Таырып. Эго-психологиясы жне оны тланы психологиялы теорияларымен байланысы: Э.Эриксон

Жоспар:

1.Эрик Эриксон: эго — тланы психологиялы теориясы

1. Э.Эриксон теориясы психоанализ практикасынан туындады. Э.Эриксон тла рылымын З.Фрейд сияты «Ид, Эго, Супер Эго» инстанцияларын бліп арастырады. Бл концепцияны аса маызды ымдары – топты біртектілік жне «Эго» – біртектілік. Топты біртектілік бала міріні алашы кнінен-а бастап трбие берілген леуметтік топа жатызылуы, сол топа тн тйсінулерді жаттытыруа негізделеніп баытталан. «Эго» біртектілік топты біртектілікпен параллельді трде алыптасады. Жне адамда су мен даму процесінде тетін згерістерге арамастан зіні «Менні» зілместігін жне табандылыа, беріктілік сезімі субъектіде пайда болады. Эго – біртектілікті алыптасуы адамны бкіл мір бойы жреді жне бірнеше кезедерден теді.

Э.Эриксон бойынша тланы мірлік жолыны дегейлері

 

мірлік жолды дегейлері леуметтік атынастар аймаы Тланы полярлы сапалары

Прогрессивтік даму нтижесі

1. Нрсетелік (0-1 жас) Ана немесе оны орнын алатын адам Сенімділік-сенімсіздік Энергия жне мірлік уаныш

2. Ерте жас (1-3 жас) Ата-аналар Автономия-обалжу, ялу Туелсіздік

3. Ойнау жасы (3-6 жас) Ата-аналар, аалары мен апалары Инициативтілік-кін сезімі Масаттылы

4. Мектеп жасы (6-12 жас) Мектеп, кршілер олжеткізу-толыансызды Білім мен іскерлікті мегеру

5. Жасспірімдік жас (12-20 жас) рбы-рдастар топтары Біртектілік-біртектілік диффузиясы зін-зі анытау, жаниярлы пен берілгендік

6. Жасты ша (20-25 жас) Достары, жасы кретін адамдары Интимділік-изоляциясы ызметтестік, махаббат

7. Ересектік (25-65 жас) Ксіп, туан йі Шыармашылы-тоырау Шыармашылы пен аморлы

8. Крілік (65 жастан кейін) Адамзат, жаын адамдары Интеграция-мірге кіл алу Данышпандылы

 

мірлік циклді рбір кезеі шін оаммен берілетін негізгі специикалы мселе тн. Бл мселені шешу индивидті ол жеткізген психомоторлы даму дегейінде, сондай-а бл индивид мір сретін оамны жалпы оамны рухани атмосферасына да байланысты. рбір мселені шешу екі шекті полюстерді арасындаы динамикалы атынастарды бектуге негізделеді. Тла дамуын – дамуды келесі кезедеріне ту кезінде з мнін жоалтпайтын бл екі ммкіндіктерді крес мселесі. Мысалы, егер де бірінші дегейде бала да оршаан лемге деген сенімсіздігі алыптасса, онда мектеп жасында малімдерді серімен ол бала сенім жаына арай тадау жасай алады. Дегейді р біреуіні емес ол жеткізген тепе-тедігі зін Эго – біртектілікті жаа формасын ашумен белгілейді жне аса кеірек леуметтік айналаа субъектісіні осылуына ммкіндік ашады. Эго – біртектілікті бір формасына ту біртектілікті дадарысын тудырады. Оны Э. Эриксон «Брылу пунктары», «прогресс пен регресс, интеграция мен тотапалуларды арасындаы тадау мезеті деп атаан».

Дамуды бірінші дегейінде (оральды-сенсорлы) Эго біртектілік бірінші формасымен алыптасуы басалар сияты даму дадарысынан теді. мірді бірінші жылыны соына арай оны крсеткіштері; тістерді шыуынан, жалпы ысым, зін жеке индивид ретінде сезінуді кшеюі, ананы ксіби міндеттеріне жне тлалы ызыушылытарына оралуыны нтижесінде «ана - бала» диадасыны лсіреуі. Бл дадарыс оайра теді. Егер де лемге сену мен сенбеу арасындаы атынас бірінші жаа арай рылса. Бл атынас балаа деген ктім сапасымен, оан деген махаббат пен нзіктілікті бар болуымен аныталады.

Екінші дегей (блшыеттік-анальдік) ерте жаса скес келеді. Ол кезде баланы ммкіндіктері тез сіп, ол жре бастайды жне з туелсіздігін мен автономиясын стай алуын мегере бастайды. Біра та ныайып келе жатан дербестілік, зінділік сезімі дниеге деген алыптасан сенімділікті збеу керек. Бл дегейде ляззат алу аймаы ануспен байланысты. оам баланы тазалыа йретуге ерекше мн бере отырып, оны зіні озаушы ммкіндіктеріні мегерілуі шін, зіні жаа автономды «Менні» бекітілуі шін крсетуге стимулдайды. Бала ылытарын леуметтік жаталынбауынан з ателеріне деген ят, з ммкіндіктеріне деген обалжу сезімдерін алыптастырады. Туелсіздік сезіміні ялу мен обалжуа арсы кресі баса адамдармен бірігіп жмыс істей алуымен з айтанында тру абілетіні арасындаы атынасты орнатуа келеді.

Бл кезде дербестілік (самостоятельности) сезімі арта тседі.Жне де осы кездері лемге деген алыптасан базалы сенімдікті збеу керек. Ата-аналар жаынан баылау баланы – талап ету, иемдену жне рту сияты – кнделікті сетін алауларыны шектелуі арылы ол зіні жаа ммкіндіктеріні кшін тексергеніндей бл сезімдерді саталуына ммкіндік береді.

шінші дегей (локомоторлы-генитальді) бала оршаан лемді сапалы жне белсенді трде тани бастайды; ойын барысында бала з рдастарымен бірге ндіру процесіндегі адамдар арасындаы арым-атынас жйесін мегереді. Осыны нтижесінде балада шынайы лкендермен бірге рекетке осылу, кішкентай ролінен шыу ниеті алыптасады. Бл оны инициативтілігіні жне белсенділігіні дамуына сер етеді.

Бл жас кезенінде жынысты идентификация жреді жне бала ер адам мен йел адамны жріс-трысыны белгілі бір формасын мегереді.

Тртінші дегей (латентті) инфантильді сексуальдылыты белгілі бір йышылдыы жне генитальді ересекті арта шегінуімен сипатталады. Бл деей балаларда ебекорлыпен, жаа білімдер мен іскерліктерді мегеру ажеттілігімен байланысты. Бл кезде мектеп зіні масаттарымен, зіні жетістіктерімен жне тілулермен балалар шін «з ішіндегі мдениет» болып келеді. Баланы энергиясы мдениетті (оу, кружоктар, спорт жне таыда баса), адамдар арасындаы атынасты мегеруге баытталады. Ебек жне леуметтік тжірибе негіздерін мегеру балаа оршаан адамдарды мойындауын жне компетенттілік сезімін алуа ммкіндік береді. Егер де жетістіктері аса лкен болмаса, онда бала зіні абілетсіздігін, епсіздігін атты уайымдайды. Компетенттілік сезіміні орнына толыандылысызды сезімдері пайда болады. Бл дегей ауіптілігі адекватты емес жне толыандылысызды сезімдерінде болады. Егер де бала зін аса табыстыра рдастарымен салыстыра бастаса, онда оаммен оан ойылан талаптарыны сай келмеуі деген сезімдер туындайды.

Бастауыш мектепте оу кезеі – бл белгілі бір ксіп кілдерімен зіні байланысын сезіну, яни ксіби индентификацияны басталыуы.

Бесінші дегей е тере мірлік дадарысты сипаттайды. Эго – біртектілік бірінші ттас формасы алыптасады. Жас спірімдік шата дамуды барлы тілген дадарысты мезеттері айта трады. Жас спірім енді барлы ескі мселелерге саналы трде жне оам мен зіне тадауды дл осы маызды екендігіне ішкі сеніммен айта шешілуі ажет. Сонда лемге, дниеге леуметтік сенім, туелсіздік индивидуалдылы мегерілген заттар тланы жаа ттастыын алыптастырады.

Эго-біртектілікті (идентичность) алыптасуы жас адама дамуды алтыншы дегейіне туге ммкіндік береді. Оны мні - мірлік айырылмас серікті іздеу, басалармен тыыз ынтыматастыта болуды алау, зіні леуметтік топты мшелерімен жаын досты атынастара мтылу. Жас адам енді зіні «Менін» жоалтуа орыпайды. Э. Эриксон жазандай алдыы дегейді жетістіктері оан «тілекпен жне дайындыпен з біртектілігіді (идентичность) басалармен араластыруа» ммкіндік береді. оршаан адамдармен жаындасуа деген мтылысты негізі жріс-трысты басты модальдылытарын толыымен мегеру болып табылады.

Бл дегейді ауіпті жаы – жалызды, толы жаындасуды талап ететін байланыстардан ашу. Э.Эриксонны айтуынша, бндай бзылыстар иын «мінез проблемасына», психопатологияа келуі ммкін. Егер де психикалы мораторий бл дегейде де жаласа берсе, онда жаындасу сезіміні орнына зіні ішкі леміне, зіні «территориясына» ешкімді жібермей,дистанция сатауа мтылады. Бл мтылыстарды тлалы асиеттерге – жалызды жне изоляция сезіміне - айнала алатындыы туралы ауіп бар. Біртектілендіруді бл жаымсыз жатарын жеуге махаббат сезімі кмектеседі. Э. Эриксонны айтуынша, «шынайы генитальдылы» бл жасжеткіншек пен жасспірімдерге емес, жас адама атысты айтыла алады. Жне де фрейдтік згешеліктерге негізделіп, махаббат тек сексуалды марлы ана деп тсіндірілмеуі ажет. Оны ойынша махаббатты ересектік сезімдеріні пайда болуы жне ебек іс-рекетімен ынтыматастыты шыармашылы атмосферасын орнату келесі дегейге туін дайындайды.

Жетінші дегей адамны мірлік жолында ересек кезеде орталы, центрлік ретінде арастырылады. Э. Эриксон бойынша тла дамуы барлы мір бойы жаласа береді. Тла дамуы баса адамдара зіні ажетті екендігіні субъективті сезімдерін растайтын жанжатаы балаларды сері негізінде жаласа береді. Бл дегейдегі тланы басты жаымды сипаттары ретіндегі ндіргіштік пен рпаты жаласуы шыармашылыта жне нтижелі ебек іс-рекетінде жаа рпаты трбиелеу туралы аморлыта жзеге асады. Адам істеген нрсені бріне де «Мен» деген кішкентай блшекті осады жне сол арылы тланы баий тсуіне келеді.

Керісінше, егер де дамуда жаымсыз жадай туындаанда з-зіне кп кіл бле бастаушылы крініс береді де ол тоырауа жне тлалы бос алулара келеді. Бндай адамдар жиі кездері здерін зіні жеке, жалыз баласы сияты арастырады. Егер де бндай тенденцияа жадайлар жаымды болып келсе, онда тланы физикалы жне психологиялы инвалидизациясы басталады.

мірлік жолды сегізінші дегейі эго – біртектілікті жаа аяталан формасыны ол жеткізуімен сипатталынады. Белгілі бір жолмен адамдара не заттара атысты аморлыты танытан жне де мірден ажыратылынбайтын сттіліктер мен стсіздіктерге бейімделген адамда ана, балаларды ата-аналарында жне идея мен заттарды жасайтындарда ана барлы жеті дегейді жемісі – тла ттастыы - біртіндеп пісіп жетіледі. Э. Эриксон жанны осы алпыны бірнеше рамасын крсетеді: бл тсінушілік пен тртіпті зіні станымында брінен де жоары болатын тлалы сенімділік, бл андай жолмен келгендігіне арамастан ткен мірді рухани мні мен лемдік тртіп уайымдау ретіндегі адамды тланы постнарцисстік махаббаты жне т.б.

Дамуды бл дегейінде аыл-парасаттылы пайда болды. ткенге кз жгірту: «Мен баыттымын» деуге ммкіндік береді. Балалар жне шыармашылы жетістіктер зіні жаласы ретінде абылданады жне лімге деген орыныш жоалады. Э.Эриксон бны лім алдындаы мірге ызыушылыты шетте алуы деген.

Керісінше, бндай тлалы интеграцияны жо болуы лім орынышына келеді. мірді айтадан бастауа аз уаыт аландыын тсіну адам мітін зеді.

Эпигенез уаытында негізгі тапсырмаларды шешуде о жне теріс тенденцияларды кресуі нтижесінде тланы негізгі «раымшылдытарын» («добродетели») алыптасады. Позитивті сезімдер р уаыттада жаымсыздара арсы ойылатындытан, «раымшылдытар» да екі полюсті болып келеді. Міне солай базалы сенім базалы сенімсіздікке арсыласудан МІТ – АЛШАТАНУ туындайды; автономдылы обалжу мен ята арсы ЕРІК – ИМПУЛЬСИВТІЛІК туындайды; инициативтілік кіна арсы МАСАТТЫЛЫ – АПАТИЯ; ебекорлы зіні толы еместік сезіміне арсы КОМПЕТЕНТТІЛІК – ИНЕРЦИЯ; біртектілік біртектілік диффузиясына арсы БЕРІЛГЕНДІК (ВЕРНОСТЬ) – КЕТУ (ОТРЕЧЕНИЕ); жаынды жалыздыа арсы МАХАББАТ – ТЙЫТЫ; рпа санын кбейту з-зіне кетуге арсы АМОРЛЫ – БАС ТАРТУ; эго – интеграция мірге деген ызыушылыта арсы АЫЛ-ПАРАСАТТЫЛЫ – ЖЕК КРІНІШТІК туындайды.

Э.Эриксон концепциясы тла міріні эпигенетикалы концепциясы деп аталады. Эпигенетикалы принцип эмбрионды дамуды зерттеу кезінде олданатындыы млім. Бл принцип бойынша, сеттінні брінде жалпы жоспары бар. Бл жалпы жоспара негізделіп жеке бліктер дамиды. Сонымен атар оларды р біреуінде даму шін олайлы кезедері бар. Бл барлы бліктер дамып, функционалды ттастыты алыптастыранша болады. Биологияда эпигенетикалы концепция жаа рылымдар мен формаларды пайда болуында сырты факторлар рлін бліп крсетіп, сол арылы ілімдерді преформистикасына арсы шыады. Э. Эриксонны кзарасы бойынша, дегейлерді кезектесуі – бтологиялы жетілуді нтижесі, біра та даму мазмны адамнан ол атынасатын оамны мшелері нені ктетіндігімен аныталады. Э. Эриксон бойынша кез келген адам, оны атынасатын мдениетіне арамастан бл дегейлерден те алады; осыны брі адам міріні затыына байланысты.

Э. Эриксон жасаан жмысына баа бере отырып, периодизацияны тла теориясы ретінде арастыруа болмайтындыын тсінген. Оны айтуынша, бл тек осындай теорияны растыруды кілті ана.

Эриксонды схемада тланы даму дегейлеріні кезектестігі крсетілген. Э.Эриксонны айтуынша, арын мен интенсивтілікте вариация шін кеістікті алдырады. Сонымен «эпигенез схемасы ойлау мен ойлануды зекті формасын сынады».

орытындылай келгенде Э.Эриксон концепциясы Кьеркегор атты философты сзімен айтса, бл: «мір кері тртіпте тсінілуі ммкін, біра та басынан бастап мір кешу керек».

Э.Эриксон (1902-1979) тланы психосоциалды дамуыны 8 сатысын бліп крсетті. Оны рбірінде адам маынасы сананы, психиканы арама-арсы жадайларыны арасындаы кикілжіні (конфликт) болып табылатын спецификалы тоырауды (кризис) бастан кешіреді.

1. оршаан лемге сенім сенімсіздік (0-1 жас);

2. туелсіздік сезімі – ят пен кмнді сезіну (1-3 жас);

3. ынталы – кн сезімі (4-5 жас);

4. ебек сйгіштік – жарты кештік сезім (6-11 жас);

5. белгілі бір жыныса сйкестігін тсіну – бл жыныса сйкес келетін мінез-лы трлерін тсінбеу (12-18 жас);

6. интимдік атынаса мтылу – айналадаылардан ошаулану (ерте есею);

7. мірлік белсенділік — зіне ана баытталу, жас шама проблемалары (алыпты есею);

8. мірді толыанды сезіну (кеш есею)