Таырып. Тланы психологиялы теорияларындаы диспозиционалды баыт: Г.Олпорт, Р.Кеттел жне Г.Айзенк
Жоспар:
1.Гордон Олпорт: тланы диспозиционалды теориясы
2.Рэймонд Кеттел: тла ырлырыны рылымды теориясы
3.Ганс Айзенк: тла типтеріні теориясы
Диспозиционалды (аыл. disposition- орналастырылан) теория ш негізгі баыт «жмса», «ткір» жне аралы немесе формалды динамика.
«ткір» баыты бойынша адамны биологиялы рылымыны белгілі бір трткісі яни, жйке жйесі жне ми бір жаынан, сонымен атар тла асиеттеріні крнісіні басаша болуы. Тлалы рылыммен ткір биологиялы рылымны зі жалпы генетикалы фактора туелді. Жалпы дене конституциясы мен мінез типтеріні арасындаы байланысты неміс зерттеушісі Э.Кречмер натылады.
«Жмса» баыты диспозиционды теорияны тланы басты, адамны азасыны биологиялы рылымымен байланысты болады.
Олпорт адамны ртрлі жадайында зін-зі стауына атысты оларды рылымды ерекшеліктерін проприум деп білгіледі. Проприум ымы гуманистік психологиядаы «мен» деген ыммен жаын келеді. Оан жоары масаттар, адамны моралды кріністері жатады. Олпорт негізгі рлде оам ойнайды деп крсетеді. Дегенмен, адамны асиеттері проприум ерекшеліктеріні тзілуіне сер етеді. Олпорт дамыан проприумі бар адамды «кемелденген тла» деп атады.
Формалды-динамикалы баыт негізіне отанды психологтар Б.М.Теплов, В.Д.Небылицин ебектерінде крсетілген. Блбаытты негізгі ерекшеліктері:р тлада екі дегей, сонымен атар екі трлі тлалы асиеттерді аспектісі- формалды-динамикалы жне мазмнды деп саналады. Адамны мазмнды асиеттері проприум тсінігіне жаын. Бл асиеттер трбиені, білімні, іс-рекетті ана емес, сонымен атар адамны ішкі дние байлыыны интеллект, мінез-лы кріністеріні жемісі болып табылады. Диспозионалдытарды ойынша, тла мір бойы дамиды. Оны ішінде тланы жасты шаымен оса, жынысты жетілуі де маызды болып табылады. Бл теория адамны зін-зі стамдыы, рылымыны згеруіне арамастан, здеріні ішкі асиетіне ие болады. Адамны ішкі дниесі негізінен темпераменті жне индивидуалды ерекшеліктерімен тсіндіріледі.
Тланы теориялы трыдан былыс ретінде арастыруа болады, сонымен бірге тланы зерттеуді реалды міндетін де оюа болады. Диагностика масатымен тла психотерапиясында оны индивидуалды крінулері зерттеледі. Р.Кеттелл тлалы асиеттерді зерттей отырып, оны он алты факторлы тлалы сауалнамада суреттеп, тла махаббата сайды деді: брі біледі, ол бар, бірата ешкім де бар екенін, не жо екенін анытаан жо деп бірде айтан еді.
Тла туралы айтады, алайда оны не екенін, алай анытау керек екенін толы лі ешкім айтан жо. Оны тлалы маыналары тілде айтылмайды, онын лем крінісіне баса адам жетпейді, масатты тадау сырты шарттармен шарттанбайды. Тла категориясы оны тсінуді жаа талпыныстарын шаырады, ртрлі анытамалара келеді, алайда тла ымын толы амтуды ммкін етпейді.
Р.Кеттелл тланы асиеттерді иерархиялы моделі трінде тсіндірді, оларды ішінде эмоциялы тратылы, экспансия, зіндік бекіту асиеттері бар. Тла асиеттеріні арасында табылан корреляцияны арасында тланы мына факторлары табылды: интроверсия, нейротизм, олар асиеттер иерархиясыны шыындаы фактор болып саналды.
Бл тлаа деген номотетикалы ыпалды басталуына негіз болды, онда жалпы асиеттер зерттеледі, сол арылы ртрлі адамдарды зара салыстыруа болады. Оны кілі Г.Оллпортты пікірінше, тла жалпы асиеттермен аныталмайды, оны уникалды, жалы, айталанбас жадайларда кру керек деді. Ол тланы тсінуді ммкін етеді деді.
Г. Олпорт типологиясы
Солтстік америка саясаттанушысы, психологы, антропологі Г. Олпорт (1897 – 1967) зіні концепциясына Шпрагерді типологиясын негіз етіп алды, ол адамдар арасындаы айырмашылытар мен састытар адамдар зін - зі кндіру мір ндылыы деп есептеді. Шпрагер типологиясына сйене отырып Олпарт адам ндылыы туралы негізгі 6 типті шыарды, ол адамны тлалы ерекшелігін амтыды. Бл Олпарт типтері р адам бойынан табылады, біра р трлі клемде.
ТЕОРЕТИКАЛЫ ТИП.
Бл тла типі мір шындыын жетістік деп санайды. мірде ол негізінен бастапы ылымдарды тадайды. Оны миы кп клемді мліметтерді амтуа абілетті.ол зі кптеген мірлік схемармен теорияларды ашып,мір шындыын негіздейді. мірге рационалды жне критикалы кзараспен арайды.
ЭКОНОМИКАЛЫ ТИП.
мірде бл адама е баалысы пайда пайда тсіретін істер. Блл типтегі адамдар жасы бизнесмен.бл адамны тсінігі алай аша жасау. Сол ашаны кбейту шін ол барлы ммкіншілікті жасайды. Бл адамны мірлік ндылыы – аша. Аша шін ол барлыына барады. Олпарт техника мен технологияда болатын жатан жетістіктер осы экономикалы типті арасында болып жатыр деген.
ЭСТЕТИКАЛЫ ТИП.
Бл типтегі - мірдегі демілікті баалайтын адам. Оан рамынан араанда сырт келбеті маызды. Бл типтегілерді кбісі лтшыл болып келеді. Олар здерін сйетін жне сйіспеншілікке ызыа білетін адам. Г. Олпарттын айтуы бойынша бл типтегі адамдар міндетті трде суретші, дизайн немесе нер саласында болуы шарт емес, олар ай ылым саласында болмасын эстетикалы мірге ызыушылыта болды. Бл адамдарды раны «демілі - мірді сатайды».
ЛЕУМЕТТІК ТИП.
Бл типтегі адамдар - мірді ндылыы оршаан ортадаы адамдарды махаббат дейді жне адамдар арасындаы арым – атынас тек махаббат негізінде рылуы керек дейді. Ол христианды аидамен мір среді, «зіді сйгендей, жаыныды сй». Сол себепті олар дінмен тыыз байланысты. Баса ндылы блар шін жо.
САЯСИ ТИП.
Саяси тип басшылыы, билікке мтылысымен сипатталады, ата – дапен. Бл адамдар істейтін ісін здеріні билік кшімен ктерілетіндей немесе баса да діс – тсілдермен карьерасын руа негіздейді. Сол себептен олар саяси мамандытарды ана тадамай, басада билік кші бар мамандытарды тадайды.