Лекция. Ислам діні жне мдениет 1 страница

 

Жоспар:

1.Ислам діні жне мдениет.

2.Исламны нерге кзарасы

Дін мен мдениетті араатынасы жнінде ыруар пікірлер айтылуда. Соы кездері дін экспансия алаына айналан елімізде "дініміз згерсе згерсін, ал мдениетіміз згермесін" дейтіндей орашола пікірлер де айтылуда. Осы мселеге байланысты ылыми орытынды жасау шін алдымен оам міріні е маызды стыны саналатын дін мен мдениетті араатынасын анытайы. Бгінгі мдениеттану, антропология жне социология саласыны теоретиктері дінді мдениетті е маызды рамдас блігі деп санайды. Дінсіз оам болмайтындытан, дінсіз мдениет те болмайды. Дін леуметтік былыс, оамды алыптастыратын йыты ретінде адамзат мірінде аса маызды роль атарады. Кейбір идеологиялар мен саяси аымдар дінні осы ролін пайдаланысы келеді. Бгінгі кні дние жзінде орын алып жатан саяси, леуметтік, мдени, экономикалы уаиаларды негізінде діни факторларды бар екенін айту жасаты болмас. сілі, дін - осы салалара баыт - бадар беретін кшті бірі, тіпті е бастысы. оамды рылымны анатомиясында дінні алатын орны ерекше. оамдарды баса оамдардан ажырататын е негізгі асиетті бірі осы дінні зі болып табылады.
Заманауи леуметтану ылымдары атарынан социология, психология, антропология, мдениеттану, философия, саясаттану, нертану дінді зерттеумен шылданады. Блар леуметтік феномен, оамды уаиа жне оама пішін беретін дірет ретінде арайды. Тіпті, халы арасында ке таралан храфи сенімдер мен ырым - секемдерді аншалыты серлі екені баршаа белгілі. Дінні мдениетті алыптастырушы басты кш екеніне дау жо. сіресе, бгінгі тпелі кезеде азаматтарды зін - зі танып білуі, орта лтты мраны алыптастыруы жне XXI асырдаы халымызды сіп - ркендеуіні басты ралы - дініміз.

леуметтану ылымдары ішінде е кп дау - дамай туызандарды бірі мдениеттану болып табылады. Мдениет дегенде кейбіреулерді есіне тек Пикассо, Моцарт, Чайковскийтседі. Ал, мдениет ымы, шынында, те ке ауымды амтиды. р оамны оамды асиеттеріні материалды жне рухани тамырлары бар. Мдениет дегеніміз осы днияуи жне рухани атынастарды асырлар бойы етене араласуы нтижесінде алыптасатын нрсе. Сондытан, заман згеріп, мдениетті кейбір тстары згеріске шыраанымен оам зіні мдениетін сатап алуа тырысады. Ислам дініні кшпелі жне рулара блінген араб оамында пайда боланы белгілі. Дегенмен, Ислам діні негізінен отырышылыты, алалы мдениетті уаыздайды. аза халыны тарихына арайтын болса, ірілі - саты рулар мен тайпаларды басын осан кш осы Ислам діні болан. Ислам діні ауымдастыына осылмаан тркі тайпалары болса, млдем баса мдениет тобына осылып, млдем баса оамдара айналан. Бан мысал ретінде бларларды, мажарларды, чуваштарды т.т. айтуа болады. Америкада зорлыпен шоындырылан араларды, африкадаы халытарды, Отстік Америкадаы ызылтерілерді осы саната жатызуа болады. Демек, р халыты мдени ортасын анытайтын басты фактор дін екені аны. Бізді мсылман халымыза тн басты асиеттеріміз, меймандосты, аайынмен тату болу, ораза айт пен рбан айт кезінде кешірім срасу, арааайыншылды, айырымдылы Ислам дініні мсылман мметіне уаыздаан асиеттері.

леуметтік трыдан аланда Ислам діні:

1. оама баыт – бадар береді;

2. оамды біріктіреді;

3. идеологиялы жне мдени ымдарды бкіл оама
телиді;

4. жеке тланы мдделерін орайды;

5. этникалы негізден грі адами, рухани ндылытара мн береді.

Дінні мдениетті рамдас блігі екені туралы тжірибелік длелдер:

1. дінні жеке тла жне оам мірінде наты функциялары бар;

2. дін р адама сол адам баынышты болуа міндетті діретті алдында жеке басыны сенімділігі сезімін береді;

3. дін адама зіні тірегіндегі лемді тсіну трысынан зіндік жйе сынады;

4. дін оам атынастарыны алыптасуында басты міндет атарады.

Мдениетті кштілігі соншалы, мдениеттер арасындаы атыыста жеіске жеткен мдениетті зі жеіліске шыраан мдениетті белгілі бір элементтерін сііріп алуа мжбр болады. Мны нтижесінде аралас мдениеттер пайда болады. Ислам діні мдениетерді арасындаы парытарды абыпдаан дін. Нсілдер мен тілдерді, тіпті діндерді ртрлілігін Ислам діні таниды. ранда адамдарды тайпалара, тстерге блінгендігі, ркімні діні езіне екені туралы айтылан жне ран мны Жаратушыны шешімі ретінде крсеткен. оамдар арасындаы парытар адамдарды бірін - бірі танып білуі жне арым - атынас орнату жаынан жаымды роль атаруы да ммкін. Бл - бізді олымыздаы нрсе. Сондытан, Ислам дініндегі толеранттылыты шынайы толеранттылы деп абылдаан жн. Тариха араанымызда сан жаынан аз мсылмандарды лкен мемлекеттерді басаранын кереміз. Яни, мсылмандар баса дін кілдерін де ораумен шылданан. Мсылмандар негізінен бір мемлекетті туыны астында біріккен баса тілдегі жне діндегі халытара, оларды мдениетіне хош крушілікпен араан. Адамзатты тарихында дінсіз мдениет болмаан. Алашы оамды рылымнан бері арайы уаытта пайда боан мдениеттерді барлыы да діни сенім негізінде алыптасан. Ал, сенім жйесі е жоары дегейдегі имани, флсафи негіздерді амтитын Ислам діні осы дінге осылан халытарды мдениетіне орасан зор ыпал жасаан, тбегейлі зіндік алыпа салан.

Дін - адамдарды іс - рекеттеріне бірінші дрежеде ыпал жасайтын дірет. Солай бола транмен, дін мдениетті негізгі салаларымен шылданады да, егжей - тегжейге араласпайды. Мселен, дін адамдарды киіну мселесінде негізгі аидаларды белгілейді, біра дл андай киім лгісін киюді сынбайды. Ислам діні адамдарды халал таам жеуін срайды, біра таматы дайындау жне абылдау салтына араласпайды. Мселен, ытайдаы мсылмандар асыпен, араб елдеріндегі мсылмандар олымен тама іше алады. Негізгі мселе, халал, яни рсат етілген таза таамдарды жеу./2/

Кейбір дебиеттерде, мселен Жоржи Зейданны "Ислам мдениеті тарихы" атты ебегінде мдениет былайша сипатталан: "Мдениет дегеніміз –бір оамды, жамаатты, лтты лт жасайтын, онызге лттардан ажырататын мірлік кріністерді топтамасы. Осы мірді кріністері р ултты зіне тн болып келеді." ысаша айырып айтанда, мдениет "р лтты зіне тн ойлау жне мір сру салтыны жйесі" болып табылады.

Лекция

Жоспар:Ислам ркениеті, дет – рпы жне бгінгі ислам.

Мдениетті негізгі асиеттері мыналар:

1. лтты сипата ие.

2. Табиилы жне тірілік.

3. Жаластылы жне тарихилы.

4. лтты орта мрасы болып табылады.

5. зегі згермейді.

6. йлесімді ттасты болып табылады.

7. рпатан рпаа жаласады.

Міне, осы асиетерді барлыын зер сала зерттегенімізде Исламдініні азак, халыны мдениетіндегі е маызды блік екенін креміз. Ендеше, "дін - мдениетті рамдас блігі емес екен, дініміз езгерсе згерсін" деген сздерді ылыммен ш айнаса сорпасы осылмайтыны аны болады. Ал, мдениет пен еркениетті пары неде? Мдениет лтты сипатта боланымен, ркениет дегеніміз халыаралы сипаттаы нрсе. Бір мдениетті екінші мдениетке ттастай аударуды ммкін еместігін жоарыда айтанбыз. ркениет болса жаппы адамзата тн байлы.

Мдениетті негізгі факторлары мыналар:

1. Дін: р лтты зіне тн иман жне сенім жйесі.

2. Тіл: р лтты зіне тн сйлеу жне тсінісу ралы.

3. нер: р лтты зіне тн сн, заулы жне сезімдерді бейнеленуі жне жасалуы.

4. Тарих: р лтты зіне тн мір сру салтыны, мдени байлыыны замана аымындаы крінісі, іс - рекеттерді даму барысы.

5. дет - рып: ыты - алыпты жат еместігіне арамастан, оам тарпынан есепке алынатын, іске асырылатын салт - дстрлер./3/

Ислам - кркемдікті натып, барлы нрседен кркемдік пен сыматтылыа ндеген дін болып есептеледі. Пайамбар (с..с.) хадисінде: „Алла Тааланы зі сымбатты болу себебінен сымбаттылыты жасы креді!” /4/– деген (хадисті имам Муслим ”л - Иман” кітабында риуаят еткен.)

нер - эстетикалы шыармашылы, сондытан Ислам оан арсылы білдірмейді. Ислам эстетикалы негіздермен салыстыранда, адамгершілік негіздеріне басым мн береді, яни эстетикалы негіздер адамгершілік негіздерінен кейін трып, онымен тыыз байланыста болады. Бл Исламны нерды барлы тріне атысты кзарасы. нерді ай трінде болмасын, оны ндылы дрежесін анытауда: ”кркемділік - жасылы, жаымсызда - жаманды бар” деген Исламды станым басшылыа алынады.
Мсылмандарды Киелі кітабы боландытан ран осы кнгі мсылман мемлекеттері мірінде, е алдымен діни жмыстар саласында маызды роль атарып келеді. ран ралуан оу орындарында оытылады. Брынысынша оны идеялары ен бейнелері кркем дебиеттен орын алуда. Ол мсылман халытарыны баралы апарат ралдарында, оамды – саяси дебиеттерінде ке пайдаланылады. ран текстері исламды сурет жне сулет нерінде негізгі рнектік міндет атаратын мнін де сатап алан. ран идеялары мен бейнелері осы кнгі мсылмандарды оыл – ойына, тлім – трбиесіне сер етпей тра алмайды. /5/

ран Крімде лемдегі барлы жаратылысты бір - бірімен йлесімділігі мен оан араан адам кілін шатты сезімге блейтін кркемділік, лылыпен асан демілікке назар аударатын аяттар баршылы (араыз - Хижр сресі, 16 - аят, Нахл сресі, 6-аят, Фуссилат сресі 12 - аят). Демек ислам семдік пен сымбаттылыты амтыан кркем нер трін абыл алмайды деу исынсыз. Ислам тек материалды жне адамгершілікке жат нрсені бейнелейтін нерді абылдамайды.

Ислам аыл - ойды лзаттандырып, шырландыратын, жоары сезімдерді оятып, адами табии асиеттерді дамытатын нерды тріне арсы емес. Алайда нер з шекарасынан шыып, жаымсыз нрселерге, марлы пен нпсіні оздырса, салауатты мірді салтанат руына емес, керісінше оны жойылуына себепші болады, сйтіп жаымсыз ермекті тріне айналады. Мндай нрсені Ислам абыл етпейді жне олдамайды.
Тамаша уен, жоары негелі сз сем дауыспен орындалар саз бен нге Ислам арсы емес. Тек ле маынасы адамгершілік пен саналылыты шегінен шыпай, адамды рухтандырып, сезімдер мен жан дниесін байытуа ызмет етуі тиіс.
Мысалы, бу Муса л - шари (р.л..) ран Крімде оыан уаытта, Пайамбарымыз (с..с.) оны дауысын матайтын. Пайамбар (с..с.) саабалары (р.л..) арасынан дауытары е демілерін тадап, азан айтуа бекітетін. Сонымен бірге Пайамбар (с..с.) тамбурин (барабанны бір трі) мен сырнай тыдауа лысыз емес-ті.
Айт кндеріні бірінде хазіреті бу Бкир ас - Сады (р.л..) Айшаа (р.л..) кірген уаытта екі кні тамбурин соып, ле айтып, билеп жатанын кріп ашуланады. Сол уаытта Пайамбарымыз (с..с.): „Ей, бу Бкирі! Оларды оя бер, азір айт кндері емес пе!” - деген сзбен, хазіреті бу Бкирді (р.л..) ашуын басан болатын (хадисті имам л - Бухари жне имам Муслим риуаят еткен).

Айшаны (р.л..) туысы ансарларды біріне кйеуге шыан кезде Пайамбарды зі (с..с.) Айшаа (р.л..) йленуі тойына ле айтатын біреуді жіберуін сраан болатын.
Айшаны (р.л..) туысы ансарларды біріне кйеуге шыан кезде Пайамбарымыз (с..с.)-ні зі Айшаа (р.л..) йленуі тойына ле айтатын біреуді жіберуін сраан болатын. Пайамбар (с..с.) туралы бдан баса кп гімелерде адамгершілік кзарас трысынан айыпталмайтын н мен саза Исламны арсы келмейтіндігі атап крсетілген.
Би мселесіне келер болса, Ислам биді екі трге бледі. Ол - йелдер немесе ерлер биі. Ерлер орындайтын халы билерін тамашалауа барлы адама рсат етіледі. Мысалы, Пайамбар (с..с.) Айшаа (р.л..) эфиоптытарды айт кезіндегі биін круге арсылы жасамаан. йелдерге йелдерді алдында билегенге шек ойылмайды. Алайда Ислам йелдерді ерлер алдында билеуіне тыйым салады, одан сатануа себеп кп.
Театр, яни, сахнада ойнау мселесіне келер болса, егер адамгершілік пен саналылылыты шегінен шыпаса Ислам оан тыйым салмайды. оамдаы трлі келесіздіктер мен алуан мселелерді шешу масатындаы ойылымдарды мнін ешкім де жоа шыармайды. Сонымен атар дептілікке айшы болмаан аджы, зіл маынадаы комедиялы рлдерге де жол ашы. азіргі уаытта заманны талабына сай суретке тсуге де рсат берілген.

Мсін мен лкен ескерткіштерге келмек, оан аны трде тыйым салынан. Мны негізгі себебі мсіндерді шамадан тыс арты рметке блену немесе кне замандаы халытар сияты мсіндерге табыну ытималыны болуында. азіргі дуірде адамзатты санасыны суіне байланысты мны айталанбауы да ммкін, біра салынан тыйым з кшінде алып отыр. рі, болашата мсіндерге табынуды айталануынан сатану масатында тыйым з кшін сатайды.

Ислам барлы заман жне рпаа тиісті з шариатын сынады. Себебі бір ауым жат крген нрсені баса ортада абыл алынуы, ал бір заманда орындалуы ммкін болмаан нрсені осы немесе келер асырларда аиата айналуы ммкін.

ртрлі баыттаы аымдар, топтар, секталары болумен атар Ислам - біркелкі ттас діни жйе. Шыыс пен Европа мдениетіні ркендеген кезінде зіне христиан жне иудей, грек философиясыны, римдік ы, ескі парсы империясыны жне индуизм мен буддизмні мистикалы - метафизикалы саудасыны кімшілік рылысынан тжірибе жиан бл жйе кп салада синтезден ткен крделі орытынды еді. Бл синтезді негізі - араб мдениеті, араб этносы, араб мемлекеті.

Шыысты клемді территориясында кішігірім, мдени трмысы жаынан артта алан семиттер улетінен кшті саяси жйесімен, рбіген ркениетімен, кп санды, зіндік этномдениетімен ірі ауым пайда боланы белгілі. Араби ислам - діни мдениетіні дет - рпы тез арада тірегіндегі жне кейінгі кезде басып алан мемлекеттер мен халытара, оны ішінде ерте дниеде лемдік ркениет шыына шыан мемлекеттерге тарап кетті. ысаша айтанда, араби ислам екігіні ыса мерзімні ішінде Аравияа жаын жне ашы елдерді, ондаы кп тайпалы, зіні ертеден келе жатан дет - рыптары бар халытарды з ішінде ерітіп, бойына сідіріп жіберді.

Бл кшті ассимиляция толыны зіне сай екпінді арсы кшті тудырды. Нтижеде Египет, Месопотамия, Индия, Иран, Орта Азия, Африка, Испания, таы баса елдерді мдениетін жинатаан ,,халытарынын рухани дет - рыптарымен байыан кшті араби ислам дініні дет - рпы, салт - дстрі пайда болды. Бл дет - рып сіп - рбіп келе жатан араби ислам мдениетіне алып кш беріп, рі арай дамуына ыпалын тигізді. Мны зі орта асырдаы араби мсылман мдениетіні аз уаытты ішінде лемдік ркениетті басында болуына алып келді. Бан серін тигізген крделі мселе - ІІІ асырдан бастап Европа мдениеті лдырау жолына тсіп, ескі, кне жне жаа кезеге бліне бастаан еді. Европада христиан мдениеті, Батыс Европада католик, Византияда православие діні рбіп тран кез бола тра, оларды жадайы араби ислам ркениетіні алдында нашарлана бастады. Араби ислам мдениетіні жетістігі кп елдерге, оны ішінде орта асырдаы Европа елдеріні мдени орталыына лкен серін тигізді. Бл, сіресе, математика, химия, философияда крнекті орында болды. Кордов халифаты (Испания) ІІІ - ХІІ . араби ислам мдениетіні орталыы болан Европа университеті арылы лемдегі ірі тла, ойшылдар Авиценна, Аверроэс, л - Газалиді ебектерімен танысуа олы жетті. Мысала, Аристотельді ылыми мраларына берген Аверроэсты тсініктемесіні тірегінде Европаны ірі философтары лы Альберт, Сигер Брабантский, Фома Аквинскийлерді арасында дау - дамай пікірталастар ашылып кетті.
Кейін араб мдениеті, Кордов халифатыны кйреуімен\ жалпы араб мемлекеті мен ркениеті лдырап кетті. Біра исламны тараан аудандары, ткпір - ткпірдегі е ашы жерлерде де ислам дініні дет - рыптарын стап, ран оып, Сунна хадистерін амал етті. Міне, осы жадайда ислам дінінін жойылан жерлердегі араби ислам мдениетіні (дайшылды, фикх, шариат, дет - рып, отбасы тртібі) ролі лкен.
Сонымен, ислам бл елдерді леуметтік - мдени жйесін згерткені сонша, арабтар ашытап кеткен жадайа арамай, араб мдениетіні кптеген ыпалы халы арасында алып ойды. Діни форманы да арабтардан алды, соны бірі Ирандаы шииттік аымын алуа болады. Мны барлыы, ран кптеген асырлар бойы зге тілдерге аударылмай араб тілінде оылуымы зі араб тіліне деген рмет туызды. Сондытан араб тілі католиктер шін латын тілі сияты бкіл ислам леміне тарады Осы тілде Аллаа жалбарынды, осы тілді мешіттерде, медреселерде оытты. Ислам елдерінде зиялылар, мемлекет ызметкерлері міндетті трде араб тілшле оып, араб тілінде жазады.
Сонымен, араб тілі, араб мдениеті жне мемлекеттері ислам лемін руда, бкіл ислами мемлекеттерді бір - бірімен арым - атынас жасауында лкен роль атарды. асаша айтанда, араби ислам салт – дстрі "Ислам елемік" алыптастырды. "Ислам элемент деген теокин - задылы, л шынайы болмыса серін тигізетіні ха. айткенде де ислам кптеген асырдан бері зіндік салт - дстрімен Еуропаны; Азиядан, Европаны Африкадан геограсриклы территорисы ана емес, айта діни мдениет жаынан да бліп трды.

Исламны табиатында рухани жне зайырлы бірігу, саяси кімшілік пен діни билікті бірігуі мен згешелік бар. Халифатта да немесе баса да ислами мемлекетте мемлекет ісіне арсы тратын шіркеу сияты ауым жо. Бл мсылман орындарыны басшыларында, шейх, имамдарда мемлекет кімшілігіні іс - рекетіне немрайлы арау бар немесе келісім бар, келіспеушілік болмайды деуге болмайды. Ондай жадай азіргі кезде де кездеседі. Біра православие, католиктер шіркеуі сияты шіркеуді жне діни ызметкерлерді пайдасы шін мемлекетпен айтысу жне бір - бірімен бліну деген мсылман лемінде кездеспейді. Христиан дінінен ислам дініні айырмашылыы онда дін мен саясат бірлескен трде, оны басшылары рі діни ксемдер, рі саясатшылар - пайамбар, халифтер, мірлер жне жергілікті кмекшілер.

Бл зайырлы жне діни бірігу бір жаынан дінні абыройын ктерсе, екінші жаынан кімшілік - бюрократиялы иерархияны маызы тмендей тседі. андай да болмасын кімшілік шенеунігі з рекетін шариатпен салыстырып отыруы, рана негіздеуі ажет. Олар муджтахидтермен жне мутакаллимдермен аылдасып, молдаларды, шейхтарды, сопыларды жне баса діни ызметкерлерді кеесін басшылыа алып отырады. Шариат жолын, ран аяттарын, хадистерді кімшілік ызметкерлері здері де жетік біледі. Ол - мемлекет блек, дін блек дегеннен аула деген сз. кімшілік ызметкерлерді адаалауа алып, оларды зінше шариат жолын, адам ыын бзуа жол бермейді, оларды бір тп - тзу арнаа салады деген сз. р дегейде р илы алыптасан тртіп болады. Дегенмен ешкім ешашан трік слтанына, Иран шахына зіні ол астындаы андай да дегейде болмасын, оны істеген ылмысына жаза берсе, оны ешкім тотатуа, ара тсуге аысы жо. Ал, аншалыты кімшілік дегейі тмендеген сайьш олар діни орындармен кбірек байланыста болып, олармен кеесіп отырады. Міне, бл кімшілік орындардаы шенеуніктерді засыздыа жібермейді.

Бл екеуіні, яни дінні жне зайырды бірігуі дінні ктемдік танытып, діни мдениетті ныаюына себепкер болды. Дін шынайы орнын алды. Алла Таала адама жанмен оса дін салады екен. Алдымен дін, кейін барып ызмет пен трмыс. Осы екеуін ауыстырмай орын - орнына алыптастыран жадайа ана адам шынайы болмысты трмыс етеді. Мны тсіне алмаан кім ол астындаылара, жай пенделерге иянат жасап, олара з ктемдігін діннен жоары ойып, з ызмет рекетін ран мен Сунна аидаларымен, шариатпен келіспей істесе, лемдік байланыса арсы боланды болып есептеліп, Алла алдында жауап беретіні белгілі еді. Сондытан шенеуніктер бірінші жауапкершілік Алла алдында деп білді. Міне, бл Ислам дініні таза дін екендігін білдірді, оны халытар арасына тез тарауына ммкіндік туызды.
Келесі, дінні тез тарауына себепкер болан Исламны асиеті, оны халытарды сабырлылыа шаырып, барлы іс, яни жасылы та, жаманды та Алладан дегенге сендіре білуінде еді. Адам бл жадайда зіні неше трлі ызыушылы (зинаорлы, уесойлы, марпазды) жне нпсісін адаалай біледі, оны трмыс асиетінде рухани кш алдыы кезекке шыады да, шынайы трмыса алып келеді. Бл, сіресе, суфизм, сунниттер оуында лкен нтижеге жетті. Крестшілермен соыста болсын, з мемлекетінде дінге арсы бас ктергендерге, з идеясын атты стаан, з сеніміне берік мсылмандар з саясатын дрыс жргізе білді, ислами норма трмыста млтіксіз орындалу шарты негізге алынды. Жеке тланы прогресс жолында, ілім жолында, трмыста жаалы, ксіпойлы белсенділік крсетуіне исламда ешашанда тыйым салынан емес. леуметтік - экономикалы ркендеу жолындаы істерде тазалы саталды.