Караев О. История Караханидского каганата. Фрунзе, 1983.

 

8-таырып. ыпша хандыы.

Жоспар: 1. ыпша тайпалары туралы деректер.

2. ыпшатарды оныстануы.

3. ыпшатарды Хорезммен саяси байланыстары.
ыпша тайпалары туралы деректер. Деректанушыларды пікірі бойынша, «ыпша» этнонимі алаш рет йыр (Тоыз-Оыз) аанатыны негізін салушы Моин-Шора арналан кне йыр руналы жазбасында кездеседі. Онда «тркілер мен ыпшатар бізге елу жыл стемдік жргізді» деп айтылады. Осы жне біратар зге длелдерді негізінде зерттеушілер ыпшатар шін бастаушы субстрат болып сеяньто теле тайпасы табылады деген орытындыа келді.

Мсылман жазба деректеріні мліметтеріне араанда, ХІ-ХІІ . ыпша тайпаларыны халы саны тркі тілдес халытар ішінде е кбі, ал оларды оныстанан аймаы е клемдісі болан.

 

ыпшатарды оныстануы. ХІ . 1-ші жартысында Орталы Азиядаы, кейін Еуразияны далалы аймаындаы саяси стемдік ыпша тайпалары одаына кшті. ыпшатар азастан аумаына Жоария далаларынан, ал ол жаа Батыс Монолиядан келген болатын. Алдымен ыпшатар Сырдарияны орта жне тменгі аысын, Арал мен Каспий ірлерін мекендеген оыздарды ыыстырды. Этникалы-саяси жадайды згеруіне арай ХІ . 2-ширегінде «Оыздар даласы» («Мафазат л-гузз») деген атауды орнына «ыпшатар даласы» («Дешті ыпша») деген атау пайда болды.

ХІ . ортасында ыпшатар Еділден тіп, батыса арай жылжыды. ХІІ . Алтай мен Ертістен бастап Карпат пен Дунайа дейін созылан лкен ауматы мекендеген халытарды брі ыпшатар деп аталды. Осы уаыттан бастап «ыпша» сзі этникалы маынасын жойып, этномдени семантикаа ие бола бастады. ыпшатар екіге блініп, Еділ зеніні шыыс жаында Шыыс Дешті ыпша, ал батысында Батыс Дешті ыпша тайпалар одаы рылды. ХІ-ХІІ . ыпшатар кейіннен аза халыны алыптасуына негіз болды. ыпшатарды ханы болып ел-брілі руынан шыандар ана мрагерлік жолмен сайланды. скери-кімшілік жйе кшпелі мірге ыайлы болды. Негізгі байлы жылымен лшенді. Дегенмен, мал шаруашылыымен оса егіншілік те дамыды.

 

ыпшатарды Хорезммен саяси байланыстары. ХІІ . ортасынан Хорезмшахтар улетіні кілдері ыпша хандарыны олында болан Аралды отстік ірін, Сырдария бойындаы алалар мен Маыстауды аратып алуа кш салды. Хорезмшах Мхаммед (1200–1220) ыпшатарды Сырдария бойындаы иеліктерін зіні ыпал аясына осып, ыпша хандарыны отстік ордасы Сыана аласын баындырып алды. Осы кезден бастап ыпша хандыы лсірей бастады. йткені, ыпша асйектерді бір блігі Хорезм шахына ызмет етуге кшті, рі ішкі та тартысы кшейді. Монол шапыншылыы арсаында ыпша хандыы ыдырау алдында трды.
ОБСЖ тапсырмалары.

1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.

Дешті-ыпша, елбрілі, тособа, ран, половец, куман.

2-тапсырма. Талылауа арналан сратар.

1. «ыпша» этнонимі туралы алашы мліметтер ай ескерткіштерде кездеседі ?

2. «Дешті ыпша» атауы ашан пайда болды жне оны маынасы андай ?

3. ыпша тайпалары конфедерациясыны рамына андай тайпалар кірді ?

4. ыпша тайпаларыны аза халыны этникалы негізіні алыптасуында алатын маызды орны жайлы андай деректер белгілі ?

5. ыпшатарда скери-кімшілік йымдара баса мн берілгенін неден байауа болады ?

6. ыпшатар оамында леуметтік тесіздікті андай белгілері болды ?

7. ыпшатарды этникалы жер аумаы туралы млімет беретін л-Идрисиды, Махмд ашариды, Закария Казвиниды жне т. б. картографиялы деректеріне сипаттама беру.

8. ХІ-ХІІ . ыпшатарды Хорезмшах мемлекетімен, салжтармен жне арахандытармен арым-атынастарына деректерге сйене отырып, сипаттама беру.
3-тапсырма. Хронологиялы кестемен жмыс.

Уаыты	Б о л а н о и а л а р
1065-жыл	Маыстаудаы ыпшатара арсы салжтарды билеушісі Алып Арслан жоры жасады.
1096-жыл	ыпша бірлестігіні тайпалары Хорезмге жоры жасады. Алайда, салжтар оларды Маыстауа айтуа мжбр етті.
1133-жыл	Хорезмшах Атсыз ыпша ханын жегені туралы деректер бар.
ХІІ . ортасы	ыпшатар мен кимектерді скерлері Еділ бойында орналасан Саксин мен оны тірегіне жоры жасады. Саксин трындары ыпша хандарына туелділігін мойындады.
1181-жыл	ран тайпасыны ксемі Алып ара бастаан ыпшатар Жентті шекарасына келіп, хорезмшаха ызмет етуге тілек білдірді.
1195-жыл	Сыана пен Жентті билеушісі ыпша ханы адыр-Буке асиетті соыс сылтауымен аттаныса шыан хорезмшах Текешті скерімен шайасып, жеіске жетті.

дебиеттер: