыан болса да, нді тсінігіні жалпы шеберін жне ибадатхана рсімдерінде брахмандарды ролін абыл етеді. Ахимсаны (иындыа бармау, лтірмеу) принцип ретінде алып, андай болмасын жаратылысты лтіруге тыйым салады. Сондытан да егінмен айналыспайды, жмыс істеуді тадайды. Таматану тртібі барынша ата. Таматанулар шін аздаан жеміс пен ккніс жеткілікті. Жасы джаинист ішкен суын, дем алан ауасын сзгіден ткізуі міндетті. Сондытан рдайым аузында мата байлап жреді, кішкентай болсын жаратылысты лтіріп алмауы шін жріп бара жатанда алдын сыпырып отырады.
Джайнизм атейстік дін ретінде сипатталады. Дегенмен бл «атейзм» тірді барлыын, рухты мгілігін, рбандыты пайдасын, тылу жолыны ммкіншілігін жоа шыару деген сз емес. Махавира Будда сияты тірі идеясына тоталмаса да, кейбір джайнистік аымдарда оны наным-сенімі бар екендігі байалады. ибадатханаларда тірді мсіндері туралы XV асырда рылан стханакаваси аымы алашы джайнизмні тірді мойындамайтын бір ерекшелікке ие екенін жатап, ибадатханалардаы мсіндерді, суреттерді абылдамауа дейін барды.
Б.з.д. ІІІ асырдан бастап монахтар арасындаы киіну лгілеріне байланысты шыан талас-тартыстарды аыры джайнизмні екіге блінуіне кеп соты:
1.ДигамбраБлар Махавираа баынып, толыымен анадан жаа туандай тыржалааш жретін болан. Кейініректе мсылмандар олара шаын болса да, киім киюді йретеді.
2. СветамбраБл атау стеріне киген а киімдерімен байланысты.
Аталмыш екі аым арасында доктрина трысынан айтарлытай айырмашылытар жо. Екеуі де йогамен айналысады. Олар джинаа, тиртанкаа жне те кемелді асиеттілерді барлыына сенеді. Тиртанкаларды р кезеде 24 шаты боланын, Махавираны осыларды соысы екендігін абылдайды.
Махавираны уаыздары алдымен ауызша риуаят етілген. Кейін жиналан консиль бл уаыздарды бір блігін жинатай алан, біра риуаяттарды басым блігіні жоалуыны алдын ала алмаан. Ауызша риуаяттардан аландар Махавираны лімінен кейін он асырдан кейін жинаталан «а киінгендер» консилі тарапынан «Агамалар» немесе «Сиддханта» атты кітапта топтастырылан. Бл кітап «Ганипидака» деп те аталады. Бл кітапта монахтарды атаруы керек аидалар, джаинизмні доктриналары жне аыздары орын алан. Жалааштар аымы, а киінгендерді бл кітабын апокриф (дрыс емес) деп оны абыл етпейді. Олар джаинистерді барлы кітаптарыны нді философы Шанкара тарапынан жойыландыын айтады. Жоалан кітаптарды орнына, лкен стаздарынан трт адамды бір топты ортаа ойан бір ебегі оылады. Бл кітап джаинистерді лемді суреттеулерін, философиясын, моральды-этика жне лшылы жайындаы кзарастарын амтиды. Бл кітаптарды есепсіз тсіндірмелері болан. Бл екі аымны дрыс деп абыл еткен кітаптарынан баса те кп діни, гіме жне моральды-этикалы кітаптары да бар.
Джайнистік моральды принциптері Махавираны асиетті мтіндерінде орын алан. Моральды ережелер (аидалар) монах еместерге де барынша атысты. Бл аидалар тмендегі бес жолдан трады:
Жанды нрсені лтірмеу.
Жалан сйлемеу.
рлыты андай трін болса да жасамау.
Ммкіндігінше жынысты атынастан аула болу.
Азын-аула дниемен тіршілік ету.
Мны тауалыа жетелейтін зге жатары сіресе монах ерлер мен монах йелдерге арналды. Оларды кбі монастырда мір среді. з сенімдерін дйім жрта жаюды масат ттпаан джайнистер туралыа, арапайым мір сруге лкен мн берді.
Джайнизмні масат-мраты – рухты мір мен лім арасындаы байланыстан, кармадан тарып, нирванаа жеткізу. Біра барлы рухтар бл масата жете алмайды. мір мен лім шеберінде мгі-баи айналып келе береді. Мнымен оса, ерекше абілетке ие рухтар сансыз тіршілік-мірді нтижесінде нирванаа жетуі ммкін. Ол шін карманы руха кіріп кетуін тежеп, рухтаы бар карманы жойып жіберу керек. Кармадан сатану жолдары жоарыда айтылып ткен бес ережеде жазылан. Сол бес ережеге мойынсну темірдей тртіппен, иыншылытара сабыр етумен, нпсісін тізгіндеумен жзеге асады. ысасы, ата бір тауалы мірге адам басан жандар, дниені толыымен трк еткен монахтар мен монах йелдер рух кшінен аман алып, нирванаа жетуі ммкін деп есептеледі.
Джайнистерді пайымдауынша бл дінге мойынснандар – лімні не екенін білмейтін болады, мгілік мірге адам басады. Ал лемді ешкім жаратан жо. лем – мгілік. Ол жаратылмаан. Оны пейіштері жне тозатары бар. Пейіш – тірлерді мекені. Тиртанкалар мен амандыа жеткен жаратылыс иелеріні мекені болып табылатын мына лемні е жоары абатына араанда тоза те тменде орналасан. Мына дниеге айта келу машаатынан бір жола тыландар кк аспан лемінен жоары тран зге бір лемде мір среді. Ортада жоарыдаы пейіштер мен тмендегі тозатарды бліп тратын, адамдар мен жануарлар мекендейтін орын бар. Жанды заттар сана-сезімдеріне, тйсіктеріне арай топ-топа блінеді.
Джайнистерді ибадатханалары те сулетті. Джайнистер ауымын басару монах пен монах йелдерді олында. Бастапыда кезбе друіш боп мір срген монахтар кейініректе монастыра орналасты. Олар асиетті жазбаларды ои отырып, жан мен тнді трбиелеп уаыттарын ткізеді. Монахтар секілді халы та кнделікті белгілі лшылытарын орындайды. лшылы кезінде тиртанкалармен байланысты мадатау жырларынан зінді оиды, тере ойа беріледі, тубе етеді, белгілі бір іс-рекеттерді орындайды, жан-жануарлара збір крсетпеуге тырысады. Сол себепті олар сімдіктермен кректенеді, мас ылатын ішімдіктерді аузына алмайды. Барлы жануарларды емдейтін емханалар бар. Діндар джайнистер аштан луді е абыройлы іс деп санайды.
Ккте кптеген тірлерді бар екендігіне, біра оларды да рух кшіне шырайтындыына, адамзатты таруда жрдем бере алмайтындыына сенеді. Джайнистік ибадатханалардаы мсіндер асиетті саналады. Алдында трып, мада айтылады. Олара жеміс-жидектер сынылады. Алдарына шыратар мен хош иісті заттар ттетіледі. Пттар жуылып, тазаланады, майланады, глдермен шекейленеді. Тиртанкалар мір среді делінген асиетті орындара зиярат етіледі. Адамдар арман-тілектерін айтып олара жне тірге да оиды. Кейбір джаинистер нділерді тірлеріне де да етеді. ибадатханаларындаы лшылытар, монахтар тарапынан емес, халы тарапынан басарылады. Индуизмні дін адамы болан брахмандар жалаы алу арылы джаинист ибадатханаларында жмыс істетеді.
Лекция-6
. Лекция таырыбы :Иудейлiк жне Иран дiндеріЛекция жоспары:
1.Иудейлiк тарихы
2.Иудейлiк iлiмiнi негiздерi ж/е ерекшелiгi
3.Иудейлiк аымдары
4.Иран діндері
Лекция мазмны:1.Иудейлiк тарихы.
Иудейлiк- б.д.д.II-I мы. Палестинада пайда болан дiн.”Иудейлiк” з атын он екi тайпадан тратын еврей халыны иуда тайпасынан алады.Иуда тайпасынан еврей патшалары шыандытан болса керек.
Иудейлiк илахи згертiлген дiн(исламды кзарас бойынша).Дiндер классификациясы бойынша лтты рi монотейстiк дiнге жатады.Бл дiннi 4-мыжылды тарихы пайда боланнан бгiнге дейiн бiрнеше кезедерден трады.Иудейлiктi ж/е еврей халыны тарихы Кне сиетте(Библияны бiрiншi блiгi) тпiштеп жазылан.Еврей лтыны тарихи мен иудейлiктi тарихы ттас бiрлiкте. Дiннi даму тарихын ысаша арастырамыз.
1-шi кезе б.д.д.II мы-тан б.д.дейiн (храма дейiнгi кезе).Бл кезеде семит тайпалары Мысырдан кшiп Хананды(Палестинаны) жайлай бастайды.Туратта:”Ханан-шрайлы ке жер,онда ст пен бал аады”(Шыу 3:8)-деп айтылады ж/е дай Ибрахымны(Авраам) рпаына осы жердi уде еткен,ол туралы кне сиетте “Уде етiлген жер”(земля обетованная) -деген сздер(Болмыс 21:1;13:15;15:18-21)кездеседi.Палестинада жергiлiктi халыты баындырып,еврейлер онда патшалытарын рады.Алашында бiрттас мемлекет, кейiн Израйл-Иудей патшалытарына блiнiп кетедi.Бл дуiрлерде кне еврейлер кптiрлiк сенiмде болып,кейiн Мысырдан ашып келе жатанда Синай тауында Мса пайамбара дайдан Турат кiтабы тседi.Осы кезден еврейлер Иахве дайа сыйына бастайды.
2-шi кезе-б.д.д.VII аяына дейiн(б.д.д.621ж.дейiн)-Иахве дайа сыйыну немесе бiрiншi храм кезеi.
Иерусалимде Слеймен(Соломон,Шломо) патша б.д.д.945жылы Иахве дайа арнап храм салдыртады,ол Иерусалим храмы деп аталады.Храмны iшкi блiгi бiрнеше тонна алтынмен рленедi ж/е онда Кне сиет(асиеттi кiтап) саталынып,арнайы рбанды шалынатын.Еврейлер кптiрлiк сенiмдерiнен ажырамай,Иосий патша б.д.д 621 жылдары оан тыйым салады.
3-шi кезе-б.д.д.VI-“вавилон ттындыы”кезеi.Б.д.д.VI.(б.д.д.587/586ж) Израйлды вавилон патшасы Навуходоносор II басып алады.Храм иратылып, еврейлердi кпшiлiгiн ттындап алып кетедi.Иудейлiк вавилон ттыны кезеiнде еврейлердi з мемлекетiн алпына келтiрудегi кресiнi негiзгi болды.
4-шi кезе -б.д.д VI аяынан(538ж) б.д 70ж дейiн-“екiншi храм кезеi”.Б.д.д 538ж Парсы патшасы Кир Вавилонды баындырып,515жылдары еврейлердi елiне айтарады.Еврейлер иратылан храмды айта салады.Осы кезден бастап еврейлердi басалармен некеге труына тыйым салынып,еврейлер тйы дiни ауыма айналады.Палестина парсылардан кейiн А.Македонский империясына баынып,б.д.д 63жылы оны Рим басып алды.Осы дуiрлерде храм айта жнделiп кеейтiледi.
Б.д 66-70 жылдары еврейлер Римге арсы екi рет ктерiлiс жасап жеiлiп алады.Бл оиалар еврейлерде “µлы ктерiлiс”,ал римдiктерде “Иудей соыстары” деген атпен белгiлi.132-136жж Бар-Кохба бастаан ктерiлiсте жеiлiс табады.Осы оиадан кейiн Израйл з туелсiздiгiнен толы айырылады,храм ртелiп,1млн-а жуы еврейлер лтiрiлген.Сол дуiрлерде еврейлердi саны 4-4,5 млн,оны 1млн-н астамы Палестинада тран.Еврей халыны тарихында бл оиалар “µлы асiрет” деп аталады.
азiргi тада Иерусалим храмыны тек батыс абырасыны бiр блiгi ана саталынан,ол еврейлер шiн асиеттi жер-айы абырасы(Стена Плача) деп аталады.Дiни сенiмдегi еврей дайдан храмны алпына келуiн тiлейдi.
5-шi кезе-б.д I-II-1948ж-дейiн-“диаспора кезеi”.Бл дуiрде еврейлер лемге тарыдай шашырап кетедi,оны себептерi: Римнi оларды империяны баса айматарына кшiруi.Палестинада бкiл еврейдi трттен бiрi ана трып,кпшiлiгi Еуропа(Испания,Германия ж/е т.б.),Азия ж/е Америка елдерiнде оныстанды.Еуропалы еврейлер ашкенази,ал азиялытары сефарды аталады.
XIX бастап еврейлер тарихи отанына(дайды уде еткен жерiне)айту мселесiн ктерiп,аыры 1948жылы Бµµ-ны шешiмiмен Палестинада Израйл мемлекетiн рды.Еврейлердi екi мыжыл бойы дербес мемлекетсiз,отанынан жырата зiнi лтты бiтiм- болмысын сатауында дiндерiнi ролi айрыша.
2.Иудейлiк дiнiнi негiздерi ж/е ерекшелiгi.
Иудейлiктi асиеттi кiтабы Кне сиет(Ветхии Завет) ш блiктен трады:
1.За-Мса пайамбарды бес кiтабы немесе Турат(Тора).Онда еврейлер тарихи,лемнi жаратылуы,дiни рсiмдер,он бйры ж/е т.б жазылан.
2.Пайамбарлар-пайамбарлар кiтаптары жинаталан.
3.Жазу-тарихи ж/е деби шыармалар амтылан.Олар дiни рсiмдерде ж/е мейрамдарда орындалады.
Оны iшiнде е танымалы Псалтир дiни ледерi.
Жалпы Кне сиетке 39 канонды кiтап кiредi.Сонымен атар 11 канонды емес кiтап бар,еврейлер оларды кне иврит тiлiнде жазылмаандытан абылдамайды.асиеттi жазбаларын Танах деп атайды.Танахты оу-синагогада(храмдары)атарылатын лшылыты е маыздысы.
Кне сиет мтiндерi шамамен б.д.д VII-VI жазылан,ал б.д.д V-да айтадан жаартып жазады.Б.д.д III-Кне сиет ивриттен грек тiлiне аударылады,ал оны канонды нсасы масорит Библиясы(кне евр.масора-дстр)-еврей синадроныны жоары кеесiнде б.д I -ны 70-ж бекiтiледi.
Кейiнгi дуiрлерде дiни-философиялы,моралды,трмысты,за ж/е сот кодексi -Талмуд(кне.-евр.оу,зерттуе)растырылды.Киелi кiтабы жазылан за,ал талмуд ауызша за деп аталады.
Сенiм негiздерi.
Библияда дайды еврейлердi “мысыр ттынында иналанын крiп,Мса пайамбара оларды Уде етiлген жерге апаруына кмектескендiгi айтылады.Ол Израйл халын ода(Завет) руа шаырады: “Егер сендер менi айтаныммен жрседер ,сиетiмдi сатасадар,онда барлы халыты iшiнен менi тадаулы халым,дiн адамдарыны патшасы ж/е асиеттi халы боласыдар”-дейдi(Шыу.19:5-6).
Осы ода иудейлiк дiнiнi негiзгi екi аидасын крсетедi: 1.Иахве дай-тек тiр,дiрет иесi,лы жаратушы.2.Еврейлер дайды сйiктi де тадаулы халы,олар асiретке шыраанда тарушы(мессия) жiберiледi.Егер дайа лшылы етсе.
Иудейлiк сенiмдерi Мса пайамбара тскен 10 бйрыта айын крсетiлген.Декалог-(грек.бйры)дайдан Мса пайамбара Синай тауында келген он бйры:
1.Тек бiр дайа ана сыйыну;
2.Пттара табынбау;
3.дай есiмiн керексiз жерде айтпау;
4.Сенбi асиеттi кн;
5.Ата-ананы рметтеу;
6.Адам лтiрмеу;
7.Зина жасамау;
8.рлы жасамау;
9.Жалан ку болмау;
10.з жаыныа зиянды iстемеу;
Екiншi бйры бойынша еврейлер дайды Адонай(менi дайым)деп атаан.
рыптары.
Иудейлiк дiнiнде еврейлердi мiрiн реттейтiн 618 ереже бар,оны 248-бйры,365-тыйым.Бл мiндеттер мен тыйымдар дiни-ыты ж/е моралды сипатта.Адамны жеке ж/е оамды мiрiнi барлы жаы осы аида-ережелер бойынша реттеледi.
рбанды шалу рсiмi кне замандарда храмда атарылан.Кннi кешiру рбандыына екi ешкi келiнiп,бiреуiн сойып,екiншiсiн босатып жiбередi.Босатылан ешкi кннi зiмен алып кетедi деп сенген.Бл рсiм иом кипур мейрамында орындалады.азiргi орыс тiлiндегi “козел отпущение”сзi осыдан алан.азiргi уаытта бл рсiм басаша жасалады.
лшылы.
лшылы жеке ж/е жымды трыда синагогада кнiне ш рет Тораны оу арылы атарылады.
Тораны жиi оу лшылыты е маыздысы саналады.
Дiн орындары синагога диаспора( )кезеiнде алыптасан.Дiни ызметкер раввиннi(йретушi) ызметi: Туратты дрыс оылуы,рсiмдердi орнымен атарылуын крсету ж/е дiн мселелерiне трелiк айту.
Сндеттеу рсiмi.Сндеттеу бала туыланнан сегiз кннен кейiн жасалынады.Артынша оан есiм берiледi,есiм адама ш жадайда ажет: кмелетке толанда,некеге транда ж/е лгеннен кейiн тасына жазуа.Ал ыз балаа есiм Тораны алашы оыаннан кейiн берiледi.
Мейрамдары.
Еврейлер жыл санауды б.д.д 3760 жылдан бастайды яни з сенiмдерi бойынша лем жаратылан уаыт.
Шаббат-сенбi.Апталы мейрам.Бл кнi синагогада ж/е йлерiнде Туратты оу,да ету,раввиннi уаызын тыдау ж/е т.б. Пайдалы iспен шылданбай,рухани жетiлу iстерi жасалынады.Сенбi кнiн дайа арнайды.
Песхе-еврей календары бойынша кктемге келедi.Мысырдан кшудi еске алу мейрамы.Маца-тзсыз ж/е ашытысыз нан пiсiрiледi,йткенi перауыннан ашан кезде,еврейлер осындай нан жеген .
Рош-Гашана-жаа-жыл мейрамы.Иом кипур-сот кнi..Жаа-жылдан кейiн он кннен со келетiн тазалану кнi,дай рбiр адамны тадырын осы кнi анытайды деп сенедi.
Ханука-Иерусалим храмына арналан кн.
Иудейлiк дiнiнi ерекшелiктерi.
Иудейлiктi негiзгi ерекшелiгi еврейлер - дайды тадаулы халы ж/е иыншылы кезде ол тарушы(мессия,)-пайамбарды жiбередi деген сенiмдерi.Тадаулы сенiмi тек иудей дiнiнде ана баса дiндерде кездеспейдi.
±рып пен рсiмге аса мн берiлуi ж/е асиеттi кiтабында еврей халыны тарихы дiннi тарихы ретiнде арастырылуы осы дiнге тн ерекшелiк.
Иудейлiктi еврейлердi екi мы жыл бойы лт ретiнде жойылып кетпей з болмысын сатап алуында ролi айрыша.
Еврейлер христиан ж/е мсылмандарды Нух пайамбарды дiнiнде,ал басаларды пта табынушылар деп санайды.
3.Иудейлiк аымдары.
Дiн з iшiнде бiрнеше аымдара блiнедi.
1.Хасид-(iзгiлiктi)XVIII Еуропада алыптасан дстршiл баыт.Украйнада хасидтiк iлiмнi негiзiн Исраэл Бешт,оны iлiмi бойынша раввиндiк,алымдыты керегi жо.°ркiм зi дайа лшылы етiп онымен зi тiлдесуi тиiс.Бiрата даймен тiлдесуге барлы адама ммкiн емес,сондытан ерекше тауалар –цадиктер кмкке келе алады.Цадик- адамды рухани трбиелеушi стаз.Хасидтер лтiрме аидасын станандытан соыса арсы ж/е скерде ызмет жасамайды.
2.Каббала-(абылдау,дстр)орта ас-да Еуропада XIII диаспора кезеiнде пайда болды.Кiтабы –Зогар(шуа) деп аталады.дай шексiз,сипатсыз нрсе,оны тану есiмдер мен рiптердi пия маынасын ашу арылы ммкiн.Олар сандарды сиыр жолымен комбинация жасаумен айналысып дайды танимыз деп тсiнген.
3.Сион одаы-XIX Еуропа ж/е АШ-та рылан йым.Масаттары “Уде етiлген жерге”(Палестина)оралу.Еврей оралмандарына материалды ж/е аржылай кмек берумен айналысан. Масата жетуде барлы ммкiндiктердi олданан,нтижесiнде бiр асыр бойы еврейлер Палестинаа оралып,1948 жылы арабтарды жерiнде здерiнi лтты мемлекетiн рды.
4.Иран діндері