Таырып. Тла психологиясын зерттеуді негізгі дістері
Жоспар:
1. Психологияны ылыми зерттеудістері
2.Тла психологиясын зерттеуді негізгі дістері
Негізгі ымдар: баылау, сауалнама, тест, эксперимент,моделдеу.
Психологияны баса ылымдар сияты з дістері бар. ылыми зерттеулерді дістері – практикалы сыныстарды шыару жне ылыми теория ру шін керекті мліметтер алынатын тсілдер мен ралдар. рбір ылымны дамуы кбнесе пайдаланылатын дістерді жетілгендігіне жне оларды аншалыты сенімді екендігіне байланысты. Мны барлыы психологияа да атысты.
Психология зерттейтін былыстарды крделілігі мен кптрлілігі ылыми таныма иындыы соншалыты, психологиялы ылымны жетістіктері тек осы дістерге байланысты болан. Психология жеке ылым ретінде тек ХІХ ортасында блінді, сондытан ол философия, математика, физика, физиология, медицина, биология жне тарих сияты «ескі» ылымдарды дістеріне сйенеді. Сонымен атар психология информатика жне кибернетика секілді жас ылымдарды дістерін пайдаланады.
Кез келген дербес ылымны зіне ана тн дістері бар екенін атау керек. Ондай дістер психологияда да бар. Оларды барлыы екі негізгі топа блінеді: субъективті жне объективті
Психологиялы зерттеулерді негізгі дістері.
| СУБЪЕКТИВТІ | ОБЪЕКТИВТІ |
| Баылау зін баылау, сырты, еркін, стандартты осылан | Тесттер Объективті Жобалы |
| Сауал Ауызша, жазбаша, еркін стандартты | Экперимент Табии Зертханалы |
| Тест Саулнама-тест Тапсырма-тест |
| Моделдеу |
| техникалы математикалы кибернетикалы логикалы |
Субъективті дістер сыналушыларды з-зін баалауына немесе оларды зінше есептеріне, сондай-а кейбір былыстара сыналушыларды айтан пікіріне немесе алынан апараттара негізделеді. Психология дербес ылым саласына айналаннан бері субъективті дістер бірінше кезекте дами бастады жне азірде жетілу стінде. Баылау, з-зін баылау жне сауалнама психологиялы былыстарды зерттеуді алашы дістері еді.
Баылау дісі психологиядаы ескі жне бір араанда те арапайым діс секілді. Ол деттегі мір сру жадайындаы адамны ызметіне баылаушы кіріспей, жргізілетін жоспарлы баылауа негізделеді. Бан психологияда баыланатын былыстарды толы жне дл сипаттау, сонымен бірге оларды психологиялы трыдан тсіндіру жатады. Міне психологиялы баылауды басты масаты осы: ол деректерге сйене отырып, оларды психологиялы мазмнын ашу.
Баылау – ол барлы адамдарды пайдаланатын дісі. Ал арапайым адамдарды баылауы мен ылыми баылауды айырмашылыы те кп. ылыми баылау жйелілігімен сипатталып, объективті шындыты алу шін белгілі бір жоспара негізделе отырып, жргізіледі. Яни, ылыми баылау жргізілгенде арнайы білім жне сапаны психологиялы кріну объективтілі ашылатын арнайы дайындыты талап етеді.
Баылау р трлі нсаларда жре алады. Мысалы, кеінен олданылатын діс осылан баылау. бл діс психологты зіні атысуымен жргізіледі. Егер зерттеушіні атысуынан, оны жадайды абылдауы мен тсінуінен нтиже бзылатын болса, онда болып жатан жадайларды объективті тсіну шін шеттен баылаан жн. осылан баылау мазмнына арай баса діске - з-зін баылауа те сас.
з-зін баылау яни, з алып-кйлеріді баылау тек психологияда олданылатын діс. Бл дісті артышылыымен атар, бірнеше кемшілігі де бар. Біріншіден, з алпыды баылау те иын. Баылауа орай олар дрыс болмауы ммкін немесе тотап та алады. Екіншіден, бл баылауда субъектіліктен тыла алмайсы, йткені бізді абылдауымыз субъективті бояуа ие. шіншіден, бізді кейбір алыптарымызды тсіндіру иын бл дісте.
Дегенмен, з-зін баылау дісі психолог шін аса маызды. Тжірибеде баса адамдарды мінезін кргенде, психолог оны психологиялы мазмнын білгісі келеді. Кбінесе ол з тжірибесіне, з алпын талдауа сйенеді. Сондытан психолог табысты жмыс істеу шін з жадайы мен алпын объективті трде баалауды йренуі керек.
Бл діс кбінесе экспериментте пайдаланылады. Мнда бл діс дл сипатталып, мны эксперименталды з-зін баылау деп атайды. Бл жадайда зерттеушіні аса ызытыратын кездерінде дл есептелінген жадайда адама сауал ойылады. Мндайда з-зін баылау дісі сауалнама дісімен бірге жргізіледі.
Сауалнама зерттелетіндерден сра - жауап ою арылы апарат алуа негізделген. Сауалнама жргізуді бірнеше нсасы бар. Оларды райсысыны артышылыы жне кемшіліктері де бар. Саулнаманы ш трі бар, олар: ауызша, жазбаша жне еркін.
Ауызша сауал, детте зерттелушіні реакциясы мен мінез-лына баылау жасау шін олданылады. Сауалды бл трі жазбашаа араанда адам психологиясына тере бойлатады, себебі зерттеушіні оятын сратары зерттелушіні мінезіне арай тзетіле алады. Мндай нса кп уаытты, арнайы дайындыты ажет етеді, йткені жауаптарды объективтілігі зерттеушіні мінезі мен тлалы ерекшеліктеріне де байланысты.
Жазбаша сауал, аз уаытты ішінде кптеген адам санын амти алады. Мны е кп тараан трі – анкета. Оны кемшілігі мынада, ойылан сратара зерттелушілерді реакциясын біле алмайсы жне зерттеу барысында оны мазмнын згерте алмайсы.
Еркін сауал, жазбаша жне ауызша саулнаманы бір трі, мнда ойылатын сратар алдын ала белгілі болмайды. Мндай сауалнамада зерттеуді тактикасы мен мазмнын оай згертуге болады, онда зерттелуші жайлы ртрлі апарат алуа болады. Сонымен атар, стандартты сауалнама уаытты аз алады, е бастысы наты зерттелуші жайлы алынан апарат баса адамны апаратымен салыстырылады, йткені мнда сратар згеріп отырады.
Сауалнама дісін арастыра келе, біз алынатын апаратты дл екендігі жайлы жне психологиядаы санды жне сапалы сипаттама проблемаларына тірелдік. Бір жаынан бл проблема зерттеуді объективтілігімен байланысты Психологтар зіне кптен бері мынадай сра ойып жр: «Баыланып жрген былысты кездейсо екенін немесе оны объективті бар екенін немен длелдеуге болады.?» Психологияны алыптасу жне даму барысында эксперимент нтижесіні шынайылыын длелдейтін діснамасы аныталды. Бан длел сондай жадайдаы баса зерттелушілерді зерттеудегі нтижені айталау. састытар кп болан сайын, табылан былысты бар екендігі жоары. Бл нтижелерді салыстыруа болатындыы проблемасына да байланысты. р трлі адамдарды белгілі бір психологиялы мінездерін алай салыстыру ажет?
Психологиялы былыстарды млшерлі баалау ХІХ . екінші жартысынан басталды, сол кезде ана психологияны дл жне пайдалы ылым жасау ажет болды. Одан ерте 1835 ж., азіргі статистиканы жасаушы А.Кетлені (1796-1874) «Социльная физика» кітабы жары крді. А. Кетлені бл ебегінде ммкіндік теориясына сйене отырып, ол теория бойынша адамдарды мінезі белгілі бір задылытара баынатындыын анытады. Статикалы материалдарды талдай келе, ол адамдарды семья руы, з-зіне ол жмсауы жне т.б. сияты актлеріне млшерлік сипаттама беретін траты мн алды. Бл актілер алдында еркін болып саналатын. А.Кетлені алыптастыран тжырымы оамды былыстара метафизикалы зарастан туындаса да, ол кптеген жаалы келді. Мысалы, А.Кетле егер орташа мн траты болса, онда оны артында физикамен салыстыруа болатын шынды труы ажет, соан орай статистикалы задар негізінде р трлі (сонымен бірге психикалы та) былыстарды болжауа болады. Бл зады тсіну шін рбір адамды жекелеп зерттеу керек. Зерттеу объектісі ретінде кптеген адамдары мінез – лы арылы, негізгі діс – вариациялы статистика болуы ажет.
Психолог ызметіні моральдік аидалары
Психологиялы зерттеу зерттелушіні атысымен жргізіледі. Сондытан психолог жне зерттелуші арасындаы этика жайлы мселе озалады. Олар андай аидалара сйенеді?
Америка психологиялы ассоциациясы (АПА) жне Канада мен лыбританиядаы осындай йымдар зерттелуші адам жне жануарлармен арым-атынас жайлы негізгі нсаулар жасап шыарды (АПА 1990 ж.). Осылайша АШ-та федералды за органдары федералды аржыа жргізілетін зерттеулерге іштей баылау кеесіні болуын талап етеді. Бл кеес жргізілетін зерттеулерді баылап, белгілі этикалы аидалара сай нсауларды орындалуына кепіл болуы керек.
Зерттелуші-адаммен этикалы арым-атынасты бірінші аидасы – ауіпті аз болуы. АШ-таы осы нсауда зерттеудегі болатын ауіп, кнделікті трмыстаы ауіптен жоары болмауы керек. Адама физикалы зиян немесе жараат болмауы керек, Біра андай да бір зерттеу жобасында болан психикалы стресс этикалы жаынан аншалыты аталатыны белгісіз. рине, кнделікті мірде адамдар сыпайы бола алмайды, алдайды да басаларды мазалайды. Егер зерттеу жобасы шін зерттелушіге психолог осылай арайтын болса, бл алайша этикалы жаынан аталады? Міне осы сраты баылаушы кеес рбір жеке жадайда арастыруы керек.
Зерттелуші-адаммен этикалы арым-атынасты екінші аидасы оларды келісміін талап етеді. Зерттелушілер з еркімен келісіп, кез келген мерзімде зерттеуден ешандай айыпплсыз бас тарта алады. Оларды зерттеуді ерекшеліктерімен жалпы таныстыру керек. Бл кейде зерттелушіні білмеуі ажет жадайларына айшы келеді. Егерде кейбір зерттелушілерге білетін сздер беріліп, ал кейбіріне білмейтін сздерді жаттатызу арылы салыстыру ажет болса, ол туралы зерттелушілерге ескертілсе этикалы проблема туындамайды. Кейде білмейтін сздер жайлы тест алынса да этиканы бзбайды. Ал егер жай алыптаы адам мен ашулы адамны жаттауын салыстыру керек болса ше? Мндай зерттеуде егер кей адамдара ашуландыру (ктем сйлеу арылы немесе бір ралды кездейсо сындырды деп сендіру арылы) жайлы алдын ала айтылса, зерттеу нтижесі дрыс бола алмайды. Ол туралы нсауда егер ондай зерттеу болса, зерттеу аяталан бетте бл туралы адамдара айту ажет.
Мндайда неге олара айтпаандыы тсіндіріліп, ашуын басып, олар жбір шекпейтіндей ету керек, баалауды осылайша жоарылату ажет. Баылау кеесі зерттеуден адамдарды талапа сай шыарылуын адаалау керек.
Зерттелуші-адаммен этикалы арым-атынасты шінші аидасы – зерттелушілерді аты-жнін белгісіз алдыру. Зерттеу кезіндегі алынан адам жайлы апаратты жабы етіп, ол адамны рсатынсыз басаларды жіберуге болмайды. Осы масатта зерттелушілерді аттары блінеді. Алынан мліметтер ріптік немесе санды кодпен састырылады. Осылайша тек экспериментатор ана зерттелушіні нтижесін біледі. Психологиялы экспериментті 7-8 % жануарларды енгізеді (негізінен кеміргіштер мен стар), аздаандарына ауыртатын жне зиянды эксперименттер жасалады. Соы жылдары бл проблемаа яни жануарларды зерттеулерде пайдалану, оларды стау жне арауа кп назар аударылды. Мндай ауыртатын немесе зиян келтіретін зерттеулерден алынан ортындыны нтижелілігімен аталуы керектігін федералды кімет жне АПА талап етіп отыр. Осыан байланысты арнайы ержелер де бар.
Наты нсаулардан блек жалпы этикалы аида бар, онда психологиялы экспериментті атысушылары зерттеушімен бір дегейде екені айтылан.(Аткинсон Р.Л, Аткинсон Р.С., Смит Э.Е.Введение в психологию: Учебник для университетов / Пер с англ. под ред. В.П.Зинченко.- М.:Тривола, 1999.)
Психологияда санды лшемдер проблемасын алашы шешуге деген талпыныс адамны сезіну кшін физикалы бірліктегі стимулмен байланыса отырып адам организміне сер ететін бірнеше зады ашуа жне алыптастыруа келді. Оан Бугер-Вебер, Вебер-Фехнер, Стивенс задарын атауа болады. Онда физикалы стимулмен адамны сезінулеріні арасындаы байланыс аныталатын математикалы формула, сонымен бірге сезінуді салыстырмалы жне абсолютті шектері аныталды.Соынан психологиялы зерттеулерде математика енгендіктен зерттеулер объективтілін арттырып, психологияны практикалы мні бар ылыма айналдырды. Математика психологияа енуінен біртипті зерттеулерді кп рет жасауа болатын дістерді талап етті, яни процедура мен дістерді стандартталуы проблемасын шешуді ажет етті.
Стандарттануды негізгі мні мынада екі адамны немесе бірнеше топты психологиялы зерттеулеріні нтижелерін салыстыранда ате аз болуын амтамасыз ету шін, бірдей дістерді яни сырты жадайа арамай бірдей психологиялы мінезді лшейтін дісті олдану керек.
Мндай психологиялы дістерге тест жатады. Бл діс жиі олданылады. Ол психологиялы былыса дл жне сапалы мінездеме бере алатындытан, сонымен атар алдымен шешілуі ажет практикалы мні бар нтижелерді салыстыруа болатындытан тиімді. Баса дістерге араанда тесттер мліметтерді жинау мен оларды деу, оларды психологиялы тсінуге болатындыымен ажыратылады.
Тесттерді де бірнеше нсасы бар. Олар:сауал-тесттер, тапсырма-тесттер, жобалаушы тесттер.
Сауал-тесттер белгілі бір психологиялы мінездемені бар болуын я айындаландыы жайлы сенімді апарат алатын сратара зерттелушілерді жауабына талдау ретінде алыптасты. Мндай мінездемені дамуы мазмнына сай келген жауаптарды санына негізделеді. Тапсырма-тест белгілі бір тапсырмаларды табысты орындау арылы адамны психологиялы мінездемесі жайлы апарат алу. Мндай тесттерде тапсырмаларды бірнешеуін орындау ажет. Орындалан тапсырма санынан ол адамдаы белілі бір психологиялы сапаны бар немесе жо, сонымен атар оны даму дегейіне негіздеме бола алады. Миды даму дегейін анытайтын тесттерді кбі осы категорияа жатады.
Тесттерді зірлеуге талпынан адамдарды бірі Ф.Гальтон (1822-1911). 1884 ж Лондондаы Халыаралы крмеде Ф.Гальтон антропометриялы зертхана йымдастырды (кейіннен бл Лондондаы Отстік-Кенсингтон мражайына ауыстырылды). Бл зертханадан бойыны зындыын, салмаын, сезімталдыты р трін, реакция уаыты жне баса да сенсомоторлы асиеттері лшеуден тоыз мыдай адам ткізілді. Ф.Гальтон сынан тесттер мен статистикалы сыныстар мірді практикалы мселелерін шешу шін кеінен пайдаланылды. Бл олданбалы психологияны бастамасы еді, соынан бл «психотехника» деген ата ие болды.
Бл термин Д.Кеттелді (1860-1944) 1890 ж Mind журналында Ф.Гальтонны ортынды сзімен «Mental Tests and Measurment» («Аыл-ой тесттері жне лшемдер») мааласы жары кргеннен кейін алымдарды лексиконына енді. Кеттел бл маалада «Психология эксперимент пен лшемдерге сйенбейтін болса, физикалы ылымдар секілді траты жне дл ылым бола алмайды. Кптеген адамдара аыл-ой тесттерін олдану арылы бл салада алашы адам жасауа болады. Мны нтижелері психикалы процестерді тратылыын, оларды зара байланысын жне р трлі жадайда згеруін ашуда ылыми баалы болады ».
1905 ж француз психологы А.Бине интеллектті баалайтын бірінші тестті жасады. ХХ . басында француз кіметі оушыларды оу дегейіне арай блу шін А.Бинеге мектеп оушыларына арналан интеллектуалдылы абілет шкаласын жасауды тапсырды. Соынан кптеген алымдар тесттерді сериясын жасап шыарды. Оларды практикалы міндеттерді жедел шешуге баытталандыы бл психологиялы тесттерді кеінен тарауына келді. Мысалы, Г.Мюнстерберг (1863-1916) ксіби тадап алуа арналан тесттер жасады. Олар былайша жасалды: алдымен олар ерекше жетістікке жеткен бір топ жмысшылара, содан со жаадан жмыс орнына келгендерге. Бл ой психикалы жмысшыларды ызметі табысты орындау рылымдарыны тест кезінде зерттелушіні орындай алатын рылымдарымен зара байланысына негізделді.
Бірінші дниежзілік соыс кезінде психологиялы тесттерді кптеп пайдаланды. Бл кезде АШ соыса кірісуге дайындалып жатан болатын. Біра соысып жатан жатардаыдай аруланбаан еді. Сондытан соыса кіріспес брын (1917 ж.) скери биліктегілер елді е ірі психологтары Э.Торндайк (1874-1949), Р.Йеркс (1876-1956), Г.Уипплге (1878-1976) психологияны скери ызметте олдану проблемасын шешіп беруді сынды. Американ психологиялы ассоциациясы мен университтер бл баытта жмысты бастап та кетті. Р.Йерксті басшылыымен р трлі скерлерге скери ызметке шаырылатындарды жарамдылыын (интеллекті бойынша) жалпы тексеру шін алашы топты тесттер жасалды. «Альфа» скери тестісі сауаттылара, ал «бета» тестісі сауатсыздара арналды. Бірінші тест А.Бинені балалара арналан вербалды тесттеріне сас болды. Екінші тест вербалды емес тапсырмалардан трды. 1 700 000 солдат жне 40 000 офицер сыналды. Крстекіштер жетіге блінді. Осыан орай жарамдылы дегейі жеті топа блінді. Бірінші екі топа міндеттерді орындау абілеті жоары жне тиісті скер оу орындарына жіберілетін тлалар жиналды. Кейінгі ш топ абілет крсеткіші орташа статистикалы тлалардан жиналан еді.
Осы кезде Ресейде де психологиялы діс ретінде тесттер жасала бастады. Бл баытты дамуы А.Ф.Лазурский (1874-1917), Г.И.Россолимо (1860-1928), В.М.Бехтерев (1857-1927), П.Ф.Лесгафтты (1837-1909) есімдерімен байланысты.
Тесттерді зірлеуде Г.И.Россолимоны осан ебегі зор. Оны есімі тек невролог-дрігер ана емес психолог ретінде де танымал еді. Жеке психикалы асиеттерді анытау шін тла туралы толы крініс беретін санды баалау дісін зірледі. Бл діспен бес: зейін, абылдаушылы, ерік, есте сатау, ассоциациялы процесстер (ойда суреттеу жне ойлау) топа блінетін 11 психикалы процесті баалауа болады. Осыны рбір процессін орындауа арай арнайы шкаламен «кші» бааланды. О жауаптар сызбада нктемен белгіленді. Осы нктелерді осып, адамны «психологиялы баыты» аныталды. Сыналушыларды категориялары (балалар шін, интеллигентті ересектер шін, интеллигенттер емес шін) бойынша тапсырмалар берілді. Бдан баса Г.И.Россолимо сызбадаы крсеткіштерді арифметикаа айналдыру формуласын сынды.
Бгінде тесттер психологиялы зерттеуде кеінен пайдаланылатын діс. Біра тесттер объективті жне субъективті дістерді арасында. Сыналатындарды з есептеріне негізделген сауалнама-тесттер де бар. Осы тесттерді орындауда тестіден ткізуді нтижесіне сіресе оны жауабы алай тсінілетінін білетін болса саналы немесе санасыз сер ете алады. Алайда объективті тесттер де бар. Олара жобалы тесттерді жатызуа болады. Тестті бл категориясына сыналатындарды есебі ажет емес. Сыналушыны орындайтын тапсырмасын зерттеуші еркін трде тсіндіреді. Мысалы, сыналатын адамны трлі-тсті карточкаларды тсін тадауынан оны эмоционалды кйін білуге болады. Кейде сыналушыа белгісіз жадай салынан сурет беріледі де, психолог оны сипаттауды срайды, соны нтижесінде сыналушыны психикалы ерекшеліктерін сипаттайды. Біра жобалы тесттер психологты ксіби дайындыыны жоары жне тжірибесіні мол болуын жне сыналушыны интеллектуалды дамуыны жоары болуын талап етеді.
Объективті мліметтерді зерттелетін асиет блініп, дрыс бааланатын жасанды жадай жасалуа негізделген эксперимент - дісті кмегі арылы алуа болады. Зерттелетін феноменні баса феномендермен себептік байланысы жайлы, былысты пайда болуы мен дамуын ылыми трыдан тсіндіретін баса психологиялы дістерге араанда, эксперимент е сенімдісі. Экспериментті екі трі бар: зертханалы жне табии. Олар бір-бірінен эксперимент жргізудегі жадайлармен ажыратылады.
Зертханалы экспериментте зерттелетін асиет дрыс бааланатын жасанды жадай жасалады. Табии эксперимент деттегі трмысты жадайда жасалады. Мнда зерттеуші кіріспей, жадайларды сол кйінде жазып отырады. Табии экспериментті алаш рет А.Ф.Лазурский олдана бастады. рине, табии жадайдаысы адамдарды мірлік мінезіне сай келеді. Біра табии жадайда зерттеуші толы баылау жргізе алмайтындытан оны нтижесі дл болмауы да ммкін. Осы трыдан зертханалы дл, ал табии мірлік жадайа сай келеді.
Психологиялы дістерді бірі – моделдеу. Ол дербес діске жатады. Ол баса дістерді олдану иындаанда ана жргізіледі. Оларды ерекшелікгі белгілі бір психологиялы былыс жайлы апарата сйенетіндігінде, екінші жаынан оны олдананда сыналушы атыспайды немесе наты жадай есепке алынады. Сондытан моделдеуді р трлі дістерін объективті немесе субъективті дістерге жатызу иын.
Моделдер техникалы, логикалы, математикалы, кибернетикалы жне т.б. болуы ммкін. Математикалы моделдеуде ауыспалыларды зара байланысы мен оларды атысы, зерттелетін былыстардаы айталанатын элементтер мен атынастар крсетілген математикалы мн немесе формула олданылады Техникалы моделдеуде зерттеуді елестететін рал немесе рылы жасалуы ажет. Кибернетикалы моделдеу информатика жне кибернетика саласыны психологиялы міндеттерін шешуге пайдаланылады. Логикалы моделдеу математикалы логикада олданылатын идеялар мен символа негізделген.
Компьютер мен бадарламалы амтамасыз етуді дамуы ЭСМ жмыс істеу задарындаы психикалы былыстарды моделдеуге бастады, йткені адамдарды ойлауда олданатын операциялары, міндеттерді шешудегі ойлау логикасы компьютерлік баадарламалар жмыс істеуіне жаын екен. Ол компьютерді жмыс істеуіне арай адамны мінезін кзге елестету жне сипаттауа бастады. Осындай зерттеулерге байланысты Д.Миллер, Ю.Галантер, К.Прибрам атты америка алымдарыны жне ресей психологы Л.М.Веккерді есімдері белгілі.
Крсетілген дістерден баса психикалы былысты зерттейтін баса да дістер де бар. Мысалы, гімелесу - сауалнаманы бір нсасы. Сауалнамаа араанда гімелесу дісі процедураны жргізуді еркіндігімен ерекшеленеді. детте гімелесу жайлы жадайда теді, ал сратар сыналушыны жадайы мен ерекшелігіне арай згеріп отырады. Баса діске жаттарды зерттеудісі немесе адамны ызметін талдау дісі жатады. Психикалы былыстарды зерттеу барысында р трлі дістерді кешенді трде олдананнан зерттеу тиімді болатынын ескерген жн.