Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А., 1989.
Бартольд В.В. Кыпчаки // Сочинения. Том V. Москва, 1968.
Азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. І том. А., 1996.
Плетнева С.А. Половцы. Москва, 1990.
9-таырып. араытайлар. Наймандар, керейіттер,
Жалайырлар.
Жоспар: 1. араытайлар Жетісуда.
2. Найман, керейіт жне жалайыр лыстарыны рылуы.
3. Шыыс ханны наймандар мен керейіттерді
баындыруы.
араытайлар Жетісуда. 1125-жылы Орталы Азиядан келген араытайлар Жетісуды бір блігіне, Сырдарияны о жаалауына скери-саяси ыпалын орнатты. араытайлар Орта Азияны егіншілік айматарындаы алалар мен оныстарды иратпай, трындардан салы жинаумен шектелді. Жергілікті жерлерде брыны улеттер кілдеріні билігі саталды. араытай гурханыны ордасы Баласан тбіндегі з-ордада орналасты. Жоары билікті мраа алдыру жйесіні ерекшелігі – гурхан таына отыруа йелдер де ылы болды. Мселен, 1143-жылы Елюй Дашы гурхан дние саланнан кейін араытайлара оны жесірі Табуян билік жргізген. ХІІ . аяында араытайлар Ауанстан жеріндегі гурид билеушілерінен жеіліске шырады. ХІІІ . басында Хорезм, Бхара жне Самаранд билеушілері гурханны стемдігіне арсы кресті. Нтижесінде араытай гурханы Мауараннахрды хорезмдіктерге алдырып, ашара шегінді. Кп замай, арлтар найман тайпаларымен одатасып, ашар шегінде гурхан Чжилугуды ола тсірді. араытайларды иеліктерінде Кшлік хан бастаан наймандарды билігі орнады.
Найман, керейіт жне жалайыр лыстарыны рылуы. Наймандарды, керейіттерді, жалайырларды ерте феодалды мемлекеттеріні азастан тарихына атысты жатары бар. Найман тайпалары VIII . Жоары Ертіс пен Орхон аралыында «сегіз-оыз» деген атаумен пайда болды. ХІ . наймандар Селенга мен Орхон зендеріні саасынан Алтай тауларыны шыыс сілемдеріне дейінгі ауматы мекендеді. Керейіттер ХІ . соында Тола, Онгын зендеріні аарында, Орхон зеніні орта аысы ауданында оныстанды. Жалайырлар ХІІІ . басында Орхон зеніні Селенгаа ятын саасы маында мекендеген. Деректерде керейіттер мен наймандарды кшпелі тайпалармен ана емес, отырышы Тат жне йыр мемлекеттерімен саяси-мдени байланыстар жасааны туралы мліметтер бар. Наймандар мен керейіттерді билеушілері йырларды ыпалымен несториан баытындаы христиан дінін, йыр жазуын абылдады.
Шыыс ханны наймандар мен керейіттерді баындыруы. Орталы Азиядаы билік шін крес барысында Темучинні монолдары керейіт лысыны ханы Торылмен (Ван-хан) одатасып, 1185-жылы меркіттерді, 1198-жылы татарларды таландады. Найман лысындаы билік шін зара ырысты пайдаланан Темучин мен Ван хан 1199-жылы наймандара жоры жасады. 1202-жылы Темучин монолдары керейіттер лысын таландады. 1204-жылы Темучин 45 мы атты скерімен Даян ханны басаруындаы наймандарды кпшілігін баындырды. Кшлік хан бастаан наймандарды бір тобы алдымен Алтайа, кейін Жетісуа оныс аударды. Монолдар таландаан наймандарды, керейіттер мен жалайырларды бір блігі аза даласына келіп, аза халыны алыптасу рдісіне араласты.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. араытайларды ХІІ . 1-жартысында Жетісуа оныстануыны себептерін анытаыз.
2. ХІІІ . 1-жартысындаы араб авторы Ибн л-Асирді деректерінде араытайларды Орта Азияа таралуы алай сипатталады ?
3. араытай гурханыны билігін мрагерлікпен иеленуді андай ерекшеліктері болды ?
4. Чжилугу билік жргізген кезде араытай гурханыны жергілікті жерлердегі билігіні лсіреу себептерін анытаыз.
5. Наймандар жне керейлер туралы мліметтер андай тарихи деректерде кездеседі ?
6. Наймандар, керейіттер мен жалайырларды шаруашылыына сипаттама беру.
7. Шыыс ханны монол мемлекетін ру барысындаы наймандарды, керейіттер мен жалайырларды атаран ролін анытаыз.
8. Наймандар, керейіттер мен жалайырларды этникалы тегі туралы зерттеушілерді (В.Бартольд, Б.Владимирцов, И.Петрушевский, С.Мураяма, Н.Аристов, т.б.) ылыми кзарастарына тоталу.
2-тапсырма. Картамен жмыс.
1) Картадан араытайларды ХІІ-ХІІІ . скери-саяси ыпалы орнатылан ауматы анытап, контурлы картаа тсіру.
2) Картадан ХІ-ХІІ . наймандарды, керейіттерді жне жалайырларды мекендеген территориясын анытап, контурлы картаа тсіру.
3-тапсырма. Кестені толтыру.
| араытайларды сырты саясаты | ||||
| № | Тарихи уаыт | Болан жері | Кімдерге арсы соысты | Нтижесі |
| 1. | 1125-жыл | |||
| 2. | 1141-жыл | |||
| 3. | 1198-жыл | |||
| 4. | 1210-жыл |
4-таырып. Негізгі ымдара жне адам есімдеріне анытама беру.
Гурхан, пайцза, з-орда, сегіз-оыз, чжурчжэндер, идандар, Елюй Дашы, Чжилугу, Даян-хан, Бйры хан, Ван хан, Жама, Кшлік хан.
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. І том. А., 1996.
2. Д'Оссон К. Шыысханнан мір Темірге дейін. Астана, 2003.
3. Кадырбаев А.Ш. Очерки истории средневековых уйгуров, джалаиров, найманов и кереитов. А., 1993.
10-таырып. ІХ . 2-жартысы – ХІІІ . басындаы материалды