Калькуляциялауды функционалды жйелеріні мні мен оны растыру тртібі

Таырып. Функционалды калькуляциялау

Масатты шыын - бл жасалан жмсалымдарды жеке лшеуді ажет ететін кез-келген ызмет трі. Баса тілмен, егер бірнрсеге жмсалым сомасын есептеу ажет болса, онда бл бірнрсе масатты шыын деп аталады. Масатты шыын мысалдары – тауарды зіндік ны калькуляциясы, жеке блімшені немесе ткізу аймаын сатап стау жмсалымдарын калькуляциялау жне т.б.

Кез-келген шыындарды есептеу жйесі, детте, екі негізгі функ­цияны орындайды:

1) шыындарды жинайды жне оларды белгілі категориялары бойынша жіктейді (мысалы, динамикасы (згерісі) бойынша шыындарды – айнымалы мен тратыа жіктеуге болады);

2) жинаталан сомаларды масатты шыындар бойынша лестіреді.

Масатты шыындар бойынша лестірілетін жмсалымдар, екі категорияа: тікелей жне жанамаа блінуі ммкін. Кейде жанама жмсалым тсінігіні орнына баса – стеме шыындар тсінігі олданылады. Тікелей жмсалымдар – шыындарды наты масатты шыына жатыза алатын жалыз жне е тура тсіл. Сондытан тікелей жмсалымдара шыындарды баылау термині олданылады. Жанама жмсалымдар р масатты жмсалыма тіке жатызыла алмайды, йткені олар детте бірмезетте осындай бірнеше жмсалымдара атысты болады. Сондытан жанама жмсалымдар белгіленген типтегі жасалан шыындарды лестіру кмегімен масатты жмсалымдара жатызы-лады. Масатты жмсалымдар бойынша шыындарды лестіру шін олданылатын негіз, жмсалымдарды лестіру базасы не жмсалымдар факторы деп аталады.

лестіру базасы елеулі болан жерде, нтижеде себеп-салдарлы лестіруге ие боламыз. Мселен, егер наты нім шін арастырылан мерзімде кірістелген материалдар партиясыны жалпы клеміні 20% ажет боланда, онда материалдарды алумен байланысты жалпы шыындарды 20% осы німге жатызылады. Егер де осы німді шыаруды тотату шешімі абылданса жне баса німге ауыстырылса, онда алынатын материалдар партиясыны санын 20% ысартуа баытталатын белгілі рекеттерді ктуге болады.

лестіру базасы елеулігі шамалы болан жерде, шартты лестіру тсінігі олданылады. Шартты лестіруге мысал: материал-дарды абылдаумен байланысты шыындарды лестіру базасы ретінде, негізгі жмыскерлерді ебек сааттарын олданылатын нса болуы ммкін.

оматы ебек шыындарын ажет ететін німді жасаанда, біра азана кірістелетін партияда, негізгі жмыскерлерді клемді сааттары ажет (мселен, 30%). Негізгі жмыскерлерді жмыс сааттары мен ма­териалды алу шыындары арасындаы сйкестілік ара атынасы тым жоары болады.

Жанама шыындарды лестіру тріне арай калькуляциялау жйелерін топтау.ндірістік ксіпорындар нім трлері бойынша шыындарды екі негізгі масат шін лестіреді: біріншіден, ішкі пайданы лшеу жне сырты есепті аржылы жаттарын растыру шін, есепті кезеде жмсалан ндірістік шыындарды сатылан німні зіндік ны мен тауарлы-материалды запастар арасында лестіру шін; екіншіден, менеджерлерге шешім абылдау шін ажетті пайдалы апаратты сыну шін.

аржылы есеп талабын анааттандыру шін, шыындарды жеке нім трлері бойынша алай дл баыланатыны рдайым ажет емес.

1000 аса ртрлі нім шыаратын компанияны мысалын арастырайы, жне талданатын кезеге жасалан шыындары 10 млн. ш.а. раан. німні зіндік нын анытауды тамаша жобаланан жйесі осы жасалан 10 млн. ш.а. шыынны сатылан нім мен тауарлы-материалды запастар ны арасында алай лестірілетінін дл талдауы тиіс. Егер де осы 10 млн. ш.а. дл - 7 млн. ш.а. сатылан німге, ал - 3 млн. ш.а. тауарлы-материалды запастара жатызылды деп жорамалдаса. Жуы шамамен (белгілі длдік дегейінде) жекелеген нім трлеріні зіндік ны бойынша мліметтер де 10 млн. ш.а. аншасы сатылан німге, аншасы – запастара тиісті болатынын баалауа ммкіндік береді. зіндік нны кейбір трлері бл жадайда тым асырылан, басалары – тмендетілген болуы ммкін, біра аржылы есеп масаты шін, егер барлы зіндік ндарды орытынды сомасы жуы шамамен тиісінше 7 млн. ш.а. жне 3 млн. ш.а. раса маызды болмайды.

Алайда кптеген шешім абылдаумен байланысты масаттар шін нім трлері шыындары бойынша дл апарат ажет, йткені бл тиімді жне тиімсіз нім трлерін анытауа ммкіндік береді. Масатты шыындара не німні р тріне жеке атысты ресурстарды дл лшеу есебінен, компания пайда не залалдарды ішкі кздерін анытай алады. Егер шыындарды есептеу жйесі жеткілікті трде нім трлері бойынша ресурстарды ттынуды нерлым дл есебін амтамасыз ете алмаса, онда есептік зіндік н брмаланады, жне менеджерлер німні пай­далы трлерін ндіруден бас тартуы немесе шын мнісінде пайда келмейтін нім трлерін шыаруды жаластыру аупі туады.

 

арапайым жйелер	Жетілдіру дегейлері	Жетілдірілген жйелер
- олданыстаы арзаншылыы; - Шыындарды шар­тты лестірілуі белсенді олданылады; - Длдікті тмен дегейі; - ателерді жоары баасы.	- олданыстаы ымбатшылыы; - Шыындарды себеп-салдарлы лестірілуі белсенді олданылады; - Длдікті жоары дегейі; - ателерді тмен баасы.

 

Сурет 6.1. Шыындарды есептеу жйелері: лестіру кезіндегі

трлі жетілдіру дегейі

6.1-суретте шыындарды лестіру кезіндегі жетілдіру дегейіне байланысты калькуляциялау жйелері крсетілген. арапайым нса сол жата. Мндай жйелерді орта асиеті: эксплуатациясы арзан, жанама шыынды шартты лестіру кеінен олданылады, детте тек тмен длдік дегейіндегі мліметке ол жеткізеді, нтижеде лкен осымша шыындара жетелейтін ателерді тудырады. О жаында азіргі заманы жйелерді асиеті крсетілген. Оларда тек себеп-салдарлы лестірілу олданылады.

 

 

Сурет 6.2. Шыындарды лестіру жне баылау

Шыындарды калькуляциялауды дстрлі жне функционалды жйелерін салыстыру. Жанама шыындарды масатты шыындара жатызу шін екі типті лестіру жйелері олданылуы ммкін: дстрлі шыындарды лестіру жйелері жне функционалды жйе (АВС жйесі - ызмет трлері немесе функциялары негізіндегі шыындар). Шыындарды лестіруді дстрлі жйелері XX басында жасалан жне тжірибеде лі де кеінен олдануда. Оларда шыындарды шартты лестіру белсенді олданылады. АВС типті шыындарды лестіру жйелері тек XX. 80- жылдары соында пайда бола бастады, оларды ендіруді басты масаттарыны бірі шыын-дарды себеп-салдарлы лестіруді олдану болатын. Екі жйе де тікелей жмсалымдарды масатты шыындара жатызу кезінде сас тсілдерді пайдаланады.

6.2- суретте шыындарды лестіру процесі жалпыланан кйде бейнеленген. Тікелей жмсалымдар масатты шыындара бірден шыындарды баылау кмегімен жатызыланын крсек, жанама жмсалымдар - шыындарды лестіру арылы.

Соы кезде німні зіндік нын калькуляциялауды дстрлі жйелеріндегі шектеулер атты сына алына бастады. Бл жйелер бірнеше ондаан жылдар брын: кптеген компаниялар німні санаулы ассортиментін шыаранда жне негізгі жмыскер-лер ебегі мен негізгі ндірістік материал шыындары елеулі болан кезде рылан. стеме шыындар салыстырмалы трде аз, ал стеме шыындарды дрыс лестірмеу салдарынан пайда болатын ауытулар мнсіз болан. Апаратты деу шыындары те жоары болан, сондытан стеме шыындарды лестіруді крделі дістерін олдану зін атай алмады.

азіргі кезде компаниялар німні ке ассортиментін шыаруда. Негізгі жмыскерлерді ебек шыындары жалпы шыындарды азана блігін раса, стеме шыындар елеулі болып келеді. Мндай жадайда стеме шыындарды негізгі жмыскерлер ебегіні тмендеп бара жатан базасы негізінде лестіруді арапайым тсілдері аталмайды, сіресе апаратты деу шыындары ксіпорын шін азіргі заманы шыындарды есептеу жйелерін ендіруге кедергі болмаанда. Сонымен бірге 80-ші жылдардаы интенсивті жаанды бсекелестік апаратты жетіспеушілігі салдарынан брыс шешімдер нтижесінен ателерді аса ытималды жне аса ымбат етті.

Шыындарды лестіруді екісатылы процесі зіндік нды калькуляциялауды дстрлі де, функционалды жйелеріне де олайлы. Оны мні 6.1- кестеде крсетілген. Бірінші кезеде стеме шыындар жмсалым орталытарына лестіріледі. Екінші кезеде жмсалым орталытарында жинаталан шыындар тиісті лестіру базасы (жмсалым факторы) арылы масатты шыындара лестіріледі.

Бірінші кезеде дстрлі жйеде стеме шыындар ндірістік жне ызмет крсету блімдері арасында лестіріледі, сосын ызмет крсету блімдері шыындары ндірістік блімдерге айта лестіріледі. Функционалды жйеде Ш блімдерге арай емес, негізгі ызмет трлеріне арай лестіріледі. Мнда кптеген жмсалымдарды функ­ционалды орталытары ерекшеленеді.

ызмет трі- бл тиісті іс-имылдармен суреттелетін трлі міндеттерді жиыны. Кмекші ызметті арапайым трлеріне - ндіріс графигін рау, жабдыты дайындау, материалдарды орын ауыстыруы, материалдарды сатып алу, німні ішкі ауысуы, кірістелген материалды есепке алу, жктер экспедициясы жне ттынушыларды тапсырысын деу. ндірістік ызмет трлеріне німді деу мен жинау кіреді. Егер ндіріс процестері туралы айтса, функционалды жмсалым орталытары тиісінше дстрлі жйелерге жиі сас келеді. Кмекші ызмет трлері кейде дстрлі жйелерге тн келеді, мысалы, материалдарды сатып алу блімі мен сатып алу бойынша ызмет жмсалым орталытары ретінде тедей арастырылады. Алайда жалпы функционалды жйелерде, детте, жмсалым орталытары кптеу.

Екісатылы лестіру процесіні екінші кезеінде жмсалым орталытарынан (пулдар) нім не баса да тадалан масатты жмсалымдар бойынша лестіру жргізіледі. Дстрлі жйелерде німге дейін Ш баылау жргізіледі, бл шыарылатын нім клеміне пропорционалды згеретін, екінші кезедегі аздаан жмсалым фак­торлары (лестіру базасы) негізінде орындалады. Мндай база ретінде, дстрлі жйелерде детте, негізгі жмыскер ебегі не жабдыты жмыс сааттары болып келеді. Керісінше, екінші кезеде функцио­налды жйелерде кптеген жмсалым факторлары олданылады, сонымен бірге тіке ндіріс клеміне атысы жотары да. Мысалы, ндіріс ызметін жоспарлау шін ндірістегі німді деу циклдері немесе сатып алу ызметі шін – материалдарды сатып алу шін тапсырыс саны. Дстрлі жйелер-ді таы бір ерекшелігі, детте, кмекші ызмет шыындарын ндіріс орталытарына бледі. Бл шыындар ндіріс орталыта-рындаы шыындармен осылып, сол трінде ндіріс орталыта-рыны Ш ставкаларына кіреді. Функционалды жйелерде, керісінше, барлы жмсалым орталытары бойынша жмсалым факторлары шін жеке ставкаларды ерекшелеп, осалы ызмет шыындарын, оларды ндіріс орталытарына айта лестіру кезеінсіз тікелей масатты шыындара лестіру рдісі байалады.

Сондытан да, функционалды жйелер дстрліден бірінші кезеде жмсалым орталытарыны кптігімен, ал екінші кезеде – тарату базалары мен жмсалым факторларыны сан–алуандыы жне кптігімен ерекшеленеді. 6.1- кестеде крініп трандай, функцио-налды жйелерді таы бір ерекшелігі, Ш дстрліде жмсалым орталытары болып келетін блімшелер арылы емес, негізгі ызмет трлері (функ­цияларына арай) бойынша лестіріледі. Таы бір айта кететін ерекшелігі, дстрлі жйелерде ішкі ызмет крсету шыындары ндіріс орталытарына айта лестіріледі. Сондытан да ары арай олар ндіріс орталытарында олданылатын осындай жмсалым факторлары став­калары бойынша жеке нім трлеріне жатызылады. Жне керісінше, функционалды жйелерде осалы орталытар шін де жеке жмсалым факторлары ставкаларын арастыру, сонымен бірге осалы ызмет трлері бойынша жмсалымдарды ндіріс орталытарына айта блмей а, тіке масатты шыын бойынша лестіру рдісі байалады.

Калькуляциялауды функционалды жйесін жасау тртібі.Калькуляциялауды функционалды жйелерін растыран кезде шартты трде келесідей трт адамды ерекшелеуге болады:

1) Ксіпорын ызметіні негізгі трлерін анытау;

2) р жеке ызмет трі шін жмсалым орталытары бойынша шыындарды лестіру;

3) р негізгі ызмет трлері шін жмсалым факторын анытау;

4) ызмет трлеріне атысты шыындарды, нім тріне осы ызмет трлеріне сранысына арай лестіру.

Алашы екі адам лестіруді бірінші кезеіне атысты, ал соы екеуі – екі сатылы лестіру процесіні екінші кезеімен байланысты.

адам 1. ызмет трлерін анытау. ызмет трлері жеке жмыстар мен міндеттерді жиынтыынан ралады, сондытан осы міндеттермен байланысты рекеттермен суреттелуі ммкін. Мысалы, материалдарды сатып алу – тапсырыс жасалан материал-ды алу, жеткізушілерді табу, сатып алу тапсырысын дайындау, сатып алу тапсырысын жнелту, жабдыты жндеуді орындау секілді алуан міндеттерден ралан жеке ызмет трі ретінде теестірілуі ммкін.

адам 2. Жмсалым орталытары бойынша шыындарды лестіру. ызмет трлері аныталан со, арастырылан мерзімде ттынылан ресурстар шыындары оны жеке трлері бойынша таратылуы тиіс. Бны ксіпорын р трге анша жмсаанын біліп отыру шін жасау ажет. Ресурстарды кбісі наты орталытара тіке жатызылуы ммкін, алайда шыындарды бір блігі (осалы ебек, жылыту, жарытандыру секілді) жанама жне бірмезетте бірнеше орталытара жмсалуы ммкін. Мндай шыындар ызмет трлеріне жмсалым факторларыны себеп-салдарлы немесе жеке ызмет трлері бойынша ресурс шыындарыны негізделген баалауын сынатын персоналмен пікірлесу негізінде лестірілуі тиіс. Шартты лестіруді олдануды ажеті жо, йткені бл кезеде шартты лестіру есебінен жмсалым орталытарына нерлым кп шыын жатызылса, сорлым функционалды жйе беретін німні зіндік ны туралы апарат та тым еркін жне сенімсіздеу болады. Бл кезеде жеке ызмет трлері бойынша бірігіп жмсалан ресурстарды лестіру шін олданылатын жмсалымдарды себеп-салдарлы фак­торы ресурсты шыындар факторы деп аталады.

адам 3. Масатты шыындара ызмет трлерімен байланысты шыындарды есептеу шін сйкес жмсалым факторларын тадау. р жмсалым орталыымен жасалан шыындарды нім трлері бойынша есептеу шін, осындай орталытарды райсысына сйкес болатын жмсалым факторын тадау ажет. Бл кезеде олданылатын жмсалым факторларын функционалды жмсалым факторлары деп атайды. Мндай тадау кезінде бірнеше шарттарды ескеру ажет. Біріншіден, мндай фактор р жмсалым орталытарыны жасаан шыындарына наты тсініктеме беруі тиіс. Екіншіден, ол баалауды жеілдетуі тиіс, немесе апарат оай алынуы жне нім трлерімен оай састырылуы тиіс. Бдан, лшеу шыындарын да ескеру ажеттігін мыт алмауын орытындылаймыз.

ызмет тріне атысы бар, немесе функционалды жмсалым факторлары ш типті болады: операционды; мерзімді жне интенсивті.

Операционды факторлар талданатын ызмет тріне блінуге тиісті уаытты есепке алады (деліп жатан сатып алу тапсырыстарыны саны, деліп жатан ттынушылар тапсырыс-тарыны саны, баылаушы тексеріс саны жне жабдыа орындалан жндеу саны жне т.б.). Операционды факторлар - жмсалым факторларыны е арзан типі, алайда оларды длдігі тмен, йткені р уаытта бірдей клемдегі ресурстарды ажеттілігінен туындайды. Біра, егер жеке масатты шыындармен пайдаланылатын ресурстар клемі згерісі оматы болмаса, операционды факторлар ресурстарды дл лшенуін амтамасыз етпейді. Егер бл шарт елеулі болса, онда мерзімдік факторлар олданылуы тиіс.

Мерзімдік факторлар белгілі-бір ызмет трін орындау шін ажет болатын уаыт затыын крсетеді (жабдыты жндеу мерзімі уаытын немесе шыарылан німні сапасын баылау уаытын). Мысалыа, егер бір нім жабдыты жндеуге аз уаыт, ал басасы кбірек ажет етсе, онда жмсалым факторы ретінде жабдыты жндеу затыын пайдалану, операционды фактора (мысалы, бл жабдыты жнге келтіру саны бойынша) араанда, арастырылан ресурсты дл лшеуге ммкіндік береді. Опера-ционды фактор, ос нім де талданатын ызметке байланысты бірдей ресурс санын ттынады деген станымнан шыады. Алайда, егер тек жнге келтіру санын ана арастыратын болса, онда бл тсіл жабдыты жнге келтіру за мерзімді ажет ететін нім - тым тмен баалануына, ал аз уаытты ажет ететіні - асыра баала-нуына алып келеді. Егер жмсалым факторы ретінде жабдыты жнге келтіру (наладка) затыын пайдаланса, бл иыншылыты жеуге болады, йтседе бл лшеуді жргізу шыындарын арттырады.

Интенсивтік факторлар талданатын ызмет трі орындалатын кезде рдайым олданылатын ресурстарды баалайды. Егер мерзімдік факторлар орташа саатты ставкадан ралса, интенсивті факторлар наты жадайда наты німге ажетті тікелей мерзімдік шыындар негізінде олданылады. Мысалы, егер ызмет трі маманданан (квалификация) жне маманданбаан жмыскер-лерді олдануды ажет етсе, мерзімдік фактор оларды жмысын шыарылатын німге жатызылатын, орташа ставкамен тлеуден ралады. Интенсивті фактор болса жмыскерді р типі шін наты жне бааланан уаытын есепке алады, сондытан німге жатызылан жмсалымдар анарлым дл болады.

Кп жадайда ызмет трлеріні брыны шыындары немесе потенциалды жмсалым факторлары туралы бастапы «алашы мліметтер» болмайды. Сондытан жеке ызмет трлеріндегі істеп жатан жмыскерлермен гімелесу жргізу ажет. Мндай гіме-лесулер наты ызмет трінде ресурстар алай ттынылатынын жне бл ызмет тріні шыындары аншалыты боларын анытауа ммкіндік туызады. йтсе де жмсалым факторларын соы тадау, барлы ерекшеліктерді ескере отырып, менеджерлер-ді пікірі негізінде жасалады.

адам 4. ызмет трлерімен байланысты шыындарды німдер бойынша лестіру. Соы адам жмсалымдар факторы-ны мнін німні жеке трлеріне лестіруге байланысты. Бдан, жмсалымдар факторы німні жеке трлеріне есептеуге болатын-дай лшенетін болуы тиіс деген орытындыа келеміз. Нтижеде, егер жмсалымдар факторы ретінде жабдыты жндеу сааттары тадалса, онда нім шыарылатын жабдыты жндеу кезіндегі, осы нім ттынатын уаытты лшеу шін механизм арастырылуы тиіс. Жне керісінше, егер мндай фактор ретінде жндеу саны тадалса, німні жеке трлері бойынша лшеуді ажеті жо, йткені жабдыты жндеу шыындары есептелетін барлы німдер шін, мндай есептеу ставкасы бірдей. шінші адам барысында, е олайлы жмсалымдар факторы тадалатын кезде енгізілетін маызды сипаты, оны ол жетерлігі мен нім трлеріне олда-нылан бл факторды мні туралы мліметтерді алу шыындары болып табылады.