Лекция. Ислам діні жне мдениет 2 страница

Діни дет - рыптарды алтысыз орындап, яни Алланы адама ойан парыздарын орындау, яни Алланны бірлігіне, пайамбарларына сену, бес уаыт намаз оу, ораза тту, жегім - жесірлерге міндетті трде зекетберуі жадайына арай ажылы жасау исламны біркелкі діни мдениетін алыптастырды. Бл мсылман адамдарын Аллаа баыну, шариатты орындау тртібіне трбиеледі. Е басшсы шариата, ран Крімге, хадистерге жеке тланы «зіндік пікірін, олара згеріс ендіруге немесе одан алыс тастауа ата тыйым салып, оны адаалады. Бл парыздарды орындауда ешандай басты, ешандай кш мсылмана анаат бере алмайды, яни намаз уаытында орындалуына ешандай кш кедергі бола алмайды, 30 кн ораза міндетті трде ттылады, егер андай да себептермен ттылмай алан кндері болса, міндетті трде кейін орындайды. Сол сияты зекет беру міндетін ешандай кш згерте алмайды. Бл парыздарды барлыы Алланы лына міндеттеген парызы, оны орындау - мсылмана міндет. Міне, осы парыздарын орындау арылы адам кнделікті, р саат, минут сайын зіні Алла алдындаы жауапкершілігін, зіні Алланы лы екенін сезініп, Алла алдында сжде жасап, табынуы мсылмандарды біркелкі рухани тазаруа алып келді. Шындыында, мсылмана парыздарын орындау, оны трмысты міріне ешандай кедергі алып келмейді, оны стіне адамды ешандай ызметтен, ол жай ара жмыс болсын, одан оны тыймайды оан кедергі болмайды. Міне, бл мсылманды біріктіруге, дінді сыйлауа алып келді. Бл жадай дінні тез тарауына, оны ныаюына алып келді.
Ислам діні де баса діндер сияты тедікті адаалайды.

Біра христиан дінінде сзбен ана айтса, ал исламда зекет арылы халыты трмысын теестіреді. Зекет беру рбір мсылмана парыз. Алла алдында рбір адам те, бірінде дние кп болса, зекет беру арылы жо адама кмектеседі. Мсылман - лемінде туысты сезім брыннан да жоары бааланатын болса, ол сезім тек туысандар шеберінде ана емес, бкіл адамзата бірдей деген исламды нормада тарап, жиналан зекет бріне орта болды. Бл да дін мен зайырдын бірігуіне лкен себепкер болды.
Муджтахидтер мен мутакаллимдерді жетістігі, оларды улеттік негізінде немесе леуметтік байланысында аралады, оны исламдаы тазалыына, білімділігіне, имандылыына арай бааланады.

Мсылман халифатында Х - ХІ асырда сырттан келі - егі басып алушылар скерлеріні келуімен біркелкі ислами тртіп бзылды. XVI асырда халифатты кп жері Осман империясыны ол астына енді. Жекеленген кшті Сефевид мемлекеті шииттер орталыы болан Иран болып алды. шінші орындаы ислам империясы Индиядаы лы моолдар империясы еді. Бл ш империяда ислам зіндік жеке баыттаы саяси кш болып, р жерде жергілікті тртіпке арай рбіді.

Индияда индуизммен атар енуге алыптасса, Иранда шиизмні ныаюымен санасуа тура келді. Осман империясыны ол астына бкіл араб елдеріні жері де, халы да енгендіктен бл жерде ислам брыны алпында саталып, рі арай ріс алды. Халифа орнына слтан келді, ислами тртіп рі арай ркендеді.
Келесі ислам дініні ркендеуі XIX асыр еді. Ол Голландиялы Индия мен Индонезияда еді. Ол з жолымен жрді. Ескертетін жай, лемді жарапиялы блшектеуге тсірген Европа экспансистеріні кезінде капиталистік жйе ркендей бастаан шата Шыыс елдері тере тамырдан жарылуа кезікті. Бл, рине, дінді де жанай келді. Дінге кп кесірі тимегенмен, бл кйзеліс XIX асырды зінде - а ислам дініні рухани басшылары, алымдары ислам дінінін тратауына тнген ауіптен тылу жолын іздеді. Дінні тазалыын, оны мдениетін, дет - рпын сатауа тырысты. Ізденісте трлі аымдар пайда болды. Оан террорлы жолмен енген сырты кштер де сер етті. Ислам дініні тез тарауына баса Европа елдерінін ислам леміні блшектенуіне рекет жасаан істерінен нтижелер аландары да болды.

Сол кездегі лемні кп жеріне зіні оластында стаан Англия империализмі жне сол сияты ірі мемлекеттер исламды ыдыратуа рекет жасады. Сондай жолда, яни Англия мемлекетінін ауіпсіздендіру орныны кп жылдар бойы араласуымен ХІІ - ХІХ асырда араб елінде ваххабизм аымы пайда блды. Біра ол араб елдерінен рі асан жо, оны діннін рбіген жне жасы саталан айматарында олдамады. Ал Иранда шиизм аымы алыптасты.

1844 жылдары, он екінші имамны айып боланынан кейін мы жыл ткенде бабтар жне бехаистер аымы пайда болды. зін он екінші имам Махди деп хабарлаан Бабты олдаушылар, оны соынан ерушілер де аз болмады. Ол да шетел экстремистерінін серімен келген аым еді. Оны жолы бостанды, тедік, йелдерді тедігін орау еді. Міне, осы рандарды зі ислам дінін шынайы болмысымен тсіне алмайтын баса діндегілерді араласуымен рыланы белгілі. Бостандыты кімнен алма, бостанды Алладан берілгенін шын мсылман біледі. Тедік - андай тедік? Алла алдында барлы адам тен. Ал, йелдерді тедігі жайлы айтса, бл баса діндегіні немесе дінсіздерді, яни еркін ойшылдарды ыпалы екені белгілі. Исламда йел тендігі шешілген, ол ранда айтылан. Баб 1850 жылы ттына алынып, ату жазасымен лтірілді. Оны жатастары жан-жаа ашып кетеді. Оларды бір блігі Иракта тратап, оны ішінде Бехаулла деген зін Махди деп хабарлады. Бл аым бехаустер деп аталып, Батыс идеясын абылдап, соыса, лемдік бірігуге, шыдамдылыа, махаббата, тедікке, зады трде меншік затгы блісуге арсы кресгі. Бабизм, бехаизм соншалыты лкен нтижеге жете алан жо, біра интеллигенттер арасында біршама озалыстар тутызып, исламда реформа, модернизация дегендерді туызуа серін тигізді.

Тариха кз жгіртсек орта асырларда орта жне таяу шыыста алыптасан "мсылман лемі" деп аталатын мдени - саяси ауымдастытан, аза тектес тайпалар географиялы орналасуы жаынан шалай боландытан, едуір шеткері болды. Сонымен атар, азастан территориясындаы исламдандыру дегейі де р трлі болды. Негізінен бл рекет Отстік айматардан Солтстік айматара арай бседеу болды. Исламдандыру негізінде Ислам мдениеті аза даласына тереірек бойлай тсті. Е алдымен, бл рекеттер араб жазуымен араб тіліні асиетті ран тілі ретінде таралуымен кеірек танылды. Араб тілі негізінен ІІІ – ІХ - шы асырларда дамыан ірі алаларда, мемлекетті басарушы ызметкерлер, діни ызметкерлер ана олданып оймай тарихи - географиялы дебиеттер жазуда да еінен олданылды.

Бкіл ислам лемінде тгелдей дерлік араб тілі жергілікті аристократия, діни ызметкерлерге, ылыми шебердегі ызметкерлерге тсінікті, жалпыа бірдей деби тіл ызметін атарды. Осы араб тіліні араасында тркі дниесіні біратар алымдарыны ебектері бкіл ислам дниесіне млім болды. Сондай алымдарды біразы л - Фараби, л - Хорезми таы басалары.

Ислам мдениеті сонымен атар тркі мдениетіні негізгі баыттарыны бірі деби поэзияа да елеулі серін тигізді. Осы жанрды е уелгілеріні рі е негізгілеріні бірі IX асырларда жазылан Жсіп Баласанны "тты білік" ебегі. Э. Наджипті айтуынша: "бл ебек тркі дниесінде е алаш ислам діні негізінде, ислам діни ілімдерін дріптеуші клемді шыарма болып табылады". Алайда мнда араб - парсы тілдерінен енген сздер де аз емес.

Ал мистикалы - сопылы поэзияны крнекті шыармаларына, тркі тайпаларыны арасында Ислам дінін дріптеуші мистик, аын рі ойшыл Ахмет Иасауи шыармаларын жатызуа болады. Оны "Диуани Хикмет" ебегінде берілген ледер жинаы кне тркі тіліні оыз – ыпша диалектісінде жазылан. Біра бл ебекте "тты білікке" араанда араб - парсы сздері кбірек олданылан. Сонымен атар, бл шыарма араб - парсы поэзиясыны классикалы ле сз лшемі аруз арылы жазылан. Е соы XIV асырларда "Алтын Орда" тсында жары крген тркі поэзиясыны ескерткіштері атарына Хорезмиді екі вариантта (араб, йыр тілдерінде) жазылан "Мхаббат нме" шыармасы жатады. Бл деби шыарма араб - парсы деби жанры "нме" жйесімен жазылан.

аза халыны поэзиялы жне ара сздік дстрін толы амтитын, этно - мдени танымды, даналар сзін рпатан - рпаа жеткізуді кшпелі халы шін, е бір тиімді, кеінен дамыан трлеріні бірі ауыз дебиеті. аза халыны поэзиялы жне ара сздік дстрін толы амтитын халы ауыз дебиетіне де Ислам дініні зіндік сері болды. Бл жайлы Шоан Уалиханов з ебектерінде кеірек арастыран. Оны айтуынша кпшілік аындар Исламдаы Алланы, Пайамбарды мадатаушы ледерді халы ндеріне салып айтады. азаты лтты салт - дстрлік поэзиясы да, оны ішінде бата жанры ран аяттарымен кеейтіліп, исламдандырылан. аза фольклорінде аса жиі кездесетін Ислам дініні кейіпкерлері — олар бірінші кезекте Алла Таала жне Пайамбар Мхаммед, Ілияс, Слеймен, Дуіт Пайамбарларды есімдері. Сонымен атар Ислам л - иссаларында жиі кездесетін адам баласын аздырушы немесе керісінше олдап - ораушы періштелер, шайтандар.

аза аыздарына ран Крім, хадистерде баяндалан біратар кріністер толыымен енгізілген. Блар кбіне Ислама дейінгі Талмудты, Інжілдік кріністермен ндесіп жатады. Бойында араб, иран мдениеттеріні нышандары бар ислам мдениеті орта асырдаы аза мдениетіні олнерлік, зергерлік салаларына серін тигізбей оймады. Мны біз Отстік азастанда, Жетісу ірінде жргізілген археологиялы азба жмыстары нтижесінен кре аламыз. Онда ІХ - ХІІ асырдаы Ислам елдері алаларына тн рабаттары, мешіт, моншалары бар ала рылыстары табылан. Наыз мсылманды лшылы орындары мешіттер рылысына тоталатын болса, олар алашы кездері, яни ІХ - Х асырларда брыны шіркеу имараттарын мешітке бейімдеп айта делген. Е алаш салынан мешіт имараттары Отстк азастан облысындаы йры - Тбе (X .) елді мекенінде табылан. Алашы медреселер де осы мадарда ашылан. алай боланда да Ислам тркі дниесінде ежелден алыптасан лшылы, ибадат лгілерін тбірімен ыыстыра алмады.

Соны нтижесінде йгілі ламалар мрделеріні басына кесенелер трызып, олара сиыну, жалбарыну дстрі алыптасты. Ондай кесенелер атап айтар болса ожа Ахмет Иассауи (ХІ .), Арыстан баб, Бабажы - Хатун (X .), ара - Хан (XI .) кесенелері.
аза даласында кеінен тараан ислам неріні лгілеріні бірі шебер жазу нері. Негізінде бл жазулар геометриялы фигура немесе сімдік бейнесінде куф, сулс деп аталатын араб классикалы жазу лгісінде ран аяттарын, ртрлі таырыптаы хадистерді шеберлілікпен, бояу арылы немесе ойып, бедерлеп жазу. Мндай жазу лгілері жоарыда атап ткен кесене, мешіттерді безендіруге олданылан. Сонымен атар мндай куф араб жазуларымен безендірілген жезден жасалан майшам тырлары, ыдыс - аятар (ІІІ-ХІ .) азастан территориясынан археологиялы азба жмыстары кезінде табылан.
Ислама тн нердегі адам бейнесін бейнелемеу сияты задылытар аза жерінде де з ыпалын крсетті. Оан длел: XII асырлардаы адам бейнесінде таса ашалып жасалан балбал тастарда адам бетіні бедерлері наты крсетілмеген. Сол кездегі айналымда жрген ашаларды нысандары мен бет - пішіндері згертілді. Брын ытай технологиясымен зірленген ашалар (тегелер) енді кмістен, жезден йылан динара, дирхама ауысты. Кп метал ашаларда ран аяттарымен атар халифтерді аты - жндері жазылды. кінішке орай, кп замай халифатты лдырауымен аша беттеріндегі халифтерді аты - жндеріні орнына жергілікті мір иелеріні аты - жндері жазыла бастады.

Сонымен атар Орта Азия жне азастан территориясында мистикалы - сопылы мдени дстр ныая тсті. Бл дстр бкіл тркі дниесіне ерекше арынмен тарап, тркі тіліндегі мистикалы поэзияны рбуіне деу берді. Сопылы негізінен тркі дниесінде бан дейін алыптасан дние таным задылытарымен йлесімділік тапты. Мысалы, тркі дниесіндегі лем бірлігі концепцияларын сопылыты "уахдат ал - вужуд" (болмыс бірлігі) концепциясы уаттай тсті.

азастандаы Ислам мдениеті жайлы айтанда оны Ислама дейінгі мдениетпен кірігіп зінше бір тркі дниесіне тн мдени орта алыптастыранын креміз. Бл алыптасан мдениет азастан халыны барлы шаруашылы, трмысты жадайларына лайы ыайластырылан болды. Кеес кіметіні келуімен діни басарма, баса діни басармалар сияты репрессияланып, кптеген мешіт, медреселер жабылып таландалды. Тек 1943 - ші жылдары ана діни йымдара деген кзарас згеріп, Орта Азия жне азастан діни басармасы айта бас ктерді. Кптеген мешіттер айта ашылып, діни ызметкерлер даярлайтын Барадаы "Мир Араб" медресесі айта ашылды./8/

Лекция

Жоспар:

1.Мсылманды бейнелеу нері, сулет нері жне поэзиясы.

2. Ислам кркем суреті.

Кркем шыармашылы леуметтік іс - рекетті ерекше трі болып табылады. Оны німдері арнайы рухани жне эстетикалы ндылытар болып алыптасады. азіргі уаытта ислам нерге арсы деген сздер кп айтылып жр, ал шын мнінде бл олай емес. Адамдарды демілік туралы кзарастарыны р трлі болуына арамастан, кез – келген адама жаратылысты демілігін шынайы трде сезіну тн жне бл діретті Алла тааланы, Адам атаны барлы лдары мен ыздарына берген сыйы. Осыны арасында біз оршаан ортаны тамашалаудан лкен эстетикалы лззат аламыз. Міне сондытан да жердегі барлы адамдар демілікті бірдей абылдайды. Себебі адамны ішкі мірі нерлым интенсивті рухани бай болса сол рлым онда табиат пен нердегі демілікті абылдау кштірек дамиды. Сонымен атар нерді арасында біз з міріміздегі кптеген иыншылытарды уаытша болса да мыта трамыз.
Оыан білімді адама осыншама бай мдениетті жасаан мсылмандарды нерге атысты андай да бір жау пиылда деп айту иын. Себебі бл нерді те кп элементтеріне керемет мсылманды сулет нері, декор мен калиграфия, тігін нері мен барлы ммкін болатын ол нер, сонымен бірге халы ол нері: аашты ойып жасау, кілем тоу, трмыс заттармен таы да баса заттарды шекейлеу тн.

Исламды станушыладрды айтан сздеріне кз жеткізу шін е болмаанда ол жазбаларды безендірілуді мсылманды нерін еске тсіруге болады. р трлі кітаптарды оюлары сондай шеберлікпен жасалып, демі бояулармен боялан кезде оларды наыз асыл зата айналдыран. Ислам сулет неріні декоративті жинатылыымен шеберлігін баалау шін кез – келген мсылманды сарайа кіл аударыыз. Сулет нерге деген рал – жабдытарыны арапайымдылыымен тр пішінні айындылыын тамашалай отырып, сіз кез – келген мсылман мешітті – бл араы, клекелі й емес, керісінше ислам руханилылыыны нр шапааты тгіліп тран жары рылыс нышаны екеніне кз жеткізесіз. Ттастай брімізге белгілі сурет неріні негізгі трлері: скульптура (мсін), графика жне тігін сурет болып табылады. Біра оларды арасындаы шекараны аны белгілеу те иын. Себебі олар зара байланысты. Бл жерде шыармашылыы р трлі трлі – тсті материалдар мен бояуларды кмегімен жасалынатын сурет неріні бір трі – кркем суретке тоталым келеді. Барлы кркем сурет монументальды болып блінеді. Алашы мекемелерді негізгі формасын абыраларымен тбелеріні сызба нсасын жасау болса, ал екіншісі з картиналарын салу, бны негізгі жанры болып пейзаж табылады, яни табиатты бейнелеу, ауылды, аланы, таы баса да пейзажы; Нарюрморт, сюжетті тематикалы композиция таы баса. Бл жерде сонымен атар миниатюра лкен орын алады. Ол ааз, сйек, ааш немесе фарфордан жасалынан детте акварель, май, лак, гуаш немесе темпер мен істелінетін шаын форматтаы кркем сурет. Бізді гімеміз ислам сурет неріні басты баыты болып табылмасада, осы мсылманды кркем сурет туралы болма.

Мсылман нерінен алша адамдар детте ислам кркем суреті деп оншаты кітапты беттерін безендірген шаын миниатюраларды жинаы деп тсінеді. сіресе орта асырлы шыыс аындарыны шыармаларында, тек з пайдасын ойлап, сол шін исламны асиетті аидаларын аттап ткен адамдарды суретті салынан. Пейзаж, сулет нері, натюрморд жне баса да нрселерді салуда ешандай арсылы болмаан. асиетті Пайамбар (с..с.) те ата трде барлы мсылмандарды адам мен жануарларды бейнелеуге болмайды деп ескертті. Ол з хадистерінде „періштелер тірі жанны сереті бар йге кірмейді” деп айтан болатын. Осыан байланысты барлы дайа сенуші адамдар брында жне азіргі уаытта да осыны станады. Оны ішінде здеріні е сйіктісі Мхаммед Пайамбарды (с..с.) суретін салудан бас тартады. Ислам з сенушілеріне тірі жанны суретін бейнелеуді оларды жеке (з) игіліктері шін жне баса да мдени – конфессионалды жйелерді спецификалы ерекшеліктерін силай отырып тиым салады. Бл тиым салулар сенуші адамдарды рухани тепе – тедігін сатау масатында айтылан, оларды тп тамырын алыстан іздеу керек. Бл тыйым салуды рпатан рпаа дейін жаласып мір сруі, мсылмандарды з ойларын шыармашылы негізде білдіруді жаа дстрлі емес формалары мен амалдарын іздестіруге мжбр етеді. Сондытан да олара адамны толытай сипатын крсетуге ммкіндік беретін жоары техникалы шеберлік пен тере психологизм тн.

Мсылман суретшілеріні картиналары рдайым з кейіпкерлеріні ішкі жан – дниесін, адамзатты сезімдік лемін жне адамдарды психологиясын тере тсінуге ммкіндік береді. Діни мірді жне з кейіпкерлеріні кнделікті трмыс – тіршілігіні сипатты белгілерін аны бере отырып, мсылман кркем суретіні шеберлері, рухани - негелік баыты бар, з мнерлігі бойынша керемет жасайды, оны композициясы бірегей ойлауды ерекше тереділігімен, саналы шынайылыымен ерекшеленеді. Гуманистік идеалдар, жоары Исламды руханилы, білімге деген штарлы, аылды уатты кші, демілік пен оршаан лемні ралуандылыын тамашалау, адамны лылыы мен жоары саыналыына сену, оны жаымсыз жадайлара арсы тура білу абілеті – мені блар, мсылмандарында айын крсете білген мселелері.

Исламды сурет неріні айталанбас тартымдылыы оны керемет жылылыымен шуатылыында, суретшіні зіні кркемдік серін айын крсете білуінде жатыр. мір, оны ндестілігі, лылы, демілік, суретшіні жайма шуа хабарлы образдарды жасауа шабыттандырады. Сонымен бірге ислам кркем суреті – бл азіргі жадайларды барлы конфликтерге кіл аударатын лкен леуметтік маызы бар мселелерді шеше алатын жне азіргі міріді, ондаы оамды оиаларды динамикасымен оса ерекше сипатын білдіретін, адамны сезімімен уайым – айысын крсете білетін кркем сурет. рине, ислам суретшілері шін е кріп салатын суреттері – ол кез келген мсылман шін асиетті Ал – Каба, исламны екі асиетті аласы – Мекке мен Медина, асиетті ранны суреті жне сонымен бірге арабша жазылан діретті Алла Тааланы аты.
лтты шыармашылы дстрлерге байланысты айырмашылытарына арамастан, ртрлі мсылман халытарынан шыан ыл алам шеберлерінен шыан шыармаларында тап осы исламды руханилы, оны крделі де кпжаты нерлерін біріктіріп, оларды керемет ебектерінде тікелей немесе жанама трде крініс тауып оларды шабыттарыны кнделікті айнар блаы болып алыптасты. Оларды рухани негелік таырыпа жазылан картиналарыны композициясы рашан тере ойластырылан жне онда ешандай кездейсоты жо. Олара тсті ашытыы, айындылыы, дрыс тадалып алынан жарыты йлесімділі тн. Бндай шыарма суретшіні діни философиялы мн - маынасы бар зіндік станымын білдіреді. Бдан баса, ислам суретшілері туан табиатын саланды натады. Оларды картиналарында адамны сезімі мен уайым айысы те тере крінеді. Табиаттаы ерекше сттерді білдіретін ебектері сол шыарманы оршаан ортамен блінбес ттастыта абылдауа, одан табиаттан даму задылытарын іздеуге кмектеседі. Негізгі кіл аударан мселелері тек жабайы олданылмаан табиат ана емес, сонымен атар адам ебегі саналан егістік, жайылым жерлерде туан табиатты демілігі мен жне айталанбас тартымдылыымен шабыттанан. Олар ндестігі мен тсті ашы айындылыы бойынша те тааларлы картиналар жасады.