Тла феноменін тла теориялары негізінде зерттеу жолдары
Тланы зіндік баалауын зерттеу.зіндік баалау тла дамуында орталы орынды алады, ол леуметтік адаптацияа, дезадаптацияа I байланысты, тланы мінез-лы мен іс-рекетіні нтижесі болып табылады. рине ол адама басынан-а берілген. Социум зіндік баалауа сер етеді. Таы да педагогикалы іс-рекетке келеміз, жеткіншектер жасы, егер оны зін баалауы социумда тіреу таппаса, оны басаларды баалауы зін баалау шкаласымен салыстыранда ылида тмен болса, онда фундаменталды ажеттіліктерді бірі зін силату ажеттілігін тарату жабылады (блокируется) бірден зін дискомфорт сезімінде сезінеді.
Ал тла немі дискомфорт пен дистресс жадайындаболуы ммкін емес, ал жеткіншек болса зі бл психологиялы жадайдан шыа алмайды, жолын зі таба алмайды. Оны зіндік баалауы леуметтік кеістікте адекватты тіреу табуы керек. Осы мселені психологиялы шешуді бір жолы жеткіншекті зіндік баалауын адекватты абылдайтын топа кіруі, жеткіншек осы топта зін комфортты сезінеді, силауа деген ажеттіліктері анааттандырылады (гуманистік психология, гештальт терапия).
Мнда мына модельжмыс жасайды топ ішінде «шестерка»,ал баса бтен жеткіншектер шін авторитет. Гуманистік теорияда (Маслоу) зін силатуа деген ажеттілік адамны фундаменталды ажеттіліктеріні бірі деп санайды.
Тланы акцентуациясы.Акцентуация терминін бірінші рет неміс психиатры, Берлин неврология клиникасыны профессоры К.Леонгард кіргізді. Кеес психологиясында балалар психиатры А.Е.Личко акцентуацияны баса типтерін сынды. Акцентуация деген ол мінезді дамуыны дисгармониясы, кейбір мінез ырларыны ерекше крінуі (гипертрофты), тланы кейбір ситуациялара адаптациясын иындатады. Леонгардты жмыстарында тла акцентуациясы жне мінезді акцентуациялы ырлары деген тсініктер йлесіп беріледі, ал Личко тек мінез акцентуациясы деп арайды.
К.Леонгардта демонстративті тип,педантты тип, трып алан (застревающий) тип, озыш тип, гапертимді тип, дистимді, циклотимиді, экзальтирлі тип, эмотивті тип, мазасыз тип. Личко да орнысыз тип, конформды тип, шизоидты, эпилептоидты, истериодтты, астено неврология, сенситивті, психоастеникалы, гипертимді. Циклоидты, лабилді, аралас типтер бар.
Орнысыз тип ебекжасаысы келмейді, мейрама, ыдыруа уес, ерік кші лсіз, егерде парыз деп санасада еркі оан жетпейді, байланыса стірт тседі, романтикалы ашыты жо, болашаына ам жемейді, жоспар рмайды, бгінмен ана мір среді.
Конформды типнегізгі мінез ыры «барлыы» сияты болуа мтылу киім кигеннен тама ішкенге дейін, оршаандардан позициясы, мінез-лы пікірлері атты туелді болады. з ортасыны «Жасы» ортасында тырысып оиды, жмыс жасайды, «жаман» ортада оларды дстрлерін, деттерін тез йренеді. Мінез-лыты топты эталондарын, информацияларды ндылытарды абылдауа сынмен арамайды. Жеке бастама ажет болмаанда жасы жмыс жасайды.
Шизиодты тип.Негізгі ыры арым-атынаста тйы, сезгіштігі кем байланыса тскенде тез айнып тіпті тез зіне кетеді, басаларды айысын тсінуге сезімтал емес, эмпатиясы тмен, партнерді ойларын, тілектерін пайды. уестенуі те кшті, траты, ешкімге самайды. Эротикалы фантазиялары бай болады, жиі асексуалды, эмоциялы контактілерге тсуі те ауыр.
Эпилептоидты типкілі толмайды іші пыса береді, соан байланысты ашуланша, сол ызасын тгетін объектіні ыли іздеп жреді, аффективті жарылыш, аффектілері те кшті, заа созылады, махаббатта те ызанша, рбыларына келгенде лидер, билікті алысы келіп трады, атал тртіп жадайына жасы бейімделеді, бастыты алдында брін орындап, жадайын тзеткісі келеді, сашыл ыпты, барлы ережелерді дл сатайды,тіпті олары іске кесірін тигізеді, реттілікті натады, педант.
Истериодты типнегізгі белгісі те эгоист, зіне елді брі кіл блсе дегенге атты аладайды, брі маан таалса, ызыса деп ойлайды, жаландыы жне фантазиясы зіне назар аударту шін жасайды, театралды бастан кешіру, зін крсете береді. Жмыса абілеті тмен, зін крсететін жерде ана имылдайды.
Астенико невротикалы типтез шаршайды, ашуланша, аыл ой жмысында тез шаршайды, болар болмас нрсеге аффективті.
Сенситивті типзіні лсіздігіне жоары сезімталды, зінен кп кемшілік креді, физикалы меніне кілі толмайды, тйы, ора, ялша, танымайтындармен арым-атынасты орнатуы иын.
Психастеникалы типшешімге келе алмаушылы, мазасыз, кінмшіл, жаын туысандарын кп ойлайды, мінез ырлары бастауыш мектепте-а крінеді, зі шін, басалар шін жауап беру е иын тапсырма болып табылады. иялында орынышты кп стайды.
Гипертимді типкіл кйі ылида жоары, лидерлікке жету ылида белсенділік крсетеді, жааа тез назар салады, біра ызыулары трасыз, тадаусыз ркіммен таныса береді, таныс емес ортаа тез бейімделеді, біра жалыздыты ктере алмайды, тртіпке жо з ммкіндіктерін асыра баалайды, болашаа оптимист кзарас, ашуы тез тарайды.
Циклоидты типкілі біресе жоары біресе тмен тез ауысып трады, жмыс абілеті де соан байланысты болады, стсіздіктерді те иын бастан кешіреді, суицида жаын.
Лабильді типкіл кйі тез алмасады, соан арай белсенділігі де згереді, арым-атынасы да згереді, сезімдері тере, шын болады, сезімтал, лидерлікке мтылмайды, з мінезін адекватты эмпатияа бай, баалайды.
Аралас типтеракцентуациядан баса екі ыр аны крінеді, жартысы акцентуациялы болады, мысалы конформды гипертимді тип болуы ммкін.
Тла теорияларына байланысты соы кезде кп айтылып жрген А типтітлалар жне А типті мінез-лы модельдері. Бл ымдарды тла психологиясына психосоматикалы медицинадан М.Фридман, Р.Розенман келді. Бл типтегі адамдар нтижесінде психоэмоциалы дистресске келетіні длелденді.
Негізгі белгілері біріншілікке кшті мтылады, леуметтік басымдылыты жасы креді, мірді бсекелес крес деп ойлайды, барлы жерде бірінші болысы келді, жй нэрселердеде бірінші болу тілегі басын ауыртады, амбициялы болады, шыдамсыздыты жиі крсетеді, айсар, масата жетуде те шыдамсызды крсетеді, агрессияны жиі білдіреді, алайда осыны брін леуметтік бсекелесуде ана крсетеді.
А типті тла атауы жиі трде А типі жне оны жрегі немесе коронарлы тип деп аталады, себебі бл типтегі адамдар инфаркт, инсульт аурулары жиі кездеседі, психоневрологияа туекел кп болады. леуметтік бсекедегі стсіздіктер оларды психоэмоциялы туекелге, дистресске тез келеді.
Тла феноменіте крделі жне уникалды, типологиямен тла теориясыны крнекті кілдері Юнг, Айзенк, Фромм, Кречмер, Шелдон, Лазурский, Павлов, Кант, Декарт жне т.б. айналысты. Психоанализдегі тла теориясына баытталан тлалар типологиясы, психоаналитикалы типология.
I. Оралды типбасалардан атты туелді болады, ішкі бадары енжар, арам немесе шектен тыс акіл болады.
II. Аналды типыпты, бірбеткей, тртіпшіл
III.Уретралды типдаты жасы креді, ялша бірата баталастыа жаын болады.
IV.Фалии тип(з жыныс мшесіне ызыуды басталуы) шешім абылдаыш, зіне сенімді, масата мтылыш.
. Гениталды типтегерілген тла.
Хейманспсихологиялы характерологиясын француз мектебіні кілі Ле Сенн аятаан типологиясы.
Эмоциялы тип,белсенді тип, біріншілей жне екіншілей тип осылардан сегіз мінез сипаттамасы шыады. Жйкесі жаран, сентименталды, те рекетшіл, ызба, ынтыыш, сангвиник, флегматик, аморфты амсыз, апатиялы.
Психологиялы дебиеттерде адамды белгілеу шін, сипаттау шін ш термин олданылады индивид, индивидуалдылы, тла, олар адам тсінігін ерекше крсете отырып, здеріні мазмндары ртрлі болады. Адамны дамуы жайлы, мегерген индивидуалды ерекше психологиялы, рухани жне леуметтік сапалары туралы айтатын болса, онда жоарыдаы ш тсінікті талдауымыз керек.
айтадан бізді орыту шін немесе таныс бет бейнелерді неге айталайды.Сондай-а сас дауыстар да бар. Алайда олар тек сырттай ана сас, ал ішкі лемдері жатан бір жмба. Тарзанды шал ретідеелестету ммкін емес ой, адам деген бір уникумм. Наты бейнелер мыыт торстарды жасайды, біз оларды басаша абылдай алмаймыз. Дон Кихотты, Алпамысты сырты бейнелерін ауыстырып крііз.
Балалар здеріне таныс мультфильмдерді жасы креді, кейін оларды персонаждарын басаша ауыстыранда, олар крмей ойан. Жаа геройларды таныс еместер деп абылдаан, брыны геройлар тек бет лпеті згерілген.
Индивид тарихты алы шарты. Мен зімді кргім келсе, кз алдыма келтірсем, алдымен физикалы бейнені кез алдыма келтірем, алайда ол ауысады ой, жылдар теді, атты згерістер байалады, дауыс згереді таы басалар. Ішкі темір бездерінен (внутр.желез) жмба секрециялар ояна бастайды. Та аларлы энергиялар туындайды. Мен зімді жанымнан баылаймын, шынында мен бе, депрессияа шыраймыз. Сратар кп.
Индивид биологиялы сипаттамаларды жинаы болсада ол леуметтік тірі жан, сондытанда оан тек тнге атысты жне жалды психологиялы асиеттер ана тн деп ойламау керек. Сондытанда индивидті «оама» абстракция ретінде арсы ою керек, яни адам оаммен алай араатынаста болады сол маынада тсінеміз.
Адам табии негіздерді бледі, индивид уелден-а леуметтік, алайда рбір адам зінде керемет индивидуалды байлытарды ашады деп пау керек, белгілі бір дегейде ол табии негізгілік, социума енген деп тсініледі. Социумда адам не ашылады не жабы леуметтік атом ретінде алады. Фантастикалы дебиетте минимум адам деген бар, ал адамдар минимума емес максимума мтылу керек, леуметтік процестер индивид, оны байланыстары арылы таратылады. Біз индивидте леуметтік жне психологиялы байлытарды йарамыз.
Индивидтті тсіну шін оны оамна тыс абылдай алмаймыз, себебі ол сол оамда мір среді. Индивид зіндегі шарттанан биологиялы ажеттіліктерді тарату шін оамны баса мшелерімен арым-атынаса тседі. Ендеше индивидті блуге болмайды, бір жаынан тек биологиялы лемін, бір жаынан тек леуметтік лемін, оамды блек кре алмаймыз, себебі оам оларды не анааттандырады не басып жо ып жібереді.
Американды психоаналитик Фромм зіні тла жайлы теорияларында крсетеді, адамны леуметтік тарихы адам зін табиатпен бірлікте болан кйінен бастап шыты, ол зіні жеке тірі адам екенін, баса адамдардан айырмашылыы бар екенін тсінгенде пайда болды. Соан арамастан индивид табиатты бір блшегі екенін немі сезінеді. Адам табиаттан бліне отырып, индивидке айналып, зін адам ретінде бірінші рет сезіне бастады деп жазады ол.
Тла деген кім.Санкт-Петербургта сот процесі жріп жатыр, адам лтірген ылмыскер жетондармен ойнап отыр, кзін жартылай ашып шешім оыан прокурора арады. Сонда оны санасында не тті, орыныш, ялу, кіну лде агрессия ма. Осы адама лім жазасы туралы кімді оыанда мен оан арадым, оны кзкарасы мнсіз, нейтраль, рі тотап алан сияты крінді. Соы сз оыланда залдаылар атты ол шапалатады.
Мені осы жадайда не таалдырды, жауыз кылмыскер емес, кімді оып жатандаы лі тынышты орнамаан жадай емес, прокурорды аталдыы емес, мен ктпеген залдаы адамдарды ол соуы болды. Залда бір жын кш пайда боландай, елесі кз алдыма келді.
Адамны мірі зорлыпен тотатылды, рине менікі дрыс емес шыар, ылмыскерге жа тартуа болмайды, егерде адамдар осы процесті нсіз баылап, оны ойша талдаса ой, біра олар брі ешнрсе болмаандай есікке асыты, кнделікті тіршіліктеріне асыты, ешнрсе болмаандай. Алайда оларды е куанандары басаша болды, олар лім жазасын ол шапалатап арсы алып, уаныштарын соан шыарды, есікті сыртында ктіп тран тіршіліктеріне емес.
Енді ылмыскерге оралайы, андай суыанды адам, мен ойладым андай ерекше тла, ерік импульсі андай кшті, онда не деген кшті айталанбасты жне жауызды бар, андай зіндік ерекшелік, рине сіздерге бл ой намайды, мен дейі істеп трмын, рине оны тла деп айту иын, адам лтірген адамды айталанбас керемет деп айту логикаа сыймайды.
Бізде коллективті сана деген млдем деградацияа шыраан, ндылытар згерген, оушылара арналан дебиеттерді араса брыны мірдегі жадайларды керемет тлалар жасаан, біра иналмаймыз, оларды бірі рлышы, сатын, интриган, екіншілері ылмыскер екені бізді инамайды. Біз брібір ойлаймыз андай керемет тла деп, теориялы трыдан жамандар да адамдар, рине тарихты солай жаман деп крсетуге болмайды.
Сол кезді адамдары да здеріні ынтыуларымен, орыныштарымен, з серленулерімен мір срген. Неге біз адамдарды ерекшелігі жайлы нрсені солармен байланыстырамыз, брібір оларды тла деп мойындаймыз. Патша тойа адамдарды лтіретін пирогты комплексіз, иналмастан апарды, брібір жауызды болсада адам тласы жайлы айтамыз.
Ресейден шыантоызыншы сыныпа арналан Я.Соколовты «Азаматтыты тану» (граждановедение) кітабында жазылан «И, ылмыскерде, ереже бойынша тла, да, осыны оыан бала иялында тлалар парады теді кіметті тонаушылар, бзытар, рлышылар... Брі абсурд... Философия тарихында индивидуалдылы пен тла тсінігіне байланысты Н.Бердеявті мына сзін айтуа болады: «человек может иметь яркую индивидуальность и не имет личности».
| Карл Роджерс: ЖТ феноменологиялы теориясы | Басты орында – адам ылы-рекетін тек ана оны субъективті серленушілікті терминдерінде ынуа болады. Адамны барлы мотивтері бір мотивке ана - зін-зі актуализациялау тенденциясына мтылады. Басты принциптер: позитивті зейін ажеттілігі, ндылы шарттары жне шартсыз позитивті зейін. Мен-концепциясы. | Фрейдтен баса Роджерс сияты ешкім психотерапия практикасына мн берген жо. ЖТ-а орталытанан тсілі р трлі салаларда олданылады. Адамны толыандыы мен бірегейлік концепциясы азіргі психологияны теориясы мен практикасына лкен серін тигізді. | ЖТ алыптасуындаы ылы- рекеттегі згерістер тек ішкі серленуден болады. Тек ана жалыз болмыс – субъективті реалдылы (адам серленулеріні жеке лемі) бар. |
Гуманистік психологияда тла ымын зін тсіне алатын абілетке ие, творчестволы абілеттерін аша алады деп тсінді. Адамны мірде алан негативті тжірибелері з ммкіндіктерін ашуа, абілеттерін ашуа кедергі жасайды. Психотерапевт психологиялы кмек сраан адамны «сті» деген позицияны алмай-а мселені шешпей-а, сратара жауап берсе, абылдау мен ашытыты жасайтын пихологиялы кеістік орната алады, онда адамны зі абілетін тарата алады, зін тсінеді, з мселесін зі шешуге келеді.
К.Р.Роджерс айтандай оршаандарды серінен адам зіне ажет емес, тсініксіз боландарды, оны дамуын амти алмайтындарды сол міндет, масаттардан «тыс» ояды. з тілегін жне зін, масатын тсінуге абілетті, алайда ол шін басаларды абылдау мен тсінуде ажетті шарт ажет болады. Осы жадай психотерапияны мнін райды.
Бл баытты жатаушыларды ойы бойынша, кез келген адамны тума актуалдануа деген абілеті бар жне ол талпыныстардан крінеді деп есептейді:
- оршаан ортаа бейімделу;
- зіні ішкі йымдасуыны дамуы мен крделенуіне;
Кез келген адамны тума ерекше патенциалы бар, ол зін актуализдаан кезде жзеге асырады.
Адамдар дамуды белгілі бір сатысында оршаан ортаны кзарасы мен баалауымен кездеседі. оршаан адамдарды кзарасы мен баалауы тла шін те маызды. Соны негізінде ішкі зін-зі адаалауды органы-зін-зі баалау алыптасады.
Реалды жне оршаан ортаны кзарасыны арасында конфликтіні бар екені аны. Кбінесе, оршаан ортаны кзарасы мен баасы адамды керісінше зіні тума ерекше потенциалынан, зін актуалдаудан кері арай баыттайды.
Егер адам оршаан ортаны кзарасы мен баасына ерекше кіл бліп, зін актуалдаудан кері арай жретін болса, онда адамда невроз пайда болуы ммкін.
Клиент-орталытанан баытыны шекарасында жмыс жасауды масаты.Клиент кнделікті мірінде оршаан леуметтік ортаны карасынан грі зіні тума тенденциясына бейімделуі керек.
К.Роджерс кеес беруші психолог пен клиент арасындаы диалог жоарыда келтірілген масата сай келуі шін, ш негізгі ажетті жадайларды крсетті:
1. Кеес беруші психолог клиентпен жмыс жасаанда з тжірибесіне кнгруэнтті болуы керек. «Конгрентті» сзі латынны congruens (congruentis)-сай келетін, лшемі бірдей дегенді білдіреді. Яни, кеес беруші психолог зіні тжірибесіне сйенеді ойлауына, сезінуіне, ол белгілі бір рлді ойнамайды, оны артына тыылмайды, тек ана шыншыл болады. Тжірибемен алмасу, тжірибені талылау, ішкі тжірибеге деген ызыушылы – гуманистік салта тн былыс болып табылады. Кеес беруші психолог клиентке з-зіне, ішкі табиатына сенуіне лгі береді.
2. Кеес беруші психолог клиентке деген жаымды кзараста болады.Яни кеес беруші психолог клиентке ндылыты шарттарын крсетпеуі керек. Мысалы: « Мен сені бдан атты жасы крер немесе сыйлар едім, егерде сен .... ». Клиент егер жаымсыз рекет жасаан болса, онда ол зіні тума табиатынан ауытуды дегенгеі, яни бл рекетті клиент жасамаанына сенімді болады.
3. Кеес беруші психолог клиентті эмпатикалы трде абылдайды. К.Роджерс эмпатикалы абылдау деп, адамны ішкі жан дниесін барлы эмоционалды жне маыналы сипаттарымен абылдай алуын айтады. Эмпатикалы арым-атынасты тменгі дегейінде, кеес беруші психолог апаратты белгілі бір блігіні тсінікті екенін крсетуге абілетті. Эмпатикалы арым-атынасты жоары дегейінде кеес беруші психолог клиентті ішкі жан дниесін тсініп ана оймай, оны толытырады, яни оан проблемаа баса жаынан арауа ммкіндік беретін жаа апарат береді.
Клиент-орталытанан баытында жиі олданылатын амалдар:
1.Вербалдылы. Кеес беруші психолог клиентті айтатын сз тіркестерін, сздерін жиі айталайды. Бны, клиентті зі зіне, сзіне мн беріп, тыдап, кіл аудара бастауы шін керек.
2.Кеес беруші психологты сйлемей тыдауы, соны негізінде клиент абылдауды тсінеді. Егер кеес беруші психолог клиентті абылдайтын болса, онда оны з-зін абылдауа деген ммкіндігі кп болады. Клиентті абылдай алмаан кеес беруші, з-зін де абылдай алмайды деген сз. Мндай кеес беруші з-зіне деген ндылыты кптеген шарттарын ояды. Соны негізінде фрустрацияа шырайды.
3.Эмоцияа акцентуация жасау. гімелесу барысында клиентті кілі оны жне оршаан ортаны эмоциясына ауып кете береді. Бны клиентті эмоцияа деген кілі арылы оны ішкі, тере зін актуалдаумен байланысты ажеттілікке баыттау шін керек. Кбінесе, эмоциялар санаа мінез жне шыарылып тасталан ажеттілік туралы хабар береді.