Табии жне жасанды радиоактивтілік

Атом ядросыны ртрлі себептеріні трлену ммкіндіктерін арастырайы. Осы трленулер ядролы реакциялар деп аталады. Ядролы реакциялара ядроны здігінше трленулері, яни радиоактивтілікті кейбір жалпы задылытары жатады. Радиоактивті трленулерді элементар задылыы, изоляцияланан (тйыталан) радиоактивті изотопты ыдырауына баынады. Шын мнінде радиоактивті трлену тізбектеліп кетеді. Радиоактивті заттарды ыдырау нтжесінде жаа зат изотобы тзіледі, ол радиоактивті асиетке ие болуыда болмауыда ммкін немесе орныты тратылыта болады. Егер радиоактивті асиетке ие болса, ол рмен арай бірнеше рет трленіп жаа радиоактивті зат изотопын береді, одан рі трлену нтижесінде радиоактивті немесе тізбек тзеді (А В С D).Радиоактивті улет деп бастапы аналыы радиоактивті элементтен, здігінше ыдырау нтижесінде радиоактивті рпатар (В С D) тізбегі тзілетін, барлы элементтер жиынтыын айтамыз. Егер улеті радиоактивті болса, ол одан рі тізбек тзеді. азіргі кезде трт радиоактивті улеттер белгілі. Оны ш улетіні бастапы тегі табии элементтер – уран (₉₂U²³⁸), торий (₉₀Т²³²)жне 235 (₉₂U²³⁵). Мндаы уран – 235 элементі, актиноуран деп аталады, ол АсU деп белгіленіп жазылады. Ал тртінші улетке бастапы тегі жасанды трде алынан нептуний – 232 (Nр²³²) жатады.

Радиоактивті ыдырау кезінде ядроны атомды нміріде (Z), массалы саны да (А) згеруі ммкін. Немесе екеуі де згермей ядроны тек ішкі кйі яни энергиясы ана згеруі ммкін.

Радиоактивті ыдырау энергетикалы тиімді болуы тиіс, ол шін ыдырайтын ядроны массасы ыдыраан блшектер мен жарышатарды массаларыны жиынтыынан арты болуы керек. Бл шарт радиоактивті ыдырау шін ажет.

Баылаулар бойынша радиоактивтілікті статистикалы былыс екенін кре аламыз. Бірдей екі ядроны ыдырау уаыттары бірдей бола бермейді, яни ядроларды те кп саны шін оларды орташа мір сру уаыты, пайда болу жолы, оршаан орта кйіне (температура, ысым, агрегат кйіне) туелсіз, тек ол ядроларды ана сипаттайтын шама.

Затты радиоактивтілігі тегіне байланысты екіге блінеді. Біріншісі табиатта элементтер пайда боланнан бері радиоактивті асиеті бар болса, ол табии деп, ал екіншісі адамны олдан жасаан реакцияларымен алынан радиоактивтілік жасанды деп аталады. Табиатта кездесетін радиоактивтілікті ш трі бар: олар – – ыдырау, – ыдырау жне – сулелену. Блардан баса табии радиоктивтілік атарына ауыр ядроларды здігінен блінуі де жатады.

Жасанды радиоактивтілік, ыдырауды осы трт трінен баса нейтронды жне протонды ыдырауларды да амтиды.

Жоарыда айтыландай, радиоактивті ыдырау энергиялы тиімді болу керек.

Ол шін ыдырау энергиясы Е>0 болуа тиіс, мндай былыс экзоэнергиялы (экзотермиялы) деп аталады.

(5.5.1)

мндаы М_а – аналы масса, М_у – рпаты масса, _s - блінген блшектерді жиынты массасы.