Зорастризмнi пайда болуы.

Зорастризм б.д.д. X-VII Кне Иранда пайда болан дiн,оны негiзiн салушы Зоратуштра данышпан.Дiн з атын осыдан алады ж/е дiннi басада аттары бар: маздаейзм-жоары дай Ахура Мазда атымен байланысты; Авеста дiнi -асиеттi кiтабыны аты; магизм-абыздарды маг тайпасынан шыуына байланысты; отатабынушылар-от асиеттi саналып оан табынандытан; митрайзм-кн ж/е ай дайы Митра атына байланысты; парсизм-кне ирандытарды аты,азiргi кезде ндiстандаы зардштер осылай аталады; гебрлар-Ирандаы зардштердi мсылмандарды

айтуы.азiргi уаытта лемде шамамен 100-200 мыдай дiннi кiлдерi бар.

Дiн з бастауларын кне ндiиран тайпаларыны кптiрлiк сенiмiнен алады.Жаа дiннi негiзiн салушы Зоратуштраны тарихи немесе аызды тла екендiгi лi айын емес.Ол бiр деректерде б.д.д. 1500-1200 жж. аралыында,баса млiметтерде б.д.д.VII .соы-VI .басында мiр срген деп крсетiледi.Дiни жазбаларда Зоратуштраны арапайым белгiсiз улеттен шыандыы,жастайынан абызды нердi йренгенi айтылады.Аыздара араанда ол тауалы жола тсiп,бiрнеше жыл ел кезiп аиатты iздейдi.Оан отыз жасында Ахурамазда дайдан аян келедi.ґсиеттерiне з жртын сендiре алмаан Зоратуштра елiнен безiп,баса елге Бактрия мемлекетiне барады.Онда жаа дiндi уаыздап,ол елдi мiршiсi Виштаспа оны iлiмiн абылдайды.

Дiн сол елде анат жайып,кiтабы жазылады.Б.д.д.VI Парсы патшасы Кирдi жаа дiндi абылдауымен,зорастризм Иранда таралып,кейiн мемлекеттiк дiнге айналды.Мсылмандар(VII) келгенге дейiн зорастризм Иранны негiзгi дiнi болды.

Сенiмiлiмi.

Зорастризмнi асиеттi кiтабы Авеста,оны тсiнiктемелерi Зенд, екеуi осылып Зендавеста деп аталады.Авеста мтiнi Ясна,Яшта ж/е Видевдата кiтаптарынан трады.Ясна(дайа лшылы)72 тарудан трып,оны 17-iн Гаталар райды.Гата-Зоратуштраны зiнi сиеттерi.Авеста мтiндерi щамамен б.д.д.VI.жазылан.

Зорастризм дуалистiк сенiмге негiзделген дiн,iзгiлiк дайы Ахурамазда ж/е оны кмекшiлерi (кн дайы Митра ж/е т.б.),ал злымды дайы Анхрамайню ж/е оны олдайтын дэвтер(рухтар).Ахурамазда мен Анхрамайнюдi кресi мгiлiк,сондытан рбiр адам екеуiнi бiрiн тадауы тиiс.Зоратуштра адамны iзгiлiктi тадаанын насихаттайды,йткенi адамны iс рекетi оны бл ж/е о дниедегi тадырын анытайды.Адам iзгiлiк дайына сенiп,оан сыйыну тиiс дейдi Зоратуштра.Бл сенiм адамды дрыс ой,сз ж/е iс рекет трiздi моралды станымдара негiзделедi.

Зоратуштра адамны ойы,сзi мен iсiне ешандай дайлар араласамайды деп йретедi.ґмiрде адам тнi мен рухыны саулыына мият болуы керек.Тн ж/е жан тазалыына аса кштi мн берiледi.

Осы сенiмдердi негiзiнде зорастризмнi рыптары мен рсiмдерi алыптасып дамыды.

Дiни рыптары

Ебек рпы.Жер деу ж/е жермен жмыс iстеу ерекше дрiптелiп,iзгiлiк деп абылданан.Сенiмдерi негiзiнде оршаан ортаа айрыша атынас алыптасып, нтижесiнде тазалы рпы пайда болды.

Суды ыдыса олды жуып барып ю,жауын кезiнде жер мен суды ластамау шiн йден шыуа тыйым салынан.От асиеттi ж/е таза сондытан оан сыйынан,храмдарында немi от жанып трады.

азiргi мгiлiк алау осы дiннi серiнен болуы ммкiн.Жалпы зорастризм барлы нрсеге таза ж/е лас деп екiге блiп араан.Таза нрселерге адам,ит,сиыр,ой,ааш,сiмдiктер,жемiс пен баша нiмдерi ж/е трт стихия от,су,жер ж/е ауа жатады.Ал лас нрселер адам мйiтi,тама алдытары,

кл-оыс,ауру ж/е т.с.с.

Адамнан кейiнгi е астерлi ит,оан дрыс ктiм жасамааны шiн иесiн жазаа тартан,з кезегiнде иттiде адама зиян келтiрсе жазалаан(бiрiншi о лаын кескен,таы айталанса сол лаын).

Жерлеу рсiмдерi.Адам мйiтi лас(таза емес) саналып,оны стауа тыйым салынады.Мйiттi кметiн арнайы адамдар болан,олара ешкiм жаындамайды.Мйiттi биiк тау бастарына апарып ояды,кейiн арнайы мнаралар салып сонда орналастыран,ит с жеп,сйектерiн дыа тастайды,онда олар аырет кнiн ктедi,сот кнi жауапа тартылады деген сенiм болан.ґлiк шыан й арнайы тазаланады,оны еске алу рсiмдерi ткiзiледi(10,30,360 кндiктерi). Мны брi лген адам денесi лас сондытан злым рухтар тiрiге зиян тигiзуi ммкiн деген сенiмнен шыан.Жерге кмбеген себептерi,йткенi жер таза оны ластауа болмайды деп сенген.

Дiни лшылы. Зорастрлер кнiне бес уаыт лшылы (намаз) жасаан,Ахурамазданы дрiптеп арнайы да айтылады.

Дiни мейрамдары. Жылына жетi рет мейрамдар ткiзiлген.Оны iшiнде е маыздысы жаа-жыл мейрамы –наурыз немесе от мейрамы.Арнайы от жаылып,жетi трлi нрседен таам зiрленген,дастарана су,гл ж/е жаа пiскен нан ойылады.

Дiни лшылы орындары храмдар,онда абыз дiни рсiмдердi атаран,от асиеттi сондытан храмда немi жанып трады.Ота арнайы дайындалан сiмдiк шырынын ж/е майын келу рсiмi болан.

Мани ж/е манихейлiк.

Манихейлiк ытайдан Римге дейiнгi аралыта кеiнен таралан дiни iлiм.Бл iлiмнi негiзiн салушы Мани(б.д.216-277ж).Ол кптеген елдердi аралап жергiлiктi дiндермен танысып,барлыына орта дiн жасамашы болады.

Манихейлiк синкреттiк дiни iлiм,оны мнi бiздi оршаан дниеде iзгiлiк пен злымдыты мгiлiк кресi жруде деген сенiмде.Манихейлiктi зорастризмнен айырмасы iзгiлiк пен жары рухани бастаудан,ал злымды пен араылы материалды бастаудан шыарылады.Осыдан бiздi оршаан материалды дние - злымды лемi деген тсiнiк алыптасады.лемдiк процестi масаты адам бойындаы немесе рухындаы жарыты(суленi)тару.Бл масата жету шiн тадаулы манихейлер аскеттiк(мiрден баз кешу,трк ету)мiр сру керек яни жеке млiкке ие болмау,отбасы рмау,шарап iшпеу,ет жемеу тiптi сiмдiктердi жлмау.Ал ендi манихейлердi арапайым адамдар ктуi тиiс,оларды лер алдында тадаулы атарына ткiзетiн.Бл iлiмдi алашы кезде билеушiлер олдап,бiра кейiн жадай згерiп, ол кпiрлiкке саналып удаланды.Мани сталып лтiрiлiп,манихейлер Ираннан уылады.Орталы Азияда таралып,µйыр аанатында(763-840)мемлекеттiк дiн дегейiне ктерiлген,кейiн тркiлер арасында да бл iлiм удаланды.

3.Иран дiндерiнi ерекшелiктерi.

Иран дiндерiнi е басты ерекшелiгi дниенi екi бастауы iзгiлiк дайы Ахурамазда ж/е злымды дайы Анхрамайню,оларды кресi мгiлiк деген сенiмi.Бл сенiм баса бiрде бiр дiндерде кездеспейдi.

Зорастризмнi баса халытарды дiни сенiмдерiне серi боландыын айта аламыз.Бл дiн тркiлердi сенiмiне де ыпал еткен.азатарды рсiм -рыптарында азiрге дейiн зорастризмнi кейбiр элементтерi саталынан.Мыс:ота май ю,адыраспан жау,мйiт жатан жердi оршап гл немесе ааш егу ж/е т.с.с.

Иран дiндерi парсыларды лтты дiнi,оларды тарихы мен мдениетiнде лкен рол атарды.Ислам дiнiнi келуiмен ирандытарды кпшiлiгi мсылмандыты абылдап,ескi дiнiнде алан аздаан блiгi

гебрлар деп аталды.