Таырып. Тланы психологиялы теорияларындаы бихевиоралды баыт

1. Б.Ф.Скиннер: операнттік оытуды теориясы

Б. Скиннер (1904-1992) тланы психологиялы теорияларындаы бихевиоралды баытына зор лес осты. Бихевиористер ортаны бала мінез-лы мен жетілуіне серін ерекше атап крсетеді жне социалды оуды 3 трін бліп арастырады: классикалы жне оперантты себептілік пен еліктеу. Б.Скиннерді айтуы бойынша бекітулер жйесі алыптасан оамда рбір реакция мен ате реакция шін алан жаза жйелері шін индивидтер баытты болады. Тланы белсенділігі, зіндік санасы, абілеті ндылытарды бекіту сратары бихевиоризмде аралмады.

Необихевиоризмде аралы згергіштіктер ымы пайда болды, олар стимула деген реакцияны деформациялайды, жоа шыарады деген психикалы маынада тсінді. Осы аралы згергіштіктер «сына» тспесін шін психикалы бастан кешулерге, тлалы асиеттерге, мдениетке осылды. Психологияда бихевиоризмні маызды мні сол олар мінез-лы категориясын ашты.

.Ф. Б Скиннер: Оперантты йретуді теориясы

ылы-рекет детерминирленген, оны алдын ала болжауа болады жне оршаан ортадаы адамдармен басарылады. ылы-рекетті 2 негізгі типі:респондентті ылы-рекет (таныс стимула жауап ретінде) жне оперантты ылы-рекет (нтижемен басарылатын жне аныталатын былыс). Басты концепция – бекіту.

Теорияны жан-жаты ымдарда (детерминизм, элементализм, инвайронментализм, згергіштік, объективтілік, реактивтілік) тсіндірілуі.

Адам рекеттеріні себебі ретіндегі ішкі «автономды» факторларды болуы туралы ойды кесімді айтарды. ылы-рекетті физиологиялы-генетикалы трыдан тсіндірілуін менсінбеді. Тек ана оперантты ылы-рекетке акцент аударылан.

Мінез-лы теориясы

Мінез-лы теориясы екі баыт- рефлекторлы жне леуметтік баыттан ралады. Рефлекторлы баытты кілі атата американ бихеовиорсті Дж.Уотсон жне Б.Скинер. леуметтік баыт кілі американды А.Бандура жне Дж.Роттер.

Скинер теориясыны алыптасуына прагмативті кзарас жне зіні отбасындаы трбие сер еткен. Скинер бойынша оршаан орта мінез-лыны негізгі детерминанты мінез-лыты белгілі бір задылытарын біле отырып оны адаалай алу. Мінез-лыты адаалау шін туелсіз айнымалыны туелді айнымалыа ауыстыру керек. Мінез-лыты болжау, тсіндіру шін тланы траты жне модификациялы аспектілерін білу негізделеді.

Скиíнер мінез-лыты кейбір трлері негіздер арылы аныталатынын жне тжірибе оан еш сер ете алмайтынын мойындады. Ол мінез-лыа атысты тым уалаушылы пен орта арасындаы процестерді арастырады. Генетикалы трыда негізгі жне тжірибе арылы згермейтін мінез-лы респонденті жне орта арылы детерминантты мінез-лы апирантты ретінде сипатталады. Яни, респондент мінез-лыты андай да бір стимула жауап беру негізінде алыптасады.

Респондентті мінез-лы Павловты теориясына сйене отырып алыптастырады. Яни шартты стимула шартсыз реакция, ал шартты стимул шартты реакцияа алып келеді.

Оперантты мінез-лы сырты орта арылы детерминацияланады жне оны згертуге баытталады.

Бихевиоризмде психикалы зерттеуге жабы болатын бір нрсе ретінде арастырылды, сондытанда психикалыты олар зерттемеді. Субъект реакция жасайтын сырты мінез-лы реакциялары мен стимулдары тіркелді. Мінез-лы сырты формаа апарылды жне сыртыны уреттеуме аныталды.

Оларды ойынша осы жадай объективті ылыми зертетуге психологияны келеді деп санады. Тла психикалы ретінде не мойындалмады не арастырылмады, тек белгілі бір стимулдарда алыптасан кейбір реакцияларды жиынтыы деп берілді. Тланы дамуы мен трбиесі реакцияларды мегерумен, маызды стимулдара реакция жасай алуды йренумен тсіндірілді.

Бихевиоризмде ажеттіліктерді анааттандыру шін жетуге байланысты реакцияларды мегеру процесі арастырылды. ажеттілік анааттандыруды талап етеді, трбие реакциялармен бекітілуі керек, ол анааттандыруды жасайды, леуметтік трде олдау табады. Баса реакциялара осылуа реакцияа шектеу жасау рекеті ажеттіліктерді анааттандыруа, бейімделгіш реакцияны алыптастыруа келмейді.

йрену, дрыс бекітілу субъектіні зіні анааттануына оны оршаанадамдармен комфорта келеді деп санады бихевиористер. Дрыс реакциялар тіркелген программдалан мдениет, андай реакциялар леуметтік олдау табады, айсысы жаза алады соны крсетеді, индивидті комфортты мір сруін жасайды.

Б.Скиннерді айтуы бойынша бекітулер жйесі алыптасан оамда рбір реакция мен ате реакция шін алан жаза жйелері шін индивидтер баытты болады. Тланы белсенділігі, зіндік санасы, абілеті ндылытарды бекіту сратары бихевиоризмде аралмады.

Бихевиоралды баыт

Негізгі масаттары:

1. рекет-ылыты реакциялардаы дефицитті жою.

2. Бейімделген рекет-ылыты кшейту.

3. Адекватты емес рекет-ылыты жою.

4. обалжушылы реакцияларды жою.

5. Босасуа деген абілеттілікті жоарлату.

6. зін-зіне деген сенімділік абілетін дамыту.

7. зін-зін реттей алу абілетін дамыту.

Психологиялы кеес беру рекет-ылыа баа беруден немесе клиентті проблемалы жерлеріне анализ жасаудан басталады. ш типті реакциялар тіркелген:

1. ткен шатаы жадаятты стимул (С). Мысалы: «Кеше саат 15.30 да маан 15 бірге жмыс жасайтын адамдара зімні жмысымды крсету керек еді».

2. Ауыспалы реакциялар (Р). Мысалы: «обалжып трып, тез сйледім».

3. Нтижелер немесе нтижені ауыспалылыы (П). Мысалы: «Аудитория ызыып отырандай крінді. Басты мені ттытап, мені рекетімді олдады».

Жоарыда крсетілген реакциялар бойынша млімет жинауды СРП-анализ деп атайды. Кейде бл крсеткіштер рекет-ылы мониторингіні кнделігі ретінде тіркеледі:

Стимул	Реакция	Нтижелер

Апараттарды жинауда «Неге?» деген сраа басталатын сраулы сйлем тасталып кетеді, тек «алай?», «ашан?», «айда?», «Не?» деген сздерге басталатын сратар ойылады.

Апарат мынандай жолмен жиналады:

- интервью арылы;

- медециналы зерттеу арылы;

- алдында ткізілген психологиялы баылауларды отчеттерінен;

- срашалардан;

- зін-зі баылау мен арнайы кнделіктердегі кестелерді толтырулардан;

- табии жадайдаы тікелей баылау арылы;

- табии жадайдаы жанама баылау арылы;

- моделдеуге келетін жадайда тікелей баылау арылы;

Апарат пен млімет жинаталан со, кеес беруді масаты аныталады. Масаттарды наты анытап алу керек, соны негізінде кеес беруші мен клиент згерістерді жеіл баалай алады. Жмыс кбінесе е негізгі рі маызды проблемадан басталады.

Гипер озыш пен гипер тітіркенгіш сияты рефлекторлы реакциялармен кресу шін,прогрессшіл блшыет релаксациясыны дістемесі олданылады. Ол Эдмунд Джекобсонны дістемесі, оны ары арай дамытан Джозеф Вольпе. дістемені негізі мынада, клиентті кілін тратандыру арылы оны блшыеттегі ысым мен босасуды сезе алу абілеттілігін алыптастыру. Одан кейін блшыеттер тобыны босасуын реттей алу икемділігі пайда болады. Жаттыуларды 5-7 мин.орындау керек. Осы кездерде клиентті кілі релаксация сезіміне тратанады.

обалжушылы пен орынышпен кресу ажеттігі туындаанда,жйелік дисенсибилизация дістемесі олданылады. Бл дістемені Дж. Вольпе 1952 ж. сынан болатын.

Жйелік дисенсибилизация дістемесіні теориялы негіздері:

- Адамны бейімді емес рекет-ылыы, невротикалы, интерперсоналды рекет-ылытар обалжушылыпен аныталып, оны дегейіні тмендеуімен крінеді.

- иялдап жріп жасалынатын рекет-ылытар.

- орыныш пен обалжушылыты тежеуге болады, егер сол орыныш пен обалжушылыты тудыратын стимулдармен орыныша антагонистикалы келетін стимулдарды біріктірсе.

- Адамны орыныша арсы келетін стимул ретінде релаксацияны айтуа болады. Сол себепті клиентті релаксация жадайында орыныш пен обалжушылыты тудыратын стимулдарды иялда шаырса, десенсибилизация пайда болады. Нтижесінде клиентті реалды стимулдар мен жадайлара деген сезгіштігі тмендейді.

дістемені негізі. Релаксация жадайындаы адам санасындаы зіні орыныш кріністерін тудыратын жадайларды елестетеді. Клиент бл жадайларды 5-7 сек.елестетеді, одан кейін пайда болан обалжушылыты релаксацияны кшейту арылы жояды. Жмыс кбінесе, орынышты аз тудыратын жадайлардан басталады. Жадаятты елестету бірнеше рет айталанады, осы айталаулардан кейін егер клиентте обалжушылы крініс бермесе, келесі одан да иын жадаята кшеді. Бір сабаты зінде 3-4 жадаяттар талыланады. Сеанстарды саны 4-5 тен бастап, 12-ге дейін згеруі ммкін. Клиентпен жмыс жасау орынышты тудыратын е атты стимул жойланда тотатылады.

Десенсибилизацияны келесі трлерін ажыратады:

1. Десенсибилизация invivo (реалдымірде). Десенсибилизацияны осы трі реалды мірде бірнеше рет айталанан жадайларда олданылады. Жмыс жасау дегейлері:

А) орынышты тудыратын жадайларды иерархиясы растырылады;

Б) реалды жадайлардаы жаттыулар жргізіледі: клиентті орыныш сезімін тудыратын жадаймен психологты кзінше бетпе-бет кезіктіреді, бл жерде орыныша арама-айшы келетін фактор психолог болып тр. Яни, клиент психологты кзінше зін ауіпсіз сезінетіндіктен.

2. Контактілі десенсибилизация. Клиентті орынышын тудыратын объектіні стап, тиісіп кргізеді. Оъектіні стау барысы ауіпсіз жадайда жне де психологты кмегімен тіледі. Кбінесе бл жадайлар моделдеу кезінде жзеге асырылады: баса адам (орыныш сезінбейтін) клиентте орыныш сезімін тудыратын объектімен р трлі рекеттер жасайды.

3. Эмотивті иялдау. Балалармен жмыс жасаанда олданылады. Бала зіні сйікті кейіпкеріні рлін ойнай отырып, зіні мірінде ертеде орыныш сезімдерін тудыран жадайлармен кезігеді. Балаларды жасы дамыан иялы оларды баса эмоционалды серлерге кшулеріне ммкіндік береді.

Тлааралы арым-атынас икемділігіні керекті млшерде дамымаан жадайда,рекет-ылыты айталау (репетиция жасау) дістемесі олданылады. Рлдік ойындар ойнау, соны негізінде клиентті жаа адекватты реакциялара итермелеу.

Егер клиентте баса адамны рекет-ылыына обалжушылыпен арайтын дадысы болса,ассертивтілік тренингі олданылады. Дж. Вольпе ассертивтілікті обалжушылытан баса эмоционалды жадайды крсете алу абілеттілігі деп анытайды.

Кеес беруші психолог клиентті зады эмоциясын крсете алуда олдау крсетеді. Басында ассертативлілік тренингі адамны зіні ыын орауа баытталан болатын. Соы кездерде баса адама деген жаымды эмоцияны крініс беруіне кіл блінуде (махаббат, кіл, аморлы жне таы баса).

Кеес беруші психолог пен клиент р трлі жадайларда андай рекет-ылы сай келетіні туралы талылайды, мнда клиентті индивидуалды рекет-ылыыны стилі ескеріледі. Тренинг топты жне индивидуалды трде де олданылады. Клиентті реалды мірдегі ассертативті рекет-ылыыны нтижесі анализденеді. Кеес беруші психолог клиентті кілін бл рекет-ылыты нтижесіні жаымды екеніне назар аударызады.