Мдениет философиясы

Мдениет ымы. Мдениет философиясыны предметі. Мдениет генезисі. Мдениет жне табиат. Медениет жне адам. Мдениетті негізгі салалары. Мдениетті типологиялау мселелері. Мдениет жне этнос. Мдениет жне тіл. Мультикультурализм. Жастар субмдеииеті. Баралы мдениет феномендері.

Инвективаны мні. «Кргенділік-кргенсіздік» оппозициясыны шыу тегі. Кргенсіздікті формалары. Бейнормативті лексика мдени-леуметтік феномен ретінде. Эротикалы нер жне пориография: састыы жне шыармашылыы.

Мдениет жне ркениет. Жаандану жадайындаы мдениет. Экологиялы мдениетті алыптасуы. азастанда мдениет дамуыны кйі мен перспективалары: мдени=философиялы аспектілер.

рбір адам лтты леуметтік топты тапты ортаны кілі, яни наты мдениетті кілі. В.М.Межуев: «Мдениет дегеніміз – адамны іс - рекеті, оны даму формасы» - деп анытама береді. Адам табии заттар мен былыстарды зіні мддесіне, талап – тілегіне сай згертіп отырады. Мдениет адам мен табиатты зара ттастыы, зара арым – атынасыны тарихи дамып згеруіні лшемі. Адам табиатты бел баласы, біра оны мір сру исыны баса. Ол табиаттан тыс зіне жайлы ортаны, яни зіні болмысына имманентті оамды жасауы керек. О баста мдениет деген сз зіндік лексикалы ым маынасында «натура» /табиат/ деген сзге арсы ілім ретінде алыптасты. Табиаттан тыс, адам олынан шыанны брі де мдениет айаы бола алады. Мдениет лемі – адамны з лемі, йткені ол адамны творчестволы, жасампазды абілеттеріні жемісі. Адамзат тарихы – мдениет тарихы. Адамдар здері мір сріп отыран табии жне леуметтік ортаны згертеді, ол тарихи наты процесс. Ортаны згерту арылы зі де згеріп, дамып отырады. Осы даму процесіні наты маынасы мдениет болып табылады. Мдениет адамны зіндік дамуымен барабар процесс.

Философия мдениетті оам дамуына тн жалпы задылытара сйеніп зерттейді.

Философиялы дебиеттерде мдениет ымын саралауды кпжатылыын, кпмнділігін еске ала отырып, оларды брін бір жйеге келтіруді масат ететін болса, онда екі рдісті анытауа болар еді.

Біріншіден, мдениет дегеніміз табиаттан згеше, одан тыс адам олымен жасалан былыстар.

Екіншіден, мдениет дегеніміз - ндірісте, ылымда, нерде адам ол деткізген жетістіктер. Мысалы, осы маынада технологиялы, мдениет, кркем, нер мдениеті, адамгершілік мдениеті деп атап жрміз. Бл мдениетті нормативтік сипаты. рине, бл екі рдіс те біржатылыты крсетеді, ымны мні ашылмайды.

Мдениетті зіндік концептуалды мні оны адамны зін оршаан ортаны жетілдіріп, кркейтуге тырысан саналы рухыны, ізденістеріні крсеткіші екендігін еске алса, жоарыда келтірілген В.М.Межуев анытамасыны дрыстыы длелденеді.

Адамны оамды прогресс жолындаы рбір адамы оны мдениет жолындаы адамы болып табылады.

Адамны рухани мдениеті оны айналасындаы адамдармен арым – атынасында крініс табатын адір – асиетінде, адамшылыында, яттылыында, трбиелілігінде, интеллигенттігінде, арапайымдылыында. Осы моральдік сана ымы, осы адамгершілік асиеттер адамны руханилыыны негізін райды. Ал баса - нер, дебиет, ылым, білім дегендер трбиелеу жне ебектену нтижесінде ып алуа болатын материалдар болып табылады.

Адам наыз гуманды бастаулардан нр алатын оамда ана алыптасуы ммкін. Рухани мдениет жне ркениет бір – біріне руаытта сай бола бермеуі де объективті былыс.

ылыми – техникалы жетістіктерді адама ізгілік келуімен атар, баытсызды келуі де мірде орын алып отыран жадай. Хиросима жне Нагасаки, Семейдегі ядролы полигон техникалы прогресті жемісі. Біра оны адама арсы олданан адамгершіліктен ада адамны іс - рекеті. Гуманизмнен, адамны рухани мдениетінен тыс шынайы прогресс болуы ммкін емес. Адамды нерге, рухани байлыа баулып отыру адамды гуманизм рухында, гуманистік масат жолындаы кесапаттарды жеіп отыратын іскерлік рухында трбиелейді.

ылымны жоары масаты – адамдара білім беру. Мдениет пен нерді жоары масаты – тланы жан жаты дамуы.

Бізді тпелі оамымызда таным жне мір шін, болаша тадырымыз шін е маызды зекті мселе – мдениет жне ркениет мселесі, оларды зара арым – атынасы жне бірлігі мселесі.

Адамдарды р уаытта болаша тадыр ойландырады. Сондытан да осы мселе зіні міршедігімен алдыы атара шыып отыр.

Тарих ткедерінде, дадарыстар мен кйреу дуірінде халытар мен мдениеттерді тарихи тадыры туралы да ойлануа тура келеді. Дл азіргі уаытта осындай ой толатары бізді оамымыза керекті бірден – бір ажеттілік.

Мдениет пен ркениет бір – біріне те жаын, тлтума ымдар. лемдік ылымны алтын орына алашы рет цивилизация - ркениет деген ымды енгізген шотланд философы Адам Фергюссон крінеді. Дегенмен, бл ымды оамды болмысты зіндік диалектикасыны ыры мен сырын тере зерттеу мселесіне кеінен олданып, оны метолодогиялы аида дрежесіне ктерген К.Маркс пен Ф.Энгельс болып табылады. ркениет туралы мселе философия тарихында р трлі ырынан крінеді.

Біріншіден, ркениет дегеніміз – адамзатты даму процесінде тыылытан кейін дниеге келген ерекше тарихи кезе. Бл кезені негізгі ерекшеліктері – ебек блісуі арасында пайда болан адамдар арасындаы арым – атынастар онан рі кеейіп, товар ндірісіні пайда болуы, таптарды алыптасуы, мемлекетті дами бастауы.

ркениет – бкіл дние жзілік тарихи процесті белгілі бір тиянаты даму сатысы. Археологтар мен ежелгі тарихты зерттеушілер бл ымды дл осы маынада пайдаланып жр.

ркениетті тарихи дамуды наты кезеі деп арастыруды е алашы рет Ш.Фурье сынан еді, осы теориялы дстр Л.Морган, Ф.Энгельс ебектерінде одан рі дамытылды.

Екіншіден, ркениет деп салыстырмалы тйыталан, зіндік ерекшелігі бар оамдастыты атаан. Бл дстр И.Я.Данилевский ебектерінде алыптасан. Кейінен осы концепцияны О.Шпенглер, К.Н.Леонтьев дамытан.

шіншіден, ркениет адам баласыны мір сру ммкіндіктерін кеейіп, табиатты дайын байлытарын пайдаланып ана оймай, оны оамды ндірістік технология арылы згерту дрежесіне ктерілгендігін длелдейді. Ебекті алай іске асатыны, адамны табиата сер ету тсілдері ндірісті алай жне андай рал – жабдытармен жзеге асыру мселесі те маызды болды. ркениет жалпы леуметтік прогресті даму процестерімен тыыз байланыста рбиді. Оны даму жолдарын ркениетті тменгі сатысы, ркениетті жалпы дегейі, ркениетті аралы сатылары сияты терминдер арылы сипаттауа болады.

ъ

Мдениет философиясы туралы ралуан маынада айтуа болады. Мселен, жртшылыты кбі одан болаша мдениетті мратын сынуды немесе бізге азіргі мдениетті баалауа ммкіндік беретін жалпы маызы бар нормаларды негіздеуді талап ететін болады: философияны міндеті ндылыты іздеу немесе тсіну еместігін, керісінше оны оларды жасау мен мегеру екендігіне кзі жеткендер философиядан идеалды немесе алаулы мдениетті зіндік жобасын ктетін болады. Дейтранмен мдениет философиясыны міндетін шектеуге, оны тарихи брыны жне азіргі мдениетті тсінігімен июластыруа болады. рине, егер психологиялы талдауды, леуметтік салыстыруды жне тарихи дамуды генетикалы зерттеулері аыл­парасатты уаыттан тыс, эмпирикалытан тыс жаратылысында мдени шыармашылы атаулыа тн негізгі рылымды табу шін материал ретінде ызмет ететін боланда ана ондай философия наыз философия бола алады. Біра мдениет философиясыны бл екі трі арасында бірнеше тпелі сттер болуы бден ммкін. алаулы мдениетті идеалды картинасы сол мдениетті тсінуден азды­кпті саналы трде туелді екендігі онсыз да белгілі: мндай еріксіз туелділік кшті болан сайын идеал жне брыны немесе азіргі жадайлар арасындаы арама­арсылы та айын сезіледі сонымен, ерте болсын, кеш болсын, бл идеалды наты жзеге асыру туралы, оны мдениетті сол жай­кйіндегі дамуы туралы мселе рашан туындайтыны сзсіз. Екінші жаынан алып араанда, сол мдениетті философиялы тсіну болашаа болжау жасалан оны зіне тн дамуына сзсіз алып келуі ммкін, не тарихи озалыса осылан азіргі шатаы мдени стті бл дамушы атарды мшесі ретінде тсіну керек, ол зіні шегінен тыс жатан ст арылы алдаыны болжап крсетеді. Біра мдениет философиясыны барлы осы тпелі тсініктерінде алаулы жне аталанны арама­арсылыы сол брыны кшінде ала береді: ол философиялы­тарихи дісті принципті ерекшеліктерімен тыыз бірлікте болады. Тарихи дамуды математикалы жне ымды (begrfflich) даму лгісі бойынша арастыратындар шін, яни онда оны атары жне мшесіні лдебірі зады білуі оны алан барлы мшелеріні ммкін болатын рылымын жасайды, ол шін прогресс масаты прогресс заында принципті трде берілген жне дрыс пайымдау кезінде рашанда алдын ала болжанады. Осы негізгі сттерге атысты тжырым жасай отырып, оларды ртрлі жолмен біріктіру арылы мдениет философиясыны негізгі ммкін болатын типтерін ру онша иынды келтірмейді жне оны Руссо мен Канттан бастап бізді заманымыза дейінгі кілдерін тиісінше сипаттап беруге де болады. Біра меніше, олар шын мнінде мдениет философиясы, яни ымдар кмегімен рылатын абстрактілік ылым болысы келетіндіктен оларды бріне де орта атаулыны крсетуді маызы зор. гіме аталан немесе алаулы мдениет туралы болуына байланысты емес, оны негіздері барлы аыл­ парасат шыармашылыыны тере мнді жаратылысында орныуы тиіс жне ондайды философтар анытаан. Немесе мдениетті философиялы тсінігі оны наты мазмныны психологиялы немесе тарихи айындалуы аяталан сттен басталады. ол guaestio jurs* ымына сйкес келеді, бл орайда тек ана имманентті пндік (sachlich) ажеттілік трысынан ана басшылыа алады. Біра мені пікірімше, тап осы арылы Кантты сыни дісі крінеді, ал осыдан келіп туындайтын мдени функцияларды тсінуді негізгі тсілі дегенімізді зі осы трансцендентальды идеализм болып табылады. Жаа философияны ысаша тжырымдаан мені жариялаан «Kultur der Gegenwart» 1 атты ебегімде мдениет философиясын тегіс амтитын критицизмні жйесін сипаттауа кш салдым. Бл орайда мен Кантты озаан мселелеріні тарихи ойылысына емес, оны іліміні наты жемісіне жне азіргі кезені рухани мірі шін мніне кіл аудардым. Кант зіні сыни талдауында рашанда мынадай сратара жауап іздеуге мн бергеніне ешкім де кмндана алмайды: жеке дарашылды сананы тжірибесінен туындаан априорлы синтетикалы пайымдаулар алайша болуы ммкін, яни аыл­парасатты мндай функциялары, оларды жалпыа орта жне ажетті мнділігі тжірибе атаулыны бріне таралуы тиіс пе? Осыан байланысты оны идеализмін кейіннен субъективтік деп атайтын болды. Кант сыныны нтижесі мдениетті ауымды салалары сйенетін парасатты негіздерді ркез ашуа баытталаны кмн туызбайды: «Наыз аыл­парасатты сыны» ылымны негізгі рылымын берді, Кант оны тапты жне тсінді, «Іс жзіндегі аыл­ парасатты сыны» жне соан орай рылан «негелілікті метафизикасы» ­ мораль мен ытаы парасатты масаттарды лемі, «Пайымдау уатыны сыны» ­ нер мен мірді эстетикалы шыармашылыты мнін айындау содан кейін барып одан ары мына сыни сраты оюа болады: «оамды мірді діни нысанында наыз аыл­парасат сттеріні мдени ндылыын сипаттайтындарды айсысы болады?» Кантты мселені ою мен оны шешу арасында жріп ткен жолыны зі ХVІІІ асырдан XIX асыра дейінгі, Аартушылытан романтизмге дейінгі философияны жолы болып табылады. Мндай даму пндік трыдан аланда табии адамды тарихилыа алмастырудан трады, ал дістемелік трыдан аланда ­ психологияны, сынны органоны ретінде тарихпен алмастыру. Бл дамуды зі кейіннен Канттан кейінгі философияны айтадан айталады, бл орайда ол Фризден Гегельге дейінгі жолдан тті. 2 Сонымен бл дамуды зегіндегі андай нрсе? ­ Кантты мгілікке алдыран ілімі ­ оны синтетикалы сананы ашып кетуі дер едік.

Наыз аыл­парасатты сыны жетілген философиялы сана шін дниені аал санадай емес, яни «мліметтерді» санада жаыруы тріндегідей зерделей алмайтындыын біржолата айындап берді. Бізге млімет болып крінетінні брі бізді аыл­парасатымызды ызметіне саяды: мынадай фактіні алайы, біз алдымен зіміз шін затты жасап аламыз жне бізді танымды ыымыз соан негізделеді. Бізге е алдымен зіміз тіршілік ететін лемге бейімделуіміз, оны мегеруіміз керек, йткені, біз рашанда дниені тек бір блігінде ана, оны бір кесіндісінде тіршілік етеміз, оны зінде ретке келтірілген байланыса, іріктелген принципке сйенеміз, байланыстар бізді санамызды рылымында орныан, ол одан табылуы да тиіс. Бізді тіршілік ететін дниеміз дегенні зі бізді ісіміз болып табылады. зірге бл идея айрыша жаа немесе те маызды деп айтуа ерте. Эмпирикалы сана шетсіз­шексіз дниені шаын ана блігін абылдай алады, бізді райсысымыз бл кесіндіні зіні айырыша ммкіндігіне орай абылдайды ­ тиісінше оз міріні брыны ткенімен байланыстырады ­ бл туралы баяыдан бері айтылып келеді, оны ашуа Кантты да ажеті болмады. Біра сыни принципіні зор маызы осы психологиялы фактіден туындайтын ерекше мнінде жатыр. Бізді «тжірибе» деп атайтын іс жзінде раушы жалпы мнді жне ажетті пайымдаулар жалпы болуы тиіс нрсе, ал мны зі бкіл эмпирикалы ассоциациялар мен апперцепциялар трансцендентальды синтезге туі арасында ммкін болады, яни заттарды зінде эмпирикалы сананы озалыстарынан элементтерді туелсіз байланыстылыы орын алады. Элементтерді бл байланыстары «трансцендентальды апперцепция» нысаныны мні, ілім, барлы тпкілікті пндер осы жалпы мнді синтез арылы туындаан жне олардан баса ештее де болмайды, ал мны зі трансцендентальды идеализм деген сз. Аталмыш байланыста ана емес, сонымен атар жалпы аланда трансцендентальды идеализмді сатау жне одан рі дамыту шін Кантты «сана жалпы аланда» ымын не психологиялы, не метафизикалы маынада тсіндіруге болмайтындыын айырыша кесімді трде атап ткен жн, біра ол жалпы мндегі пайымдауларды пндік алышарттарына ана атысты болады. Дейтранмен трансцендентальды апперцепцияны адамзат аыл­ парасатыны ызметіне атысын кесімді рі екішті емес трде тсіндіру ажет. Кантты зінде, оны сздерін длме­дл маынасында алатын болса, бл атынас соншалыты тсінікті де емес болып шыады. Сыншылдыты мндай иын мселесі, оны тадырыны мселесі онда зіні шешімін лі таппаан. Аыл­парасатты бл априорлы нысандарын алайша дрыс тсіну керектігіне атысты аншама ралуан, тіпті арама­айшы пікірлер бар екендігі белгілі: олар адам жаратылысымен байланысты ма жне андай дрежеде байланысты? Кант теориялы философияда е соы стіне дейін «De mundi sensbilis ets» 3 диссертациясындаы зі келтірген ілімге сйенумен болды, соан сйкес кеістік пен уаыт крнекілік тсінікті зіндік ерекшелігі бар адамзат нысандарын білдіреді: ол алдымен бдан «бізді» барлы тжірибемізге арналан оларды тжірибеге байланыссызды маызын психологиялы трыдан шыарып алды, сосын «Наыз аыл­парасат сынында» ол тап осындай тсілмен «дние былыстары» категорияларын олдануды шектеді, бл орайда ол тиісінше категориялы синтезге ралуанды адама тек кеістік пен уаытта ана болатын крініске тн жадайа мейілінше негіздеумен болан: мндік категориялар баса да ымдар сияты, екінші жаынан аланда, дл сол сияты аналитикалы ойлауды нысаны кез келген мазмн шін жне кез келген жалпы ойлау шін аылды мнін мегеруі тиіс. Одан рі тередеп бармай­а оялы, Кант ойлаандай кеістік пен уаытты «бізді крнекілік ымымыза» атысты ойлауымыза бола ма, Кантты зі математикалы аиат шін ондай антропологиялы негіздеуді алады ма екен. «Негіздер болатындарды» дедукциясы шін оны олдану ажет боланы сзсіз, жне, сонымен атар уаыт пен кеістікті ралуандыында адама берілген крнекілік категорияны шектейді, тек осылайша жйелі ылыма, теориялы мдениетті мндай негізгі ндылыын тсінуге ммкіндік туды.

Практикалы философияда да жадай дл осындай: тек Кант ана кері жолды тадаан . Егер білімді талдау кезінде ол сезіну мен крнекілік ынуа жне осы антропологиялы элементтерге сйенсе, кейін жалпыа ортаа жне аыл­парасата, яни категориялара жгінеді, ал «Практикалы аыл­парасат сынында» (рас, бл орайда «негелілік метафизиканы негіздерінде» алдын ала негіз дайындап алады) ол таза ерік заынан бастайды, оны маызы «барлы аыл­парасат иелеріне» атысты, оан кейіннен оны адамны екі дайы сезімдік­сезімнен тыс мніне жатызу арылы категориялы императивті сипатын береді, жне аыр соында, «негеліліктерді метафизикасында» осы негізгі тжырымды адамны жеке­дара немесе оамды міріні эмпирикалы жадайларына жатызу арылы жекелеген міндеттерді дедукциялайды. Сонымен, бл арада, негелілік пен ыты саласында, біз сол негізгі діске жгінеміз: мдениетті осындай орасан зор саласы адамны зерделі міріне ке ауымды жне жалпыа орта рекет ететін аыл­парасатты килігуі ретінде тсіндіріледі. Осыан орай трансцендентальды философия шін осыдан келіп (жоарыда айтыланны дрыс екендігі принципінде ешандай кмн туызбаса керек) айын белгіленген дістемелік принцип келіп шыады: алдымен аыл­парасат ызметіні жалпы мні бар алышарттарын ашып алу керек, онда біз мдениет деп атайтын ым кездеседі, содан кейін масатты талдау кмегімен осы алышарттардан адамзатты зіне тн ерекшелігі айындалатындыын анытап алу ажет, бл ке маынада аланда эмпирикалы жадайлар болып табылады: алынан алды, сйтіп, тек аыл­парасатты зіні жалпыа орта эмпирикалытан тыс ажеттілікті еншілейтін болады. Мндай абсолюттік априори, оны Лотце тжырымдаандай, зінен зі ovwc ov** маынасында шбсіз мнге ие болады: ол эмпирикалы санаа ене отырып, субъектіні тануды, рекет етуді, жасауды алайтындар шін тек норма болып алмайды, сонымен атар эмпирикалы сананы ерекшеліктеріне туелді зіне тн згешелігін алады, бл орайда мндай згешелік жеке дарашылдыты ртрлі сатыларына біртіндеп теді, демек ол тумысынан болатын сананы субъектіні жеке дараланан нысаныны кеістігі мен уаытына дейінгі аралыты амтиды. Біз индивидуум ретінде оны соы нысанында бізді санамыз арылы бкіл лемдік зерде алдыратынны брін де тйсінеміз, ал осыдан эмпирикалыа кері оралу жне біртіндеп арылу жолымен біз жалпыа орта мнділікті тап­таза кйіндегі патшалыына айтадан ораламыз. Логиканы тмендегідей белгілі проблемасы бізге осы зара арым­атынасты тсінуге кмектеседі. Абсолютті, тек ана аиат жне (сзді спинозды маынасында) адекватты ойлау шін терістеуді (пайымдау ретінде) ешандай мні жо оны конститутивтік категорияларды, яни мндерді наты атынастарыны арасынан іздеу бос урешілік. Біра тек тануды алайтын жйеге енуді жні блек жне де йткені, ол ойлауды жаылыстыра алады, терістеу жне оны бекітуге жатызу елеулі мнге ие болады, сйтіп, логикалы задылыты ке ауымды саласын ашып береді, рі ол оан негізделетіні белгілі. Біра терістеу адамзат ойлауыны ерекшеліктерінен лі де соншалыты туелді емес: оны мн­ маызы сана озалысы процесінде болатынны бріне атысты болады. Адамзат ойлауын пайымдау шін терістеуді ралуан сздік нысандарына, айырманы білдіруге (А дегеніміз Б емес), жалпы терістеу пайымдауына (бірде­бір S дегеніміз Р емес) немесе терістеу ымы деп аталатына (Non ­ А) жне т.б. жгінуге тура келеді. Осы ш логикалы жйе арасындаы принципті айырмашылыа келіп сотырмайтын терістеу теориясын тсініксіз жне шешімін таппаан айшылытармен шатыстыруды орын алатыны сзсіз. Трансцендентальды философия принципін дістемелік жргізу туралы осы айтылан ысаша ескертулерден бл принципті мдениет философиясы проблемасымен тыыз бірлікте екендігі тсінікті болса керек. Біз, сайып келгенде, мдениет дегенді адамзат санасына атысты нрселерді бріні жиынтыы деп тсінеміз, оан тн аыл­ парасаттылыа орай бл аталмыш материалдан пайда болады трансцендентальды философияны орталы пункті Кантты сынан ережесі болып табылады, соан сйкес брін де біз берілген ретінде абылдауа бейімбіз, себебі ол жалпы аиатты тжірибені білдіреді, трансцендентальды синтез «сана жалпы аланда» заына сйкес, эмпирикалытан тыс жадайа сйкес болады, аыл­парасатты нысандарына пндік мн­маына береді. Кантты мндай кзараса брінен брын метафизикалы ажеттілікке жауап беретін ылым сыны жгіндірді рі зін мейілінше ызытыратын осы сын арылы ол догматикалы метафизикаа зіні бекерге шыарушылыын клдене тартты жне метафизиканы «таза жаратылыстану» нысанындаы былыстар екендігін негіздеп берді. Кант сйенген андай білім ммкін емес жне айсысы ммкін деген сол принцип бізге де жекелеген ылымдарды, тиісінше іріктеу мен жйелеуді р алуан принциптері бойынша оларды пндерін дістемелік жаынан шектеуге ммкіндік береді. йткені, ол гносеология атаулыны бріні тікелей негізін алайды.

ылыма бастау беретін жне интеллект заынан дниені рылуын (Neuschopfung) крсететін аыл­парасатты бл ызметі мдениетті адамны барлы практикалы жне эстетикалы шыармашылыы трізді дл сондай рылымды иеленеді. Сондытан да бл арада мдениет философиясы ретінде трансцендентальды идеализмні пндік (sachliche) бірлігі орныан. Сана заынан пндерді мндай пайда болуы практикалы саладаыдай ешбір жерде соншалыты айын трде айтылмаан (практикалы аыл­парасатты басымдылыы туралы тек трансцендентальды философияда ана осындай маынада айтуа болады): парасаттылы ерік заына сйкес, негелілік ызмет табиат леміні бізге бергенін деуге мтылады (бл сзді ке маынада аланда, ол сондай­а адамзатты инстинкт жне эмоциялы мірді зіне амтиды), аталмыш дниеден біз бл арада іріктеу мен жйелеу арылы жаа рі е жоары дниені рамыз, ­ мны айын екені соншалыты, оны тсіндіріп жатуды зі арты. Біз ы саласында да тап осындай жадайды кездестіреміз: аыл­парасат ыта адами зара арым­атынастарды жаа тртібін жасайды, оны соысыны мн­маынасы принципінде категориялы императивтен туындайды, ол жеке тланы леуметтік ызметіні жйесінде оны еркіндігін амтамасыз етуге ммкіндік береді. Эстетикалы мір жйесіні брі де сол сияты ошаулауды жне синтетикалы айта жааруды негізгі нысандарына баынады. Кркем шыармашылыты брі де сананы белсенділігінен з туындыларын шыарады, Кант оны лылыты иял кші деп атады, оан тпнсалы пен лгі тн деді, ал сол арылы объективті хабарлау жзеге асады тіпті «крген» жай ана хабармен шектелуді алайтын импрессионисті зі крген­ білгенін негізгіден бліп алады, іріктейді жне алыптастырады, яни оны шыармашылыпен дейді. Кркем туындылара тамсануды брі де, сайып келгенде, суретшіні бірде зіні материалымен жасаан дниесін екінші мрте толаныспен ошаулап бліп арау жне айтадан жасау болып табылады. Тіпті табиат слулыына тамсануды зі пнні синтетикалы пайда болуыны осы сттерінен алша емес: олар бл арада орынды тадаудан, шын мніндегі желілер мен атынастарды іздестіруден крінеді. Ал дінге келетін болса, бізді ылым туралы, негелілік пен ы туралы, нер туралы айтандарымыз оан біратар згерістермен атысты болады. Демек дін аыл­парасат ндылытарыны ешандай саласына сйкес келмейді (мен бл туралы «Прелюдии» атты ебегімде крсеткен болатынмын 4 ): ондаы барлы абсолютті ндылытарды элементтері аиат, жасылы жне слулы деп аталатын ш патшалыты арасында блінеді. Оны эмпиризмдік ерекшелігі айрыша мдениет нысаны ретінде эмпиризмдік субъектілерді одаы шегінен тыс психикалы мірді социо­логикалы кееюіне, ралуан жолмен болатын оан мифтік кштерді енгізуге кеп сотырады ­ тиісінше аталмыш діни топты даму сатысы, арапайым анимизмнен бастап жне діни натурализмнен тыс немесе мистикалы созбен жеткізуге болмайтындыына дейінгі аралыта болады. Оны айрыша функциялары айрыша трансцендентальды мннен айырылады, зіні аыл­парасат негіздерін ол логикалы, этикалы немесе эстетикалы мазмндардан алады. Дінні тек зіне ана тн бірден бір аыл­ парасат негізі абсолюттік бірліктегі барлы аыл­парасат ндылытарыны жиынтыынан асып тсетін, бізді санамызды нысандарыны бірде­біріне сйкес келмейтін талаптара жетелейді. Кантты ойлау жйесіні формальды схематизмімен бірге болатын сондай пндік негіздер оны синтез принципін жйелі олдануа мжбр етті, ол мны алдымен ылымды негіздеу шін, жне мдениетті зге салаларына атысты ашан болатын: сонымен мселені ішкі дамуыны зі ылым мселесінен бас кезінде оз дісі бойынша пайда болан сыншылды мдениет философиясыны еріксізден нерлым ке маынаа ие болуына алып келген болатын, тіпті ол par excellence*» мдениет философиясына айналды. Шыармашылы синтез санасында мдениет зін­зі танытып берді, ал басаша айтанда, ол зіні тере мнінде сол шыармашылы синтезді зі болып шыады. Мдениетті аса зор саласын амтитын жне тсіндіретін бл тере ойды зі тыш рет осынау арапайым рі тіптен даты деуге келмейтін кенигсбергтік данышпанны ойлап тапаны екендігі мгілікке маызды факті болып ала береді. Кантты сондай кемегер философ жасаан, брін кйретуші, брін зерделеуші жне брін жаадан айта жасаушы ойшыл еткен оны жеке толанысы андай еді? Маан мндай «азіргі заманы» сраа жауап беру онша иынды туыза оймайтын трізді: андайда бір баса философа араанда Кант зіне зі, зіні уатты жеке тласыны тере иірімдерінде аыл­парасатты осынау шыармашылы кшін кбірек сынап крді. зіні уатты ішкі мірлік сілкіністерімен, алымды балласта бой рмай­а, ешкімге туелді де болмай, ешкімні ізімен жрмей­а олдан жасалан лылытан ада болан Кант брін з бетінше ой елегінен ткізді жне барлы философиялы кзарастарды екшеді, жйені зі жасады рі оны кейін бзып, айтадан жасады, философияны математикамен жаындыын зі сынап крді, мны зі оан зіні пндерін, лшемдерін жасауа ммкіндік ашты, бл орайда иялды (елестетуді) німділік кшіні ана кмегі тиді.