Таырып. Тла тсінігін зерттеуді лемдік теориялары

Жоспар:

1. Тланы алыптасуы мен дамуы

2. Теориялар аясындаы тла. Тла теориялары.

 

Негізгі ымдар: психоанализ, бихевиоризм, гуманистік психология.

Адам тла болып туылмайды, ал алыптасады деген кзараспен азіргі психологтарды кбісі келісуде. Біра тланы дамуы андай задара баынатыны жніндегі кзарастар сан алуан. йткені тла дамуы шін оам мен леуметтік топтарды мні, дамуды задылытары мен кезедері, тла дамуыны дадарыстары(кризис), даму процесін тездету ммкіндіктері рилы тсіндіріледі.

Ке тараан тла теорияларыны райсысында тланы даму мселесі здігінше арастырылады. Мысалы, психоаналитикалы теория даму деп адамны биологиялы табиатыны оамда мір сруге бейімделуін, белгілі ораныс механизмдеріні пайда болуын, ажеттіліктерді анааттандыру жолдарын тсіндіреді. ырлар теориясы (теория черт) бойынша тланы барлы ырлары мір сру барысында алыптасады, оларды туындау, айта тзілу жне тратану процестері биологиялы емес задылытара баынады. леуметтік йрету теориясы тланы даму процесін адамдарды белгілі тлааралы зара рекеттеріні алыптасу жолдары ретінде тсендірсе, гуманистік жне баса феноменологиялы теориялар оны “ Мен” деген тсінікті алыптасуымен штастырады.

Дегенмен, тланы барлы теориялар позициясынан шоырланан, бірттас етіп арастыру тенденциясы бар.

Адам тла ретінде алыптасып, дами келе кемшіліктерді де иеленеді. Бір теорияда о жне теріс асиеттерді йлесімін жан-жаты крсету ммкін емес. Сондытан Эриксон з концепциясында тла дамуыны екі шекті желісін бейнелеген: алыпты жне аномалды. Олар таза кйінде мірде кезпегенімен адамны тлалы дамуыны барлы аралы варианттарын елестетуге ммкіндік береді ( 1 кестеде крсетілген).

Психологтара йреншікті ой бойынша тла леуметтік ортада мір сріп, трбиеленуі кезінде дамиды. Адам леуметтік тіршілік иесі боландытан леуметтік зара рекеттерге тседі. Е бірінші араласу тжірибесін бала сйлемей трып-а з жанясында алса, кейін немі субъективті тжірибе жинайды. Ол тжірибе тланы ажырамас блігі. Осы процесс, сондай-а кейін индивидті леуметтік тжірибесін белсенді жандандырылып леуметтену деп аталады.

 

1 кесте Тла дамуыны кезедері (Э.Эриксон бойынша)

 

Даму кезеі	Дамуды алыпты желісі	Дамуды аномалды желісі
1. Ерте нрестелік ша (туыланнан 1 жаса дейін)	Адамдара деген сенім. зара махаббат,йір болу, ата-ана мен баланы бірін бірі тануы, балаларды араласудаы жне баса да ажеттіліктерін анааттандыру	Анасыны баласына нашар арауыны нтижесі ретінде баланы адамдара сенбеуі, мн бермеушілік, немрай-лы, махаббаттан айыру. Баланы ана стінен те ерте жне крт айыру, баланы эмоционалды ошаулау.
2. Кейінгі нрестелік ша (1 жастан 3 жаса дейін)	Дербестік, зіне зі сену. Бала зін дербес, жеке, біра лі ата-анасына туелді адам деп санайды.	з зіне сенбеу, те ялша болу. Бала зіні бейімділмегендігін сезініп, абілеттеріне кдіктенеді. арапайым имыл деттеріні дамуында кемшіліктерді сезінеді, мысалы жргенде. Оны сйлеу абілеті нашар дамыан, кемшіліктерін оршаандардан те атты жасыруа тырысады.
Êåñòåíi	Жаласы
3. Ерте балалы ша (3-5 жас шамасында)	ызыушылы жне белсенділік. оршаан ортаны ызыа зерттеп, бейнелерді елестету, ересектерге еліктеу, трлі рольдерге осылу.	Пассивтілік жне адамдара мн бермеу. Инициативаны болмауы, салбыр болу, баса балалардан ызану, сыныстардан бас тарту, рольдерге осылу белгісіні жотыы.
4. Орта балалы ша (5 пен 11 жас аралыы)	Ебекті сю. Мойнына жктелген парызды сезіну, табыстара мтылу. Танымды жне коммуникативті білім мен деттерді дамуы. з алдына шынайы масат ойып, оан жетуге тырысу. Инструменттерде ойнауды белсенді мегеру, шешімдер абылдау.	зін зі кемсіту. лсіз дамыан ебек ету имылдары. Крделі тапсырманы орындаудан, басалармен жарысудан бас тарту. “Дауыл алдындаы” немесе жынысты жетілу кезеі алдындаы тынышты сезімі. Біреуге баынушылы. Трлі есептерді шешкенде жмысы зая кететіндей сезіну.
5. Жынысты жетілу, жеткіншек жасы жне бозбалалы (11 мен 20 жас аралыы)	з болашаын анытау. Уаытша перспективаны –болашаа жоспарды дамуы. андай болу? Кім болу? деген сратара жауап іздестіру. Білім алу, йрену. Тлааралы тртіп формаларындаы жынысты ерекшеліктер. Дниеге кзарасты алыптасуы. рбылар арасында лидер болу, ажет болса олара баыну.	Рольдерді шатасуы. Уаытша перспективаларды ыысуы жне араласуы: болаша пен осы ша туралы ана емес, ткен ша туралы да ойларды пайда болуы. Рухани кштерді зін зі тануа жмсау, сырты лем, оршаан адамдармен арым-атынас орнатуды орнына зін зі тсінуге тырысу. Ебек белсенділігін жоалту. Жынысты айырмашылыты крсететін рольдерді ауысуы, лидер болуа мтылмау. Мораль мен дниеге кзарасты шатасуы.
6. Ерте ересек ша (20 мен 45 жас аралыы)	Адамдара жаын тарту, олара кмектесуге тырысу. Бала сйіп, оларды трбиелеу, махаббат пен жмыс. Жеке бас мірімен анааттану.	Адамдардан ошаулану, олардан ашу, сіресе жаындардан, олармен жынысты атынаса тсуден ашу. Мінезді ауыр болуы, адамдарды тадамай араласу, болжама келмейтін рекеттер жасау. Мойындамау, ошаулану, лем ауіптерге толы-мыс деген ойларды серінен психика ауытуыны, жан дниесі кйзелуіні алашы белгілері.
7. Орта ересек ша (40-45 жне 60 жас аралыы)	Шыармашылы. зімен зі жне баса адамдармен німді жне шыармашылы жмыстар жргізу. Толы нды, р илы мір. Отбасылы атынастармен анааттану, з балалары шін риза болу. Жаа рпаты йрету жне трбиелеу.	Тотап алу. Эгоизм жне эгоцентризм. Жмысты німсіздігі. Ерте мгедек болу. немі зіне кешірімді болып, тек зіне ана ктім жасау.
Кестені	жаласы
8. Кеш ересек ша (60 жастан жоары)	мірді трлі оиалара бай болуы. немі ткенді ойлап, оан саналы баа беру. ткен мірді з кйінде абылдау, оны пайдасын тсіну. Тадырды жазанына кну абілеті. лім орынышты емес екендігін ыну.	міт зу. мір боса ткен деп, уаыт аз аландыын, ол те тез туде деп ойлау. мір сруді маынасыз деп тсіну, з кшіне, басаа деген сенімні жоалуы. айта мір сруді тілеу, брын аланнан да кбірек нрсені ажет ету. лемде тртіп жотыын, жаман, санасыз бастаманы кптігін сезіну. Жаындап келе жатан лімнен ору.

 

леуметтену процесі адамдарды арым-атынаса тсуімен жне бірлесіп рекет етуімен тыыз байланысты. леуметтік тжірибені мегеру субъективті: бірдей леуметтік жадайлар р трлі болып абылдануы ммкін. Трлі тлалар объективті бірдей жадайлардан сан алуан леуметтік тжірибе алады, бл индивидуалдану процесіні негізі.

леуметтену жне тланы алыптасу процестері арнайы леуметтік институттар шебінде, мысалы, мектепте, жне трлі формалды емес бірлестіктерде жзеге асырылады. Тла леуметтенуіні маызды институттарыны бірі - жаня. Отбасында, жаын адамдарды арасында адам тласыны негіздері аланады. Адамны тла негіздері 3 жаса дейін аланады деген тсінікті кездестіруге болады. Бл жас кезеінде адамны психикалы процестері ана дамып оймай, ол мірді соына дейін бойында саталатын алашы тжірибе мен зін зі стау трбиесін алады.

леуметтенуді реттелетін, масата баытталан сипатымен оса реттелмейтін, стихиялы сипаты да бар екендігін айта кеткен жн. леуметтенуді бір уаыттаы масата баытталан жне реттелмейтін процесс ретінде тсіндіру шін А.А.Реан келесідей мысал келтіреді. Мектепте тетін саба кезінде оушы сабаты материалын, леуметтік ережелерді мегеріп ана оймай, стаз шін “кездейсо” болып крінетін нрселермен зіні леуметтік тжірибесін байытады. Бл тжірибе позитивті де, негативті де болуы ммкін.

Трбие беру барысында ата-ана мен педагогты з алдарына оятын масаттары: баланы трбиесін алыптастырып, оны леуметтік ортада мір сруге даярлау, ол шін белгілі адамдар жасау.

Психологияда леуметтеуді біріншілік жне екіншілік деп ажыратады. Екіншілік леуметтену ебекті блісумен жне оан сай білімні таралуымен байланысты. Адам ебек етудегі зіні ролін тсіне бастайды. Б.Г.Ананьевты концепциясы бойынша леуметтену екі баыты бар процесс ретінде арастырылан, ол адамны тла ретінде жне рекет субъектісі ретінде алыптасуын білдіреді. Мндай леуметтенуді соы масаты – индивидуалдылыты алыптастыру. Бл жерде индивидуалдылы деп наты тланы даму процесін тсіну керек.

леуметтенумен бір уаытта тетін процесс – инкультурация. Егер леуметтену дегеніміз леуметтік тжірибені мегеру болса, инкультурация дегеніміз индивидті жалпы адамзатты мдениетті, тарихи алыптасан рекеттер жолын игеру процесі. Ол рекеттерде трлі даму кезедеріндегі адам рекетіні рухани жне материалды німдері жинаталан. Бл процестер бір-бірінен алып оюы ммкін. Адам мдениетті табыспен игерсе оны леуметтік тжірибесі жеткілікті деп айту дрыс емес жне керсінше.

Тла дамуы теориясыны негізгі мселелеріні бірі - тланы зін -зі зектендіру (самоактуализация). Ересек тла зін зі дамытуы тиісті деп саналады. зін зі дамыту жне зін- зі зектендіру идеясы адам туралы кптеген азіргі заман концепциялары шін маызды болып алып отыр. Мысалы, ол гуманистік психологияда жне акмеологияда басты орынды алады.

Тла дамуыны мселелерін арастыран авторлар адам дамуыны шарты болып табылатын себептерді анытауа тырысады. Кптеген зерттеушілерді ойынша тла дамуынын озаушы кші - трлі ажеттіліктерді кешені. Оларды ішіндегі маызды орын алатыны - зін зі дамыту ажеттілігі. Біра ол ол жетпес идеала мтылу деген сз емес. Тла шін наты масата жету немесе белгілі леуметтік статус алу маыздыра.

Келесі мселе - тла асиеттеріні тратылы дрежесі. Кптеген тла теорияларыны негізіндегі тжырым - тла леуметтік-психологиялы феномен ретінде негізгі кріністері траты рылу. Тла асиеттеріні тратылы дрежесі рекеттерді бірізділігін, мінез-лыты болжау ммкіндігін анытап, оны адамдарыны задылытарына сипат береді.

Алайда, біратар зерттеулерді крсеткеніндей, адамны жріс-трысы згермелі. Сондытан еріксіз туындайтын сра: адамны жріс-трысы, тла болуы аншалыты траты жне неде?

И.С.Конны ойы бойынша бл теориялы срата райсысы блек арастырылатын жеке сратарды ттас сериясы бар. Мысалы, біз нені тратылыы жайлы гіме озап отырмыз- жріс-трыс, зін - зі стауды ба лде психикалы процестерді, тланы асиеттері мен ырларыны ба? Бл жадайда бааланатын асиеттерді тратылыы мен згергіштігіні индикаторы не? Ол асиеттер траты жне згермелі екендігін крсететін уаыт клем андай? Осы уаыта дейін жргізіліп келе жатан зерттеулер бірыай жауап бере алмаандыын айта кеткен жн болар, оларды нтижелері де ртрлі. Мысалы, немі траты болуы тиісті деп саналатын тланы ырлары траты емес болып шыан. Кейде тіпті бір адамны бойындаы асиеттерді кріністері жадайа байланысты елеулі трде ауысады екен.

Ал лонгитюдті зерттеулер тлада тратылыты белгілі дрежесі бар деп крсетеді, мндай тратылыты лшемі трлі тла асиеттері шін бірдей емес. 35 жыл жргізілген осындай зерттеулерді бірінде 100 адам белгілі тлалы сипаттамаларыны жиыны бойынша бааланан. Олар алашы рет орта мектеп жасында тексерілсе, кейін мектепті жоары сыныптарында, ал соы рет 35-45 жас шамасында тексерілген.

Бірінші тексеруден кейін екінші тексеруге дейін 3 жыл аралыында сыналандарды тлалы сипаттамаларыны 58 %-ы саталаны аныталан. 30 жыл бойы жргізілген зерттеулерді нтижесі тлалы сипаттамаларды 31 %- ы саталатынын крсетті.

 

Тла психологиясы саласындаы зерттеулер брыннан жргізіліп келеді, оларды зіндік тарихы бар. Тла психологиясы дамуыны 3 кезеі келесідей: философиялы-деби, клиникалы жне тжірибелік.

Зерттеулерді бірінші кезеі кне ойшылдарды жмысынан басталып, ХIХ - басына дейін жаласан. Бл кезедегі тла психологиясыны негізгі мселелеріне адамны негелік жне леуметтік табиаты жніндегі сратар жатады. Тла туралы алашы анытамалар айтарлытай ауымды. Ол анытамалара адамны бойындаы бар нрсе, оны жеке басыныкі деп саналатынны брі жатызылан: биологиясы, психологиясы, млігі, мінез-лы, мдениеті жне т.б. Тла туралы осындай тсінік кейінгі уаыта дейін саталыпты. Наты мазмна толы, тладан блек кптеген баса да тсініктер мен ылыми категориялары бар психология шін мндай анытама те ке болып табылады.

ХIХ - бірінші он жылдыында тла писхологиясыны мселелерімен философтармен атар дрігер-психиатрлар да айналыса бастады. Олар е бірінші рет клиника жадайында науаса тла ретінде жйелі трде байаулар жргізіп, оны жріс-трысын, зін зі стауын жасыра тсіну шін мір тарихын зерттей бастаан. Психикалы ауруларды диагностикалау жне емдеумен байланысты ксіби орытындылар ана жасалып оймай, адамзат тласыны табиаты жнінде жалпы ылыми орытындылар да келтірілген. Философиялы-деби кеземен салыстаранда клиникалы кезеде тла - ерекше былыс деген тсінік маынасы таратылан. Психиатрларды аса мн бергені - детте науас адамнан табылатын тланы ерекшеліктері. Дрігерлер тапан ерекшеліктер барлы дені сау адамдара тн боланымен, науастарда оларды кріністері гипертрофияланатыны (асыра білінетіні) аныталды. Мысалы, кйгелектік пен ригидтілік, тежелу мен озышты.

алыпты, патологиялы жне акцентуацияланан (норманы шекті варианты) тланы сипаттауа ммкіндік беретін терминдерді дрігерлер тлаа анытама беру шін олданан. Алайда мндай кзарас психология шін жеткіліксіз деп танылды. йткені, алыпты тланы ттас сипаттау шін ол анытамаларды мазмны тар, ондай анытамалара шектен тыс крініс бергенімен кез келген жадайда “алыпты” деп саналатын тла асиеттері (мысалы, трлі абілеттерді болуы, адамгершілік асиеттер) енгізілмеген.

ХХ - басына дейін тла философиялы-деби жне клиникалы трыдан ана зерттелсе, кейін бл іске таным процестері мен адамны кйін зерттеумен айналысан психологтар кірісті. асыр басында психологияда тжірибелік зерттеулер арынды дамып, гипотезаларды наты тексеру жне айындалан фактілерді алу масатымен психологтар зерттеулерге мліметтерді математикалы-статистикалы деу дістерін енгізуге тырысан. Осыан байланысты психологтар за жылдар бойы алыпты тланы сенімді жне валидті тесттер арылы зертеу тсілдерін жетілдіруді з алдарына масат етіп ойан.

Келесі кезектегі гіме нерлым йгілі тла концепциялары мен теориялары, оларды жіктелуі жнінде болады.

ылыми жмыстар мен оу ралдарында тла концепциялары мен теорияларыны ралай жіктелуі келтіріледі. Р.С.Немовты ессебі бойынша 48 тла теориясы бар, оларды райсысы 5 параметр бойынша баалануы ммкін.

Мінез-лыты тсіндіру жолдары бойынша барлы тла теорияларын психодинамикалы, социодинамикалы жне интеракционистік деп блуге болады.

Психодинамикалы теориялар психологиялы, немесе ішкі, сипаттамаларына орай тланы сипаттайды, адамны жріс-трысын тсіндіреді. Ал социодинамикалы теориялар бойынша трбие детерминациясындаы басты роль сырты жадайлара беріледі. Интеракционистік теориялар сырты жне ішкі факторларды зара рекеттесу принципіне негізделген. Ондай зара рекеттер адамны зекті рекеттерін басарады.

Теорияларды типтерге блуді келесі негізі - тла туралы мліметтер алу жолы. Осы трыдан барлы теорияларды эксперименталды жне эксперименталды емес деп блуге болады. Эксперименталды теориялара тжірибе барысында жинаталан мліметтерді сараптау жне жалпылау арылы растырылан теориялар жатызылады. Эксперименталды емес теорияларды авторлары эксперимент жасамай-а мірден алан байаулара сйеніп, теориялы талдап орытады.

Тлаа рылымды жне динамикалы рылым деген кзарастаы авторлар тла теорияларын басаша жіктейді. рылымды теория шін басты мселе- тла рылымын жне оны сипаттауа кмектесетін ымдар жйесін анытау. Негізгі таырыбы - тла дамуындаы айта рылу, згерістер, яни оны динамикасы болып табылатын теориялар динамикалы деп аталады. Сонымен атар, біратар теориялар жас кезедік жне педагогикалы психология шеберінде пайда болан. Олар тла дамуындаы шектелген жас кезеін арастырады, мысалы, туыланнан орта мектепті бітіргенге дейінгі, яни нресте болудан ерте бозбалалы шаа дейінгі. Кейбір баса теорияларды авторлары тла дамуын бкіл мір бойында баылайды.

Тла теорияларын жіктеу кезінде кіл блінетін нрселер: ішкі асиеттер, тланы ырлары мен асиеттері немесе оларды сырты кріністері, мысалы, мінез-лымен жасаан іс-рекеттері. Осылай асиеттер теориясын бліп арастыруа болады. Бл топ теорияларыны аидаларына орай барлы адамдар бір-бірінен жеке, туелсіз ырларыны жиынтыы мен даму дрежесі бойынша ажыратылады, бірнеше адам бір адамны мінез-лытарын, ырларын байап, оларды жалпылау арылы тлаа бірттас сипаттама бере алады. Тла ырларын баалауды екінші жолы барлы адамдарды типологиялы топтара біріктіруді жорамалдайды. Мндай бір топа кіретін адамдарды психологиялы сипаттамалары бір-біріне жаын, мінез-лытары сас. Сонда рбір типологиялы топты психологиялы сипаттамалары згеше, басаа самайды деген сз.

Тла теорияларыны жіктелуін арастыран тек Р.С.Немов ана емес. Б.В.Зейгарник теорияларды пайда болу жне даму жадайларына туелді мазмнды-маыналы жне тарихи аспектілерде арастыран. Ол келесі теория топтарын бліп крсетеді: фрейдизм мен неофрейдизмні тла теориялары, гуманистік тла теориялары, экзистенциальді психологияны тла теориясы, француз леуметтік мектебіні тла теориялары жне т.б. Осыларды кейбіреулерін жалпы трде арастырайы.

азіргі кезде тла зерттеуде жеті негізгі тла теориялары дамыды. рбір баыт зіні теориясымен жне де зіні дісімен, рылымымен ерекшелінеді.

Тланы психологиялы сипаттамасы. азіргі кезде психологияны ерекшелігі психиканы зерттеуші баытты кптігімен, тла теориясыны кедігімен мселені крделілігі психологияны алдында тран теориялы міндеттерге жне ылымны дамуыны ішкі ажеттіліктеріне байланысты.

Тла – психологиялы сипаттамасы,біралыпты жоары даму жйесі, индивидуалды ажеттіліктермен амтамасыз ететін, уаытша жне белгілі бір жадайларда адамны траты жріс-трысы.

Тла теориясы – бл болжамдарды жиынтыы немесе тла дамуыны табиаты мен механизміні болжамы.

Тла теориясын тек тсіндіруге тырысып ана оймай, ол адамны жріс- трысын сипаттайды (А.Хьелл, Д. Зиглер).

Кптеген теориялар психологиялы оулытарда берілмейді, американды тла теориялар баса елдерді теорияларын мойыдай бермейді, тек тла теориясын жасаушы Фрейд, Юнг, Адлер болмаса, рі кптеген теориялар з «ясында» ала береді, жаа теориялар келе береді. Теориялара контент анализ жасаса, барлы классикалы теориялар шыанына кп уаыт болды, тіпті тла теориясы жайлы американды оулы 1967 жылы шысада олар айта басылып шыып жатыр.

Бгінгі тла теорияларыны жадайы алай, сол американды оулытан кейін згерді ме, бгіндері тла теориясында леуметтік конструкционизм методологиясы стемдік жасауда, олар кез келген теорияны немесе ымды леуметтік контекстте суреттейді. Соларды ішінен теорияларды ш тобын блеміз - біріншісі операциялы немесе клиникалы бадарланандар, тла теорияларыны ішінен ызыу туызатыны экзистенциалды бадарлану тла теориялары - бір жаынан Фрейдті екінші жаынан Хайдегерді жатайтын М.Боссты теориялары-трмысты анализ теориялары, логотерапия - В.Франкл (1990-1997).

Тла теориялары- 1.Фрейд, 2.Юнг, 3.Адлер, оларды оппоненті 4.Роджерс, 5.Скиннер, 6.Оллпорт, 7.Маслоу, 8.Фромм, аралы статуста Кэттелл, Келли, Эриксон, Бинсвангер, Босс, Шелдон, кейінгі орында Доллард, Миллер, Салливан, Меррей, Роттер, Хорни, Айзенк, Левин е соында.

Е кп оылатыны - психоанализ, бихевиоризм, гуманистік психология. Жаа американды тла теориялары баытында екі баыт стемдік етеді - біріншісі, леуметтік когнитивті бихевиоризмнен шыан Дж.Роттер, А.Бандура, екіншісі каузальды (себеп, баса мінез-лытан себеп іздейді) атрибуцияа байланысты мінез-лы пен мотивацияны регуляция жасайтын эгогендік ыпал, яни тла уел бастан социума осылан, мінез-лы грамматикасы, ережелер, сз дамиды.

Тла теориялары те кп оларды брі оулытарда беріле бермейді. Шет ел психологиясында кп оылатын теорияларды алдында трандары, олар, З.Фрейд, К.Юнг, А.Адлер, К.Роджерс теориялары алдыы атарды алады, олара Б.Скиннер, Г.Оллпорт, А.Маслоу, Э.Фромм, А.Бандураны ебектері осылады.

Келесі орында Р.Кэттелл, Дж.Келли, Э.Эриксон, Л.Бинсвангер, У.Шелдон алса, келесі топты Дж.Доллард, Н.Миллер, Г.Салливан, Г.Меррей, К.Хорни, Г.Айзенк алады. Осыдан кріп отыранымыздай кбінесе писхоанализ бихевиоризм гуманистік психология штігі кп ылады, оулытарда кп жазылады.

Кеес психологиясында жазылан теорияларда басты деген трттеорияларды крсетуге болады іс-рекеттік концепцияа негізделген мскеулік мектеп (А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович), ленингард мектебі (Б.Г.Ананьев, В.Н.Мясищев), грузин мектебі (Д.Н.Узнадзе), пермь мектебі (В.С.Мерлин). Кейінірек бл мектептерді жаластыран теорияларды атарына А.Г.Асмолов, Б.С.Братусь, Ф.Е.Василюк, Д.А.Леонтьев, А.В.Петровский, В.А. Петровский, В.И.Слободчиков жне таы басаларды ебектерін айтуа болады.

Тла теорияларыны ішінен тадап, оларды айсысын оулыа кіргізу керек деген сра те крделі болып табылады. Соан арамастан тла феноменіні табиатын аша алатын, наты жадайды крсете алатын теориялара шолу жасау ммкіндігі автордан байланысты болады.

Негізгі екпінді шет ел теориялардаы тла мселесі алай аныталады, оларды кеес психологиясында жне азіргі психологияда алатын орнына арай жне кеес психологиясындаы негізгі теориялара жне оларды бл кндері жаласын тауып отыран теориялара жасала отырып оырмандара психология ылымындаы тла тсінігіні мнін ашу болып табылады.

ПІет елдік теорияларда рине тланы тсіндіруде, оны анытауда сер еткен, адамзат баласыны мірінде лы із алдыран лы классиктерге де екпін жасалады (Гиппократ, Платон, Аристотель), сол сияты лы ойшылдарды ебектеріне сйенбей тла тсінігін талдау ммкін еместігі крсетіледі (Кант, Гоббс, Локк, Спиноза, Ницше).

Ал кейінгі тла теорияларын алыптастыруа негіз болан ебектерді айтуа болады, олар Шарко мен Жанені, Фрейдті, Юнгті клиникалы баылаулары, гештальтты дстрлер мен В.Штерн ебектерін айтуа болады. Кешірек эксперименттік психология мен йрену теорияларыны тла теорияларын жасауа негіз болды. Келесі бір негізді психометриялы зерттеулер береді.

Шет елдік теорияларда тланы ралай тсіндіреді, аылшын тілінде тла епті деген маынаа келеді. Индивидті тласы ртрлі жадайда ртрлі адамдарды позитивті реакциясын алуа мтылатын тиімділігімен бааланады. Сондытанда курстарда «тлалы тренинг» деп аталады.

Оушыны тлалы проблемасын айтанда малімоушыны педагогпен, оушылармен анааттанан атынас орната алу шін леуметтік ептілігі адекватты емес екені туралы айтады. Индивидті оршаандара сері туралы айтанда индивид «агрессиялы тла», «тіл алыш тла», «орынышты тла» дегендер туралы тсініледі.

Оллпорт деби шолуларда тла туралы елуге жуы анытаманы бліп крсетеді. Оллпорт ол анытамаларды ажырату шін биосоциалды жне биофизикалы деп атады. Биосоциалды анытамаларда тла терминіні трмысты олданылуына сйкес келеді, тланы индивидті «леуметтік стимулды ндылыы» дегенмен ара атыстырылады, Яни басаларды реакциясы субъектіні тласын анытайды, оан Оллпорт тла тек басаларды реакциясымен ана аныталмайды деп арсы болып оан биофизикалы анытамаларды осады, тланы сипаттамалары мен саналарын кіргізеді.

Баса анытамаларда индивидті баалауда оны маызды деген асиеттерін кіргізеді, ал таы бір анытамаларда тланы йымдастырушы немесе интеграциялаушы функциясын крсетеді, тла индивидуалды мінез-лыты ртрлі трлерін реттейді деп айтады. Таы бір анытамаларда тланы мінез-лыты уникалды немесе индивидуалды аспектілерімен береді, индивидті баса адамдардан ажырату шін сол анытаманы олданады.

Кейбір теоретиктері тла адамны маыздылыын райды деп санайды. Сонымен шет елдік теорияларда тланы тла теориясын жасаан авторларды здеріні жеке зерттеген баылаулары негізінде жасалан эмпирикалы тсініктерімен тсіндіріледі. Біз тла феноменін з эксперименттері мен жеке баылау нтижелерінде ашып крсеткен соны негізінде жазан басты теорияларды кейбіреулеріне тоталамыз