Дріс тезистері жне ОБСЖ тапсырмалары. 1-таырып. Орта асырлардаы азастан тарихнамасы.
Жоспар: 1. азастанны VI-XIII . тарихыны зерттелуі.
2. Кейінгі орта асырлардаы азастан тарихнамасы.
азастанны VI-XIII . тарихыны зерттелуі. азастанны орта асырлардаы тарихын жазуды алашы адамдары XVII . жасалды. Трік тарихшысы адырали бек Жалайыри ауызша тарихи аыздар мен Рашид ад-Динні (XIV .) тарихи жинаы негізінде 1602-жылы «Жами ат-Тауарих» ебегін жазан, онда монол шапыншылыынан кейін ыпша даласында болан оиалар суреттеледі. Хиуа ханы білазы (XVII .) «Тріктер шежіресі» жне «Трікмендер шежіресі» атты тарихи шыармаларында оыздарды, ыпшатарды, алыларды ортаасырлы тарихына едуір кіл блді.
ХІХ . 2-ші жартысында орыс ориенталистикасында аза халыны шыу тегі мселесіне, оны рулы-тайпалы рылымын, тарихы мен мдениетін зерттеуге кіл бліне бастады. В. Григорьевті, А. Левшинні, Н. Гродековты зерттеулерінде аза халыны рамына кірген біратар рулар мен тайпаларды тарихы, оларды рандары мен табалары туралы мліметтер келтірілді. ХІХ . аяында азастанны орта асырлардаы тарихын зерттеуде Н. Аристовты трік тайпалары мен халытары туралы ебектері ерекше орын алады. Ол шыыс деректеріні, мраат материалдарыны, фольклорлы, этнографиялы деректер негізінде трік халытарыны этникалы рамы туралы материалдарды толы жинаын жасап, азаты ш жзіні этникалы рамын зерттеді. Кне трік эпиграфикасын зерттеу саласында 1892-1903 жж. В. Радловты бастамасымен орхон-енисей жазбаларын зерттеуді нтижелері орытылан іргелі ебектер шыарылды. П. Мелиоранскийді Кл-тегін ескерткішін тарихи-филологиялы трыдан тсіндіру жніндегі ебегі жары крді.
В. В. Бартольдты ебектері Отанды жне дниежзілік шыыстануда тпнса деректер бойынша тарихи сынны ата талаптарына сйкес жазылан алашы зерттеулер болды. Ол тркі тайпалары дуіріндегі азастан тарихыны деректеріне тсініктеме жасады. В. Бартольдты трік-монол халытарыны тарихы жніндегі ебектерінде азастанны кейінгі орта асырлардаы тарихыны проблемалары ашып крсетіледі. Оларды арасында «Жетісу тарихыны очерктері», «Орта Азияны трік халытарыны тарихы жніндегі он екі дріс», «Трік-монол халытарыны тарихы» жне т.б. туындылар бар.
азастандаы тарихи-шыыстанушылы зерттеулерді бастапы кезеі А. Чулошниковты, С. Асфендияровты есімдерімен байланысты. Бл алымдарды зерттеулерінде азатарды этногенезін, азастан аумаында феодализмні алыптасу рдісін орытуа рекет жасалды. М. Тынышбаев азатарды негізгі тайпалары мен руларыны генеалогиясын ысаша баяндап, тарихи тсініктемелер жасады.
ХХ . 40-50 жж. А. Якубовскийді жне С. Толстовты Сырдария оыздары туралы, Алтын Орда тарихы жніндегі зерттеулері азастанны орта асырлар тарихын зерттеуге елеулі лес осты. ХІ-ХІІІ . хорезм-ыпша атынастары, ыпшатарды шыу тегі, шаруашылыы жне этнографиясы мселелері С. М. Аынжановты зерттеулерінде арастырылды.
Кейінгі орта асырлардаы азастан тарихнамасы. азастанны кейінгі орта асырлардаы тарихын зерттеу ХІХ . 2-ші жартысында басталды. Ориенталист В. Вельяминов-Зернов зіні «Касимов патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу» деген трт томды тарихи ебегінде XV-XVI . азастан тарихына назар аударды. аза алымы Ш. Ш. Улиханов зіні «ырыз шежіресі», «ырыздар туралы жазбалар», «ырыздарды кші-оны туралы» деген ебектерінде аза этногенезіні, аза жздері рылуыны, ру-тайпаларды орналасу мселелерін зерттеді. Ол аза хандарыны генеалогиясы, аза хандыы мен Ноай Ордасыны саяси атынастары туралы да жазды.
азастан тарихы ылымы дамуыны ХХ . 40-50 жж. жаа кезеінде кейінгі орта асырлар тарихы жніндегі зерттеулер дегейі артты. 1945-жылы аза КСР ылым академиясында Тарих, археология жне этнография институты ашылды. аза мемлекеттігіні оамды рылысыны даму мселелеріне, халыты шыу тегіне ерекше кіл блінді. М. Вяткинні «аза ССР тарихы жніндегі очерктер» ебегінде згелермен атар аза хандыы рылуыны мселесіне назар аударылан.
Кейінгі орта асырларды саяси тарихы С. Ибрагимовты аза мемлекеттілігіні тарихын, А. Семеновты аза хандарыны Шайбанилер улетімен арым-атынастарын зерттеген ебектерінен крініс тапты.
Алтын Орда тарихнамасы жаа зерттеулермен толыты. Г. Федоров-Давыдов, М. Сафаргалиев, И. Греков, Н. Мухамедияров, В. Егоров Алтын Орданы шаруашылы, оамды рылысы, саяси тарихы, тарихи географиясы мселелерін зерттеді.
Жошы лысыны ыдырауы дуіріндегі азастанны далалы блігіні тарихы Т.И. Слтановты ебектерінде, білхайыр хандыыны тарихы Б.А. Ахмедовты, Моолстанны тарихы К.А. Пищулинаны, Ноай Ордасыны тарихы Б.Б. Кочекаевты ебектерінде монографиялы трыда зерттелді. Т.И. Слтановты ебектерінде аза хандыы тарихы мселелеріні барлы жатары озалды. азаты кшпелі мал шаруашылыы, оамны леуметтік рылымы, мемлекетті кімшілік рылысы, крші елдермен арым-атынасыны мселелері шыыс деректері материалдарыны негізінде орныты крсетілді.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. адырали бек Жалайыриды «Жылнамалар жинаы», білазы Баадрді «Тріктер шежіресі», «Трікмендер шежіресі» ебектеріні тарихнамалы маыздылыын ашып крсету.
2. Крнекті алым Ш. Улихановты шыармаларындаы аза ру-тайпалары, аза-ноай байланыстары, этнография мселелері.
3. Трік дуіріні жазба ескерткіштеріні зерттелуі жайлы шыыстанушы алымдарды – В. Радловты, П. Мелиоранскийді, С. Маловты, С. Кляшторныйды ебектеріне тоталу.
4. Трік дуіріндегі азастан мен Орта Азия тайпаларыны тарихына атысты мселелерді зерттелуі. Л. Гумилев, С. Агаджанов, Б. Кумеков, С. Ахинжанов жне т. б. ебектері.
5. В. Бартольдті ортаасырлы азастан мен Орта Азия халытарыны тарихына атысты ебектеріне сипаттама беру.
6. Монол жаулап алушылыы мен Алтын Орда тарихына атысты В. Тизенгаузенні, И. Грековты, В. Трепавловты, М. Сафаргалиевті, А. адырбаевты жне т. б. ебектері.
7. С. Асфендияров, М. Тынышбаев, М. Аынжанов, А. Левшин ебектеріндегі аза халыны шыу тегі мен алыптасуына атысты ылыми тжырымдар.
8. Соы орта асырлардаы азастанны кршілес елдермен (Ресей патшалыы, Жоар хандыы) арым–атынастарыны тарихына арналан зерттеулер. В. Вельяминов-Зерновты, В. Басинні, И. Златкинні, В. Моисеевті ебектері.
9. азатарды шаруашылы дстрлеріне, орта асырлардаы алалар мдениетіне, азатарды оамды-экономикалы даму тарихына арналан зерттеулер. С. Толыбековты, В. Шахматовты, Н. Масановты, К. Байпаовты жне т. б. алымдарды ебектері.
2-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
Тарихнама, медиавистика, ориенталистика.
3-тапсырма. Кестені толтыру.
| Орта асырлардаы азастан тарихыны кезеделуі | |||
| № | Кезедер атауы | Хронология-лы шебері | Негізгі тарихи оиалар |
| І | Ерте орта асырлар | ||
| ІІ | Дамыан орта асырлар | ||
| ІІІ | Кейінгі орта асырлар |
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. І том. А., 1996.
2. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
2-таырып. Орта асырлардаы азастан тарихыны
ч. 1 ч. 2 ... ч. 9 ч. 10
Деректері.
Жоспар: 1. Араб жне парсы деректері.
2. Ортаасырлы тркі алымдарыны ебектері.
3. Орыс жне батыс деректері.
Араб жне парсы деректері. Орта асырлардаы азастан тарихы бойынша ІХ-ХIV . араб саяхатшылары мен географтарыны ебектері маызды болып есептеледі. Мсылман мдениеті мен ислам дінін белсенді трде таратумен, крші елдермен арадаы сауданы дамытумен атар арабтар Орталы Азияны мекендеген халытар жайлы мліметтер жинады. ІХ . араб авторлары л-Балазури, ат-Табари, л-Жахиз жазан шыармаларда Жетісу мен Отстік азастанны тркі халытарыны орналасуы, скери ісі, дет-рпы туралы мліметтер келтіріледі. Ибн Хордадбехті (ІХ .) «Жолдар мен провинциялар кітабында» Отстік азастан мен Жетісу арылы тетін лы Жібек жолы бойында орналасан алалар мен оныстарды аттары келтірілген. Тарихшы рі географ л-Якуби (ІХ .) «Елдер кітабы» атты ебегінде оыздар, арлтар, кимектер, т.б. тайпаларды мемлекеттілігі туралы жазан. Х . араб саяхатшысы Ибн Фадлан зіні «Жазбаларында» азіргі азастанны батыс аудандарында мекендеген оыздара атысты этнографиялы мліметтер келтірді. ХІІІ . араб тарихшысы Ибн л-Асир жазан «Тарих жылнамаларыны толы жинаында» арахандар, араытайлар, Хорезмшахтар мемлекетіні саяси тарихы баяндалып, монол шапыншылыыны зардаптары сипатталан. Ататы араб саяхатшысы Ибн Баттутаны ебектерінде Алтын Орда халыны леуметтік рылысы, шаруашылыы, сауда жолдары туралы, тркі халытарыны тарихына атысты нды мліметтер бар.
Парсы тіліндегі азастан тарихы туралы ебектерді жазылан уаыты мен саяси бадарына арай былай жіктеуге болады: 1) Хулагу улетіні жазба ескерткіштері; 2) мір Темір улетіні жазба ескерткіштері; 3) Бабыр улетіні жазба ескерткіштері; 4) Шайбани улетіні жазба ескерткіштері; 5) Сефеви улетіні жазба ескерткіштері; 6) Аштархани улетіні жазба ескерткіштері; 7) Бхар хандыы жазба ескерткіштері; 8) оан хандыы жазба ескерткіштері. азастан тарихын зерттеуде Хулагу улетіні жазба ескерткіштері монол шапыншылыы, одан кейінгі уаытта Орталы Азияда жаа саяси бірлестіктерді рылуы жніндегі елеулі ебектер болып табылады. Оларда Жошы, Шаатай, гедей лыстарыны азастан аумаында орналасуы, ХІІІ . ортасында Шаатай лысында болан саяси талас-тартыстар туралы деректер кп. Парсы тіліндегі деректер Дешті ыпшатаы саяси бірлестіктер мен оларды мемлекеттік рылымыны ерекшелігін анытауа кмектеседі. аза хандыы мен хандары туралы жан-жаты мліметтер мол кездесетін парсы тіліндегі шыармаларды ішінде Мхаммед Хайдар Дулатиды «Тарих-и Рашиди» ебегіні маызы зор. Шайбани улеті кезеінде жазылан парсы тіліндегі ебектерде аза хандары: Брынды, асым, Тахир, Ханазар, Шыай, Туекел, т. б. туралы мліметтер бар.
Ортаасырлы тркі алымдарыны ебектері. Орта Азия мен Шыыс Тркістанда жазылан тркі тілді дебиет ескерткіштері соы орта асырлардаы азастан тарихы жніндегі нарративтік деректер арасында маызды орын алады. Оларда аза халыны алыптасуымен, аза хандыыны рылуымен жне дамуымен, сондай-а XV . – XVIII . басындаы аза оамы міріні крінісін жаыртып крсетумен байланысты тарихи кезені маыздылыын баяндайтын мліметтер бар.
Абдаллах Балхиды (XVI . басы) «Зубдат л-асар» ебегінде азатарды саяси тарихы мен оларды билеушілері жнінде наты мліметтер бар. Мхаммед Шайбани ханны 1510-жылы азатара жорыы жне збектерді жеілуі, асым ханны Тркістан мен Ташкентке жорыы туралы айтылады. Бабырды (1483-1530) «Бабыр-нама» ебегіндегі Жетісу моолдары, Шыыс Дешті ыпшатаы білхайыр мемлекеті, Мхаммед Шайбаниді саяси іс-имылдарына атысуы, Отстік азастан мен Жетісуды тарихи географиясы, азатарды, збектерді, ырыздарды этникалы тарихы туралы мліметтері ерекше маызды. теміс ажыны (XVI .) «Шыыс-нама» туындысы Шыыс хан мен оны рпатары билік еткен уаытты амтиды жне онда Алтын Орданы хандары туралы мліметтер бар. адырали бек Жалайыриды (1530-1605) «Жами ат-Тауарих» ебегінде, білазы Баадрді (1603-1664) «Тріктерді генеалогиясы» шыармасында XV-XVI . аза хандыыны, Кшпелі збектер мемлекетіні тарихы, Ноай Ордасындаы Шайбанилер тарихы жнінде, Кшім хандыы, тоыз заттан тратын сый тарту рпы жне оны мні, т.б. туралы нды мліметтер бар.
Орыс жне батыс деректері. азастан тарихын зерттеуде XIV-XVII . орыс жаттары мен мраат материалдарыны зор маызы бар. Орыс жерлері Алтын Ордаа баынан кезе жылнамаларында орыс князьдарыны Ордамен арым-атынастарыны кптеген жатары крсетілген. Оларда Орданы ішкі оамды-саяси жадайы туралы, XIV . 60-70 жылдарындаы Орда шонжарлары топтарыны зара ырысан кресі туралы айтылады. XVI . аяынан бастап аза-орыс елшілік байланыстарыны, сауда миссияларыны, экспедицияларыны материалдары лкедегі саяси-экономикалы оиаларды крсетіп, азастан аумаында ноайларды, башрттарды, араалпатарды орналасуы туралы мліметтер берген. XVI . аяында орысты тыш ресми жиынты картасы «лкен Сызба» жасалды. «лкен Сызба» жоалып кеткен, біра «лкен Сызбаа Кітап» саталан, онда аза жерлері туралы мліметтер ттас тарауа жетеді. XIV-XVII . дипломаттарды, саудагерлерді, миссионерлерді (Г. Клавихо, С. Герберштейн, И. Барбаро, А. Контарини, А. Дженкинсон, Ф. Авриль, А. Олеарий) Азия елдері мен Московияа саяхаттары мен сапарлары жаа нарративтік деректерді жасалуына негіз болды. Оларда азіргі азастан аумаындаы этникалы-саяси бірлестіктер, мір Темір билік еткен кезедегі скери-саяси оиалар, оны Тотамыспен жне Едігемен арым-атынастары, ноайлар мен азатарды одатасты атынастары туралы тарихи-этнографиялы мліметтер бар.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар.
1. Орта асырлардаы азастан тарихы жніндегі археологиялы деректер жне оларды зерттелуі.
2. Кне трік руналы жазба ескерткіштеріні ашылуы, зерттелуі, оларды деректанулы маызы жайлы айту.
3. Орта асырлардаы азастан тарихы бойынша араб деректеріні трлеріне, олардаы тарихи мліметтерді сипаттау.
4. Орта асырлардаы азастан тарихы бойынша парсы деректеріні трлеріне, олардаы тарихи мліметтерді сипаттау.
5. азастан тарихы бойынша тркі тілінде жазылан шыармалара сипаттама беру.
6. Орта асырлардаы азастан тарихы жайлы мліметтер беретін ытай деректеріне, оларды ерекшеліктеріне сипаттама беру.
7. азастан тарихы бойынша орыс жне батыс деректеріні трлері, олардаы тарихи мліметтерді сипаттау.
8. аза шежіресіні ортаасырлы азастанны этникалы тарихын зерттеудегі деректанулы маызын ашу.
9. Орта асырлардаы азастан тарихы жніндегі картографиялы
деректерді сипаттау.
2-тапсырма. Кестемен жмыс.
| Орта асырлардаы азастан тарихына атысты жазба деректер. | |||||
| № | Шыарма-ны авторы | Шыарма-ны атауы | ай тілде жазылды | Жазылан уаыты | Ерекше-лігі |
| 1. | |||||
| 2. | |||||
| 3. | |||||
| 4. | |||||
| 5. | |||||
| 6. | |||||
| 7. | |||||
| 8. | |||||
| 9. | |||||
| 10. |
3-тапсырма. Рефераттар мен баяндамалар жазу.
1. «Тарих-и Рашидиді» аза хандыыны тарихы бойынша дерек ретіндегі маызы.
2. «Шыыс-нама» – аза халыны алыптасу тарихын зерттеудегі дерек ретінде.
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. І-ІІ том. А., 1996, 1998.
2. Ирмуханов Б. Прошлое Казахстана в письменных источниках. А., 1997.
3. Тарих. Адамзат аыл-ойыны азынасы. 3-том. Астана, 2005.
3-таырып. Трік аанаты жне Батыс Трік аанаты.
Жоспар: 1. Трік аанатыны рылуы.
2. Трік аанатыны сырты саясаты.
3. Батыс Трік аанаты. Этникалы рылымы жне саяси
тарихы.
Трік аанатыны рылуы. VI . билеушілері трік тайпасыны ашина руынан шыан Трік аанаты рылды. Трік (тюцзюе) этнонимі 542-жылы ытай деректерінде алаш кездеседі. ытайлар тріктерді сюннулерді рпатары деп есептеген. 546-жылы Солтстік Монолиядан мударияны жоары аысына дейінгі жерлерді мекендеген телэ тайпалары азіргі Монолияда стемдік еткен жуань-жуаньдара арсы жоры жасады. Осы кезде ктпеген жерден шабуылдаан тріктерді ксемі Бумын телэ тайпаларын жеіп, оларды 50 мы скерін ттына алады. Даланы деттегі ыына сйкес ттына алынан жауынгерлер зінен-зі жеуші жаты скеріне осылатын еді. Сол уаыттан бастап брын жуань-жуаньдара туелді болан тріктер енді оларды бсекелестеріне айналды. 552-жылы тріктер жуань-жуаньдарды ордасына шабуыл жасап, оларды кйрете жееді.
Трік аанатыны сырты саясаты. Ман аан (553-572) тріктерді стемдігін тпкілікті бекітіп, Отстік-Батыс Маньчжуриядаы идандарды, Тува мен Минусин ойпатындаы Енисей ырыздарын баындырды. Тріктерді батыс баыттаы жорытарын басаран Иштеми аан Жоарияны жне ішінара азастан мен Орта Азия аумаын зіне аратты.
Трік аанаты 563-567 жж. Иранмен скери ода жасап, Каспий теізінен Солтстік ндістан мен Шыыс Тркістана дейінгі ауматаы эфталиттерді таландады. Трік-эфталит соысы аяталаннан кейін тріктер мен Иран арасында аразды туындады. Тріктер Византия императоры ІІ Юстинге Маниах бастаан елшілікті аттандырып, оларды арасында жібек саудасын жргізу жне Ирана арсы бірлесіп имылдау жайлы сз болды. леуметтік айшылытарды шиеленісуі, Суй улеті басаран ытайды шабуыл жасауы, аудандарды автономиялану рдісі 582-603 жж. аанатты Шыыс Трік жне Батыс Трік аанаттары болып блінуіне келді.
Батыс Трік аанаты. Этникалы рылымы мен саяси тарихы. Батыс Трік аанаты аратауды шыысынан Жетісуды оса аланда, Жоарияа дейінгі жерлерді алып жатты. аанатты халы орхон жазбаларында «он о бдун» деп аталады. Батыс тріктер райсысында бес тайпадан болан одатара – дулулар мен нушибилерге топтасты. Шегуй аан (610-618) аанатты шыыс шекараларын Алтайа дейін жеткізді. Тон-жабу (618-630) солтстікте Испиджаб пен Шаштан Отстік Ауанстана дейінгі аумата баылау орнатты. Тон-жабу дние саланнан кейін дулулар мен нушибилер арасында крес басталып, Жетісуа ытай скерлері басып кірді. Соы туелсіз аан Нивар Ышбара ттына алынаннан кейін (659 ж.) Батыс тріктері ытайа туелділікке тсті.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
Трік, теле, ашина, аанат, аан, жуань-жуань, эфталит, «он о бдун», «он о елі», дулу, нушиби, елтебер, шад, бйрытар мен тархандар, Суяб.
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Тріктер жайлы млімет беретін тарихи деректерді сипаттау.
2. Трік аандары Жуань-жуань хандыымен, эфталиттермен крес барысында андай айматарды жаулап алды ?
3. Трік аанаты ай мемлекеттермен дипломатиялы арым-атынастар орнатты?
4. Трік аанатында шаруашылыты андай трлері дамыды ?
5. Трік аанатыны уатты мемлекет дрежесіне ктерілгенін андай фактілер длелдейді ?
6. Батыс трік аанатыны рамында андай тайпалар мір срді?
7. Батыс трік аанатыны басару жйесіне сипаттама беру.
8. Батыс трік аанатында ішкі айшылытарды шиеленісуі оны саяси жадайына андай серін тигізді ?
9. Батыс трік аанатыны лсіреуі мен лауыны себептерін анытау.
3-тапсырма. Кестемен жмыс.
| Трік аанатыны билеушілері. | Билік еткен жылдары. | Ішкі саясаты. | Сырты саясаты. |
| Бумын аан | |||
| ара Ыссы аан | |||
| Муган аан | |||
| Таспар аан | |||
| Истеми аан | |||
| Тріксанф аан |
4-тапсырма. Сызбаны толтыру.
Трік аанатыны ыдырау себептері
5-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан Трік аанатыны жне Батыс трік аанатыны территорияларын анытап, бл мемлекеттерді аумаын, скери шабуылдарыны жне елшіліктеріні баыттарын контурлы картаа тсіру.
дебиеттер:
1. Аманжолов К., Рахметов . Тркі халытарыны тарихы. А., 1994.
2. Гумилев Л.Н. Кне тріктер. Алматы, 1994.
3. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического письма. Санкт-Петербург, 2003.
4-таырып. Тргеш жне арл аанаттары.
Жоспар: 1. Тргеш аанатыны саяси тарихы.
2. арл аанатыны саяси тарихы.
3. арл аанатыны этникалы-тайпалы рамы.
Тргеш аанатыны саяси тарихы. Батыс Трік аанатыны рамына кірген, Жетісудаы керуен жолдарын баылауында стаан тргештер VIІ . аяында кшейді. Тргеш ксемі шелік (Учжилэ) 699-жылы брыны Батыс Трік аанатыны аумаында з билігін орнатты. Тргештер шыыста Шыыс Трік аанатымен, батыста соды князьдіктерімен, отстік-шыыста ытаймен шектесті. 711-жылы Жетісуа басып кірген кк тріктер сары тргештерді таландааннан кейін, мемлекеттегі стемдік ара тргештерге ауысты. аан таына отыран Слы 717-жылы ытайа табысты дипломатиялы сапар жасады. Сондай-а ол Шыыс Трік аанатымен, Тибет патшалыымен улеттік некелесу арылы одатасты. Отстік шекараларда тргештер арабтара арсы кресті, біра табыса жете алмады. 738-жылы Слы аан аза тапаннан кейін, сары жне ара тргештер арасында зара крес басталды. VIІI . ортасында Жетісуа ыпал орнату шін ытайлар мен арабтарды бсекелестігі кшейді. 751-жылы Тараз маында (Атлах) арабтар мен ытайлар арасында ірі шайас болып тті. ытай тылындаы арлтарды арабтар жаына шыуы нтижесінде ытайлар зор шыына шырады. ытай скері Жетісу мен Шыыс Тркістаннан кетіп, арабтар Шаша арай шегінді. Осындай крделі саяси жадайдан лсіреген Тргеш аанатындаы билік 756-жылы арл тайпаларыны олына кшті.
арл аанатыны саяси тарихы. арл тайпалары 746-жылы йыр аанатынан блініп шыып, Жетісуа оныстанан болатын. 751-жылы Атлах шайасынан кейін арлтар з жадайын ныайтып алды. VIII-Х . арл тайпалары Жоар Алатауынан Сырдарияны орта аысына дейінгі, Балаш клі мен Ыстыкл аралыындаы жерлерде оныстанды. 840-жылы Енисей ырыздары йыр аанатын таландааннан со, брын йырлара туелділікте болан арл ксемі Білге Кл адыр хан зіні жабу атаын тастап, аан атаын иеленді. арлтарды мемлекеттік рылысы лестік-тайпалы басару жйесіні болуымен сипатталады. Ірі тайпаларды лестік басарушылары здеріні жартылай дербес жне іс жзінде туелсіз иеліктерін ныайтуа мтылды. арл аанатындаы лестік-тайпалы басару жйесі орталы билік жолындаы кресті кшеюіне себепші болды. Соны салдарынан арлтарды билеуші улетін жойан кштер оларды з ортасынан шыты.
арл аанатыны этникалы-тайпалы рамы. «Таншу» улеттік хроникасыны (VII .) деректеріне сйкес, арлтар (гэлолу) тріктерді бір тармаы болан. арлтарды рамында жікіл, бла, ташлы, тргеш, азкиши, шар, аргу, барсхан, халаж тайпалары кірді. Блардан баса оларды рамында оыздарды Жетісу аумаында алан кейбір топтары, сондай-а тріктеніп кеткен Жетісу содылары болды.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
Гэлолу, бла, жікіл, ташлы, йыр, Енисей ырыздары, тухси, яма, жабу, Тохарыстан, Мауараннахр.
2-тапсырма. Кестемен жмыс.
№ 1-кесте.
| Тргеш аанатындаы саяси оиалар. | |
| Тарихи уаыт | Тарихи оиа |
| 699-жыл | |
| 704-жыл | |
| 711-жыл | |
| 715-738 жж. | |
| 751-жыл | |
| 756-жыл | |
| 766-жыл |
№ 2-кесте.
| арлтар туралы деректер. | |
| Деректі атауы | андай мліметтер береді |
| «Таньшу» шежіресі | |
| «Кл-тегін» жазуы | |
| «Худуд л-алам» | |
| л-Марвазиды жазбалары |
3-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Тргеш аанаты туралы мліметтер беретін деректерге сипаттама беру.
2. Тргештер мен арабтарды арым-атынастары туралы тарихи мліметтер.
3. Слы аан Шыыстаы кршілес елдермен арым-атынастарда андай жетістіктерге ол жеткізді ?
4. 751-жылы Тараз маындаы Атлах шайасыны тарихи маызы андай ?
5. арлтарды йыр аанатымен, арабтармен арым-атынастарына сипаттама беру.
6. арл аанатындаы саяси билікті орталытану дегейі андай болды ?
7. арл аанатында отырышы мдениетті дамыанын андай мліметтер длелдейді ?
8. арл аанатыны этникалы жне тайпалы рамына сипаттама беру.
4-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан Тргеш жне арл аанаттарыны территорияларын анытап, бл мемлекеттерді ауматарын, 751-жылы Талас шайасы болан жерді орнын контурлы картаа белгілеу.
дебиеттер:
1. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А, 2001.
2. Сыздыов С.М. арл мемлекеті. Алматы, 2000.
5-таырып. Оыз мемлекеті. има аанаты.
Жоспар: 1. Оыз мемлекетіні саяси тарихы.
2. иматарды этникалы рамы жне саяси тарихы.
3. Оыздар мен иматарды шаруашылыы.
Оыз мемлекетіні саяси тарихы. ІХ . ортасында Жетісудан ыысан оыздар кангар-печенег тайпаларын таландап, Сырдария бойы мен Арал ірін здеріне аратты. л-Якубиді (ІХ .) жазбаларында оыздарда алыптасан мемлекетті болуы, оларды арл, тоыз-з, има тайпаларымен соыстары туралы мліметтер бар. Оыз мемлекетіні астанасы Янгикент (Жаа Гузия) Хорезммен жне Мауараннахрмен тйісіп жатан керуен жолыны бойында орналасты. Жоары билік иесі – жабуды билігін ірі скери-тайпалы асйектерді кеесі шектеп отырды. Оыз мемлекеті саяси жне леуметтік табиаты жаынан ерте феодалды мемлекет болды. Оыздар Еуразияны ерте ортаасырлы тарихында маызды рл атарды. 965-жылы оыздар Киев Русімен одатасып, Хазар аанатын таландады, 985-жылы Еділ бларларына арсы жоры жасады. Шахмлік жабуды тсында Оыз мемлекеті кшейіп, 1041-жылы Хорезмді басып алды. Деректерде Шахмлікті салжтар олынан аза тапаны туралы айтылады. Оыз мемлекеті ХІ . ортасында ыпшатарды соысынан лады. Оларды кейбір топтары ыпшатарды ыыстыруымен Кіші Азияа, Шыыс Еуропаа кетті. Бір блігі Мауараннахрдаы арахан улеті мен Хорасан салжтарыны ол астына кшті.
иматарды этникалы рамы жне саяси тарихы. Батыс Алтай, Тарбаатай жне Алакл ойпаты аумаында оныстанан иматарды лестік басаруа негізделген мемлекеті ІХ-Х . алыптасты. Орталыы Имаия аласында болды. Парсы тарихшысы Гардизи (ХІ .) з ебегінде има конфедерациясына эймур, имек, татар, байандр, ыпша, ланиказ, ажлар тайпаларыны кіргенін млімдейді. има мемлекеті кшейген уаытта тоыз-здара, Енисей ырыздарына арсы скери жорытар жасааны белгілі. ХІ . има мемлекеті ыдырай бастады. Оны себептері – 1) мемлекет рамындаы ыпшатарды орталы билікке баынбай, з мемлекеттілігін руа мтылуы; 2) Орталы Азия тайпалары оныс аударуыны ыпалымен болан сырты оиалара байланысты. иматар саяси стемдігінен айырылып, ыпшатара туелді болып алды.
Оыздар мен иматарды шаруашылыы. Оыздар мен иматарды басты ксібі кшпелі мал шаруашылыы болды. Оыздарды бір блігі Сырдарияны тменгі аысы бойында ыстап, жайлауа Каспий маындаы далалара кшетін. иматар ысты Жайы пен Жем арасында ткізіп, жазда Ертіс жаасындаы далаларда мекендеді. ІХ-Х . кедейленген ауым мшелеріні біратары егіншілікке кшті, сауда айырбасыны лаюы нтижесінде кшпелілерді отырышы егіншілік ірді халытарымен экономикалы байланыстары кшейді. Жазбаша деректерде Сырдарияны орта аысында оыздарды отырышы мекендері: арна, Сткент, Фараб, Сыана жне Сауран боланы туралы мліметтер бар.
ч. 1 ч. 2 ч. 3 ... ч. 9 ч. 10
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
Жабу, сюбашы, кл-еркіндер, инал, кангар-печенегтер, яньмо, Янгикент, Имаия.
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. «Оыз» этнониміні пайда болуы туралы андай болжамдар бар ?
2. Оыздар туралы мліметтер ерте ортаасырлы ай тарихи деректерде кездеседі ?
3. Оыздарды этникалы-тайпалы рамы туралы андай мліметтер бар ?
4. Оыздар оамындаы жоары лауазым иелеріне жне оларды атаран ызметіне сипаттама беру.
5. Оыз мемлекетіні лау себептері андай болды ?
6. иматарды шыуы туралы андай ылыми болжамдар бар ?
7. има аанатыны оамды басару рылымына сипаттама беру.
8. иматарды крші елдермен арым-атынастарына сипаттама беру.
9. има аанатыны лсіреуіне жне лауына андай ішкі жне сырты факторлар сер етті ?
3-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан оыз жне има тайпаларыны мекендеген жерін, оларды ІХ-ХІ . мемлекеттеріні аумаын анытап, контурлы картаа тсіру.
4-тапсырма. Кесте толтыру.
№ 1-кесте.
| Оыздарды сырты саясаты. | ||
| Оыздар арым-атынас жасаан елдер мен тайпалар | Уаыты | андай оиалар орын алды |
| Кангар-печенегтер | ||
| Хазарлар | ||
| Киев Русі | ||
| Салжтар | ||
| ыпшатар |
№ 2-кесте.
| иматар туралы ортаасырлы тарихи деректер. | ||
| Тарихи деректер | Уаыты | Мліметтер |
| ытайлы деректер | ||
| Гардизиды жазбалары | ||
| бу Дулафты жазбалары | ||
| л-Идрисиды жазбалары |
дебиеттер: