Азастан республикасындаы ислам мдениеті мен мешіттерді монументальды – сндік бейнелеу

Орта асырларда орта жне таяу шыыста алыптасан "мсылман лемі" деп аталатын мдени - саяси ауымдастытан, аза тектес тайпалар географиялы орналасуы жаынан шалай боландытан, едуір шеткері болды. Сонымен атар, азастан территориясындаы исламдандыру дегейі де р трлі болды. Негізінен бл рекет Отстік айматардан Солтстік айматара арай бседеу болды. Исламдандыру негізінде Ислам мдениеті аза даласына тереірек бойлай тсті. Е алдымен, бл рекеттер араб жазуымен араб тіліні асиетті ран тілі ретінде таралуымен кеірек танылды.
Араб тілі негізінен ІІІ – ІХ - шы асырларда дамыан ірі алаларда, мемлекетті басарушы ызметкерлер, діни ызметкерлер ана олданып оймай тарихи - географиялы дебиеттер жазуда да еінен олданылды. Бкіл ислам лемінде тгелдей дерлік араб тілі жергілікті аристократия, діни ызметкерлерге, ылыми шебердегі ызметкерлерге тсінікті, жалпыа бірдей деби тіл ызметін атарды. Осы араб тіліні араасында тркі дниесіні біратар алымдарыны ебектері бкіл ислам дниесіне млім болды. Сондай алымдарды біразы л - Фараби, л - Хорезми таы басалары.

Ислам мдениеті сонымен атар тркі мдениетіні негізгі баыттарыны бірі деби поэзияа да елеулі серін тигізді. Осы жанрды е уелгілеріні рі е негізгілеріні бірі IX асырларда жазылан Жсіп Баласанны "тты білік" ебегі. Э. Наджипті айтуынша: "бл ебек тркі дниесінде е алаш ислам діні негізінде, ислам діни ілімдерін дріптеуші клемді шыарма болып табылады". Алайда мнда араб - парсы тілдерінен енген сздер де аз емес.

Ал мистикалы - сопылы поэзияны крнекті шыармаларына, тркі тайпаларыны арасында Ислам дінін дріптеуші мистик, аын рі ойшыл Ахмет Иасауи шыармаларын жатызуа болады. Оны "Диуани Хикмет" ебегінде берілген ледер жинаы кне тркі тіліні оыз – ыпша диалектісінде жазылан. Біра бл ебекте "тты білікке" араанда араб - парсы сздері кбірек олданылан. Сонымен атар, бл шыарма араб - парсы поэзиясыны классикалы ле сз лшемі аруз арылы жазылан. Е соы XIV асырларда "Алтын Орда" тсында жары крген тркі поэзиясыны ескерткіштері атарына Хорезмиді екі вариантта (араб, йыр тілдерінде) жазылан "Мхаббат нме" шыармасы жатады. Бл деби шыарма араб - парсы деби жанры "нме" жйесімен жазылан.
аза халыны поэзиялы жне ара сздік дстрін толы амтитын, этно - мдени танымды, даналар сзін рпатан - рпаа жеткізуді кшпелі халы шін, е бір тиімді, кеінен дамыан трлеріні бірі ауыз дебиеті. аза халыны поэзиялы жне ара сздік дстрін толы амтитын халы ауыз дебиетіне де Ислам дініні зіндік сері болды. Бл жайлы Шоан Уалиханов з ебектерінде кеірек арастыран. Оны айтуынша кпшілік аындар Исламдаы Алланы, Пайамбарды мадатаушы ледерді халы ндеріне салып айтады. азаты лтты салт - дстрлік поэзиясы да, оны ішінде бата жанры ран аяттарымен кеейтіліп, исламдандырылан. аза фольклорінде аса жиі кездесетін Ислам дініні кейіпкерлері — олар бірінші кезекте Алла Таала жне Пайамбар Мхаммед, Ілияс, Слеймен, Дуіт Пайамбарларды есімдері. Сонымен атар Ислам л - иссаларында жиі кездесетін адам баласын аздырушы немесе керісінше олдап - ораушы періштелер, шайтандар.

Бойында араб, иран мдениеттеріні нышандары бар ислам мдениеті орта асырдаы аза мдениетіні олнерлік, зергерлік салаларына серін тигізбей оймады. Мны біз Отстік азастанда, Жетісу ірінде жргізілген археологиялы азба жмыстары нтижесінен кре аламыз. Онда ІХ - ХІІ асырдаы Ислам елдері алаларына тн рабаттары, мешіт, моншалары бар ала рылыстары табылан. Наыз мсылманды лшылы орындары мешіттер рылысына тоталатын болса, олар алашы кездері, яни ІХ - Х асырларда брыны шіркеу имараттарын мешітке бейімдеп айта делген. Е алаш салынан мешіт имараттары Отстк азастан облысындаы йры - Тбе (X .) елді мекенінде табылан. Алашы медреселер де осы мадарда ашылан. алай боланда да Ислам тркі дниесінде ежелден алыптасан лшылы, ибадат лгілерін тбірімен ыыстыра алмады.

Соны нтижесінде йгілі ламалар мрделеріні басына кесенелер трызып, олара сиыну, жалбарыну дстрі алыптасты. Ондай кесенелер атап айтар болса ожа Ахмет Иассауи (ХІ .), Арыстан баб, Бабажы - Хатун (X .), ара - Хан (XI .) кесенелері.
аза даласында кеінен тараан ислам неріні лгілеріні бірі шебер жазу нері. Негізінде бл жазулар геометриялы фигура немесе сімдік бейнесінде куф, сулс деп аталатын араб классикалы жазу лгісінде ран аяттарын, ртрлі таырыптаы хадистерді шеберлілікпен, бояу арылы немесе ойып, бедерлеп жазу. Мндай жазу лгілері жоарыда атап ткен кесене, мешіттерді безендіруге олданылан. Сонымен атар мндай куф араб жазуларымен безендірілген жезден жасалан майшам тырлары, ыдыс - аятар (ІІІ-ХІ .) азастан территориясынан археологиялы азба жмыстары кезінде табылан. Ислама тн нердегі адам бейнесін бейнелемеу сияты задылытар аза жерінде де з ыпалын крсетті. Оан длел: XII асырлардаы адам бейнесінде таса ашалып жасалан балбал тастарда адам бетіні бедерлері наты крсетілмеген. Сол кездегі айналымда жрген ашаларды нысандары мен бет - пішіндері згертілді. Брын ытай технологиясымен зірленген ашалар (тегелер) енді кмістен, жезден йылан динара, дирхама ауысты. Кп метал ашаларда ран аяттарымен атар халифтерді аты - жндері жазылды. кінішке орай, кп замай халифатты лдырауымен аша беттеріндегі халифтерді аты - жндеріні орнына жергілікті мір иелеріні аты - жндері жазыла бастады.

Сонымен атар Орта Азия жне азастан территориясында мистикалы - сопылы мдени дстр ныая тсті. Бл дстр бкіл тркі дниесіне ерекше арынмен тарап, тркі тіліндегі мистикалы поэзияны рбуіне деу берді. Сопылы негізінен тркі дниесінде бан дейін алыптасан дние таным задылытарымен йлесімділік тапты. Мысалы, тркі дниесіндегі лем бірлігі концепцияларын сопылыты "уахдат ал - вужуд" (болмыс бірлігі) концепциясы уаттай тсті.

азастандаы Ислам мдениеті жайлы айтанда оны Ислама дейінгі мдениетпен кірігіп зінше бір тркі дниесіне тн мдени орта алыптастыранын креміз. Бл алыптасан мдениет азастан халыны барлы шаруашылы, трмысты жадайларына лайы ыайластырылан болды. Кеес кіметіні келуімен діни басарма, баса діни басармалар сияты репрессияланып, кптеген мешіт, медреселер жабылып таландалды. Тек 1943 - ші жылдары ана діни йымдара деген кзарас згеріп, Орта Азия жне азастан діни басармасы айта бас ктерді. Кптеген мешіттер айта ашылып, діни ызметкерлер даярлайтын Барадаы "Мир Араб" медресесі айта ашылды./10/
Орта Азияны монументалды - сндік нері діни рылыстарды сулетімен тыыз байланысты. Исламны мемлекеттік ретінде орныуына байланысты сан алуан ибадатханалы рылыстар имаратты негізгі трі — мешітпен алмастырылды. Мешіттер снді кескіндемемен, мозаикалы керамикамен, бедерсуретпен, ааш жне аныш ойма суреттермен безендірілген. Мндай рылыстарды интерьеріндегі монументалды кескіндеме жне сндік пластика сулетпен ттасып, нер синтезін (тоыстыын) райды. Мешітті шекейлеуде бейнелеу негізі ою - рнек болды. Ою - рнекті сімдік, геометриялы бейнелеу трлерімен атар рнектік нер дрежесіне ктерілген эпиграфика ке трде пайдаланылан. Тор мен жиектерді ра отырып, геометриялы ою - рнек интерьерде сімдік рнек шін зіндік бір арау болып, бейнелеу жазытыын йымдастырды жне онымен ажырамас ттастыта болды. Эпиграфикалы ою - рнек ислам дінін насихаттауды зіндік бір трі болып табылды. Жазу жолатары михраб апасын айналып, мешітті кіре берісіндегі апаны кмкеріп, орталы порталды ауымымен, кмбезді барабанын жиектеп, мешітті интерьерін шекейлегенде пайдаланылады. Мекке жаына араан ішкі абыра — михраб - интерьерде е кп шамада сулеттік сндеуді шоырландырады. /11/

олданбалы нер трлеріні рісіні кееюі, ою - рнек гаммасыны баюы, ркендеуі жне бейнелеу канондарыны орныуы Орта Азияда монументалды - сндік нерді дамуыны нтижесі болып табылды. Туелсіздік аланнан кейін азастан Республикасыны тарриториясында мешіттер рылысы кеінен дами бастады. Кпшілікті кіруіне ашы болан, оамды сипаттаы сулет рылысы - мешіт — р ашан да зіндік бір Олимп секілді болатын. Оны безендіруде суретшілер з дуіріні бейнелеу неріндегі технологиялы жетістіктерін пайдалануа мтылатын.

Бл блімні негізгі масаты — азастанны монументші суретшілеріні осы ерекше саладаы жетістіктерін ашьш, крсету. Сонымен атар, осындай істерді орындаанда туатын проблемалар мен оларды шешу жолдарын арастыру. Авторды з тжірибелік апаратына негізделіп, Астана, Алматы, араанды алаларыны мешіттерін безендіруші, бас суретші — Ешкенов азиз Азамлыны жеке жинаыны фотодеректерімен суреттемеленген. /12/

Осы кнге дейін жеткен, орта асырлы сулет неріні здік бір тмасы, рылыс, сулет нері жне ксіпшілік салаларындаы жетістіктерді тоыстыран ескерткіш. — Тркістан аласындаы ожа Ахмет Йассауи рылыс кешені. Монолдара дейінгі кезеде нерді ркендеуі сулет жне олданбалы нерлеріні дамуында з тоысын тапандай. Кп тсті жыланкзді жылтырапен апталан керамика ндірісі дами бастайды. Кптеген рылыста пайдаланылатын шикі ыш пен пасхамен атар кйдірілген ыш ке таралды. Ттырлы материал ретінде аныш (алебастр) пайдаланыла бастады, жне де одан сндік бліктер жасалды. имараттарды асбетін безендіруде ке трде терракоталы жне изразецтік татайшалар олданылан. апа ктеру дісі жетілдіріле тсті. Кмбездерді растыру дами тсіп, оларды трлі формалары, жебелік аралытарды трлері пайда болды. Моол шапыншылыына дейінгі сала ескерткіштерге Бхарадаы Ысмайыл Саманиді кесенесі, Тараз жанында орналасан Айша бибі мен Бабажа атынны кесенелері, Бхара мен Самаран аралыындаы жолда орналасан Рабат – и - Млік керуен - сарайы, Уапкент пен Бхарадаы мнаралар, Мервтегі - слтан Санжарды кмбезді кесенесі жатады. /13/

Бкіл Орта Азияны біріктірген Темірді орасан зор рылыс ызметі монументалды салтанат стилін тудырды. Изразецтік мозаикамен мол снделген, серлі порталды жне кмбездері биікке ктерілген айбынды рылыстар міршіні ардатап, оны ран скери - феодалды мемлекетіні лылыын крсету шін арналды.

ожа Ахмет Йассауи кесенесін безендіруде мозаикалы жмыстар мол орын алады. Мозаика - монументалды - сндік неріні мол орыны ралы болып келіп, бгінгі кнге дейін з маызын жоалтпаан. Материалды мытылыы жне оны бейнелеу ерекшелігі уаыт тсе де згермеген, тек оны пайдалану дістері мен істеп шыару оспалары згереді. Мозаика ежелден бері интерьерлерді, кбінесе діни сипаттаы оамды крылыстарды экстерьерлерін безендіруде олданылады. Бл материалды дрыс пайдаланып, барлы технологаялы дістемелерін сатай білсе, мозаика материалымен орындалан жмыстар за уаыт бойы зіні ндылыын жоалтпайды. Мысал ретінде ожа Ахмет Йассауи кесенесін, Самаран аласындаы Регистан алаындаы діни рылыс кешенін, Стамбул аласындаы улие София Соборыны мозаикасын келтіруге болады. /14/

Татайшалар алау технологиясы бойынша мозаика римдік жне флоренциялы больш екіге блінеді. Мозаикамен ою - рнектік жмыстармен атар реалистік бейнелерді суреттеуге болады. Бан социалистік реализм неріні ркендеу кезеінде монументал - суретшілерді орындаан мозаикалы паннолары керемет мысал бола алады.
Алматы аласыны мешітін безендірген кезде суретші азиз Ешкенов мозаиканы олмен теріп, алау ажеттілігімен кездесті. Мозаика орталы порталда П трізді каллиграфияны руы, яни мешітті орталы кіре берісін оршаан жазытыын амтуы керек еді. Жмыстарды орындауды жалпы клемі 60 кв.м. жуы болды. Каллиграфияны Стамбулдан келген шебер Хасан Челяби орындады. Бл салада ол кісіні беделі бкіл Еуропа мен Алдыы Азия бойынша те жоары. Жмыстарды менімен бірге Мхаметжан Слейменов жне аза лтты нер академиясыны "Монументалды кескіндеме" бліміні 1996 ж. тлектері орындады.

Жмыс кейбір иындытардан басталды. Бізді мозаика алау технологиясымен таныс екеніміз даусыз. "Монументалды кескіндеме" бліміні оку жоспарына мозаиканы жазытыта олмен теру жмысы, сонымен атар р трлі бедер суреттерді олдану кіреді. Біра материалды ымбаттыы мен баса себептерге байланысты біз мозаиканы мндай клемде орындай алмады. Сонымен бірге одданылан материалда да айырмашылы болды. Егер брын отанды смальта пайдаланылса, бл жолы материал ретінде бкіл лемге йгілі "ВІZZASА" фирмасыны итальянды смальтасы болды. Ол бйір жаы 2 см. те шаршы модуль трізді. ол ебегі арылы бл модуль ажетті клемге дейін деліп, теріледі. Мндай жмыстар Тркияда алай жргізілетіні туралы тиісті апаратты азиз Ешкенов бізге толы трде тсіндірді. Басасы практикалы - тжірибе жмыс барысында мегерілді. Біз орындаан жмысты трік іскерлеріні жмысынан негізгі айырмашылыы мозаиканы бар стімен графье сызыыны орындалуы. Тркияда мозаикалы графье тіке каллиграфия бойында саталады. Бізде графье каллиграфия ріптері терілгенде де, каллиграфиядан бос алады мозаикалы модульмен толтыранда да саталды. Картонды масштабтау жмыстарынан бастап, мозаиканы теріп, тікелей абыраа растыруа дейінгі жмыстарды барлыы толы тті. Жалпы, бар жмыс жарты жыла созылды. /15/

олмен терілген мозаика тек Алматы аласыны Орталы мешітіні орталы порталында крсетілген. Экстерьерді бірінші абатыны аралы сипатты уыстары мен кмбезді барабаны трік іскерлерімен отау мозаика дісі арылы Тркияда ндірілген смальтадан рылан. Ол жаы I см те модуль болып келеді. Осы модульдер детте 50 х 50 см клемдегі арнайы таспалара отау дісімен бейне (сурет) терілу арылы жасалады. Бл діс - кілемдегі бейнені жн тйіндерін отау арылы терген секілді. азастанда рылымы мен ммкіндіктері бойынша шетелдік аналогтардан еш кемшілігі жо, з материалдарын ндіруге мімкіндік баршылы. ожа Ахмет Йассауи кесенесін айта ру жмыстарыны барысында археологтар мен реставраторлар мозаикалы жне изразецтік материалдарды ндіру технологиясын толы клемде жаадан жасаан. Келешекте монументалды - сндеу жмыстарын жргізгенде брын азастан территориясында пайдаланылан материалдар мен технологиялар іске асырылса деген тілек білдіргіміз келеді. Бізді мемлекетте мндай ерекше жмысты, айта кетсем, мешіттерді безендіру ажетгілігі танда кереюі мамандар табыла ойды. Негізінде бл "Монументалды кескіндеме" бліміні тлектері, жне де олар ойылан міндеттерді ойдаыдай игерді.

Тркияда алыптасан дстр бойынша, мозаика саласында жмыс істеуге маман шеберлер з тжірибесін тек отбасылы улеттік баытпен жеткізген. Бейтаныс адам мндай ерекше крделі салада арнайы білімсіз мегере алмайды. Бізде Т. Жргенов атындагы аза лтты нер академиясыны "Монументалды кескіндеме" мамандыыны студенттерінде болашата оамды имараттарды сулетті - кеістіктік ортаны семдеуге ажетті болатын практикалы машытар мен дістерін толы клемде игеріп алуа ммкіндіктері бар. Мешіт секілді имаратты кркемдейтін суретші монументал - суретшіні жан - жаты біліміне ие болуы керек. нерді сулет, материалдар технологиясы, кескіндеме сияты салаларыны біліміне ие болан, жне май, темпера, фрескамен жан - жаты жмыс істеу машытарына ие болан монументал - суретші ана бл мселені сауатты трде шеше алады.

Мндай жмыстарды йымдастыранда бліп айта кететін мселе бар, ол - мешітті эскиздік блімін болаша безендіру жмысына суретшіні атыстырмайтындыы. Егер болаша монументалды - кркемдік жмыстарды жобалау - сулеттік жне эскиздік блімдері бірге орындалса жн болар еді. рине, монументал - суретші сулеттік жобалау тжірибесіне ие болу керек екені сзсіз. ткен жмыстарды тжірибесінен, е жоары нтижеге жоба бойынша бас сулетші мен безендіру бойынша бас суретшіні творчестволы бірігуі арылы ана жетуге болатыны белгілі. Социализм уаытында мндай діс бірнеше рет жзеге асырылып, зіні келешегі бар екендігін длелдеді. Суретші безендіруге объектіні лі де жобаланып, сулеттік эскиздер трінде боланынан бастап кірісуі керек. Монументалды - кркемдік жмыстарды атаруды эскиздік - жобалау бліміне наты объектіні болаша сулеттік - кеістіктік ортасыны кешенді крінісін безендіру шін суретшіні барлы жерде ажет еткені ескерілуі керек. Егер эскиздер мият трде жетілдірілсе, болашата тжірибелі трдегі проблемалар азая тседі. Жаа экономикалы уаытты келуімен бірге тендер ымы пайда болды. Менімше, мны зінде бір зады ажеттілік бар сияты. Тендер - елеуіштей е жасысын елеп алады. Тендерге атысушы творчестволы йымдар мен суретшілер оны шарттарымен, орындау мерзімімен таныса отырып, з эскиздік жобалары мен сметаларын сынып, р бір кезеде е жасы даярланандарды анытайтын сайыстан теді. Тапсырыс беруші, згеше айтанда, тендер йымдастырушыны тендер шарттары бойынша сынылан эскиздік жне жобалау материалдарынан тадап алуы керек, сондытан бл жйе ажет.

Ешкенов азиз - Астана, Алматы, араанды алаларындаы орталы мешіттерді интерьерлерін безендіру жніндегі бас суретші. Аталан имараттарды интерьері монументалды - сндеу ралдарыны мол орымен таныстырады. р трлі материалдарды олданылуы: бл глазурьлік наыштауы бар снді керамикалы кірістірмелер, іргелік, кмбездік наыштау мен мозаикалы панно, ааштан оймыштап жасалан снді панельдер, ойылан терезелік торлар мен есіктер. Бларды ттастыы имарата Храма сай ерекше салтанатты - мерекелік трін беріп трандай.

Монументалды - сндік неріні ралдарыны икемді пайдалануы бейнелеу міндеттемесін шеше отырып, сндеу элементтері ерекшеленбей, з салмаымен сыымды етпей, сулет пен интерьер бойынша суретшіні нері жене дай храмы — мешітте тран адам арасында ысаша йлесім растырады. азиз Ешкенов безендірген р бір мешітті интерьерінде зіне ана тн ерекшелік, сулеттік жне кркемдік стилі бар. Алматы аласыны Орталы мешітіні михрабы осындай ерекшелікке ие. Ол михраб негізінде П трізді болып, Мекке жаа баытталан іргеден тгелдей томпая шыып трып, ортасында ойышасы бар дстрлі стильде шешілмеген. Ол орталы панно жне екі жаындаы панно - жармалармен бір зіндік жазыты райды.

Астана аласындаы Орталы мешітті кмбезі жне кмбез астындаы жайды наыштауы зіне ерекше назар аудартады. рнектік масштаб пен тсті колористиканы ара атынастыыны тымды алануы кмбезге айталанбас сипат бергендей. Ол адамны назарын тартып, ой - иялдарын дайа зейіндеюін секілді.
араанды аласыны Орталы мешітіні абыра, тбе, кмбезіні наыштауы адамны назарын бейнелеу байлыымен тадандырады. Бл азастанда зіні ішкі жасау - жабдыымен Орталы жне Орта Азияны ортаасырлы мешіттеріні снді безендіруін еске салатын жалыз мешіт. Мны зі бл мешітті интерьерін безендірген суретшілерді ксіптік шеберлігіні крсеткіші.

Наыштауларды орындаанда, бгінде оладанылатын материал — акрил. зіні техникалы асиеттері бойынша ол темпера лде сулы эмульсиялы бояуа сайды. Дымылдылы беріктігі мен иілімдігі сияты тиімді асиеттерімен баса материалдардан ерекшеленеді. Колористикалы редерді тадау шексіз. Жаа материалдар пайда болуымен бірге монументалды – снді нер саласыны дамуы шін жаа ркендер ашыла бастайды. кінішке орай, жаппай трде интерьерлерді безендіруінде "евроремонт" деп аталатын діс пайдаланылады. Эстетакалы - практикалы жатары жасаранымен, рбір сулеттік ортаны кркемдік ерекшелігі жойылады. Интерьерлер тссіз, демек, жансыз болады. Ал негізінде моунментал - суретшілер дизайнерлермен бірігіп, дкендер, кафелер, ресторандар, офистер, клубтар, театрларды интерьерлерін безендіру арылы адамны кнделікті мірін семдей алады.

азастан территориясында тек мешіттерді интерьерлерін безендіруінде жалпы йлесімді ттасты саталады: ортаасырлы мешіттерді араы, кгірт тстерде шешілген безендіруінен айрыша, олданылатын сндеу элементтері оюлы болып келеді. Мешіттерді жер - жерде рып, оларды безендіру жмыстарын жргізген уаытта бл нды тжірибені жоалтып алмаса деген ой келеді. Монументалды - суретшіні ісі крделі де ызыты. Жмыс барысында туатын р трлі практикалы проблемаларды шешуге тура келеді. Мысала, кейде рылысты бренелерді рып, айырып - тануа мжбр боландытан ааш стасына балташы да бола білуі ажет. Объектідегі жмыстар жоары биіктікте жргізілетіндіктен ауіпсіздік техникасын мият сатаан жн. детте мндай жмыстар барысында уаыт шектеулі болады. Біра монументалды - кркемдік жмыстарын жргізу машытарын игерген суретшілерді шаын жымы шектелген уаытты аралыында жмысты лкен клемін орындауа абілетті.

Таы бір айта кететін мселе бар, ол - оу шеберханаларында материалды базаны йымдастыруа байланысты туындайтын иыынытар. Студенттер оып жріп практикалы машытара йреніп ана оймай, оу - ндірістік практика барысында тікелей сулет объектілерінде жмыс істеп, з тжірибелерін одан рі жетілдірсе деген тілек білдіреміз. Сонда келешекте, оу орнын бітіргеннен кейін, здеріні білімдері мен жиан - терген тжірибелерін толы трде пайдалана алар еді. рбір нер з уаытына сай дамып, зіні бейнелеу тілі шін брыны ескі дістермен атар е жаа технологиялы жетістіктерді олдануы керек. Оларды практикада олданса, жаа техникалы дістерді ндірсе, монументалды - сндік нері кркемдік баыттарды арасында озат болуы ммкін. Халыты кпшілігіне баытталан крнекі насихат секілді боландытан, социализм кезеі уаытында монументалды - сндік нер мемлекет тарапынан ерекше олданыса ие болан. нерді бл саласы билікті тоталитарлы тртіп уаытында дамып, діни не саяси идеяларды насихаттау шін баытталаны ештемге пия емес. Мысала, Еуропаны айта ркендеу дуірін, Темірді кезеіндегі ибадатханалы имараттар рылысыны дуірлеуін, Мексикадаы буржуазиялы революциядан кейін монументалды кескіндемені рлеуін, Гитлер билік еткен уаыттаы нацистік нерді жне Кеестік социалистік реализмді келтіруге болады. андай билік тртібі болмасын, монументалды нер адамдарды аыл - ойлары мен жан - дниесіне сер ететін крал. /16/

Адама кру ммкіншілігі арылы сер етуге ие болан монументалды нер азіргі кні де зіні олданылуына ке ріс таба алады жне табуы ажет. Ал, кінішке орай, бізді суретшілеріміз мешіттерді безендіру жмыстарынан баса істерге шамалы трде тартылан. за уаыт ткенімен, асырдан асыра тіп, бізге дейін жеткізген ежелгі шеберлерді з храмдарын асылдандыру дадыларыны семдігі мен серлілігіне біз таданып, бас иеміз. Бізді азіргі суретшілерге осындай жетістіктерге жетуін тілейміз. тпелі кезеге арамастан, азастандаы монументалды – сндік нер дамып, болаша рпатара жарарлы сулетті ескерткіштер алдырады деп сенемін білдіреміз.

Лекция

Жоспар: