Азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
11-таырып. азастан аумаындаы лы Жібек жолы.
Жоспар: 1. лы Жібек жолыны азастандаы сілемдері.
2. Сауда жне тауар алмасу.
3. Мдениеттерді зара сері.
лы Жібек жолыны азастандаы сілемдері. Б. з. б. І . ортасында Жібек жолы траты дипломатиялы жне сауда жолы ретінде пайдаланыла бастады. Жібек жолы ытайды Орта Азия арылы Алдыы Азиямен байланыстырды. Сианьнан Ланчжоу арылы Дунхуана апарды, бл жерден екі торапа блінді: солтстік жол Трфан, ашар, Самаран, Мерв, Ферана алабын, ал отстік жол Хотан, Жаркент, Балх жне Мервті басып тіп, Памирді тау жоталары арылы ндістана, Таяу Шыыса апарды. VI-VII . ытайдан батыса Жетісу мен Отстік азастан арылы тетін жол жандана тсті. Оны себептері: 1) Жетісуда трік аандарыны ордалары болды; 2) Трік аандары мен оларды тірегіндегілер теізді ары жаыны тауарларын ірі млшерде ттынушылар болатын. Жібек жолы Жетісу мен Отстік азастан алалы мдениетіні дамуында маызды рл атарды. Отстік азастан мен Жетісу арылы тетін Жібек жолыны негізгі торабынан солтстік пен шыыса арай жолдар шыып, Орталы жне Шыыс азастан аудандарына, Ертіс жаалауына беттеген. Дешті ыпшаты мал німдеріне, метала бай аудандары сауда байланыстары жйесіне тартылып, керуен жолдарымен Жібек жолы жйесіне осылды.
Сауда жне тауар алмасу. Жібек жолы бастапыда ытай жібегін Батыс елдеріне шыаруа ызмет етті. Алтынмен бірге жібек халыаралы тлем ралына айналды, ол патшалар мен елшілерге сыйа тартылды, жалдамалы скерге аы жне мемлекеттік арыз ретінде тленді. з кезегінде Жібек жолы бойымен Римнен, Византиядан, ндістаннан, Ираннан, Араб халифатынан, кейінірек Еуропа мен Русьтен осы елдерде ндірілетін тауарлар тасылды. Археологиялы зерттеулер барысында Жібек жолы бойымен тасылан тауарларды трлері аныталды. Оларды ішіндегі е баалылары ретінде Отырар алабындаы Мардан орымынан табылан ытайды «У-шу» тегелерін, византиялы алтын солидті, Талар аласыны жртынан табылан фарфор тостаандарды, Отырарда табылан кміс бйымдар кмбесін (ХІІІ . 40-60 жылдары), т. б. жатызуа болады.
Мдениеттерді зара сері. VI-Х . лы Жібек жолыны халыаралы маызы арта тсті. Елдер арасында сауда-экономикалы байланыстармен атар мдени байланыстар дамыды. Шыыс пен Батыс елдеріне олданбалы жне сулет неріндегі мдени лгілер, музыка мен би нері, ызыты ойын-сауытар ке таралды. Жібек жолы бойындаы ескерткіштерді зерттеу барысында трлі жерлерде музыка жне театр мдениеті саласындаы зара байланысты дамыанын айатайтын кптеген материалдар табылды. Блар – ытайдаы Тан улеті тсындаы бишілерді, актерлерді, музыканттарды бейнелері бар терракоталар жиынтыы, абыраларда суреттелген бейнелер, ааш мсіндер, бетперделер, т. б. заттар.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. лы Жібек жолыны пайда болуы жне халыаралы сауда жолы ретінде алыптасуы туралы тарихи деректерге тоталу.
2. Жібек жолыны орта асырлардаы азастан аумаында сауданы, ала мдениетін, халыаралы арым-атынастарды дамытудаы тарихи маызына баа беру.
3. лы Жібек жолы бойында дамыан сауданы трлеріне жне саудаа шыарылан тауарларды трлеріне сипаттама беру.
4. лы Жібек жолыны азастан аумаындаы басты тарматарын анытаыз.
5. лы Жібек жолыны халыаралы сауда жолы ретіндегі маызыны жоалуына сер еткен факторларды анытаыз.
2-тапсырма. Рефераттар мен баяндамалар жазу.
1. Орта асырлардаы азастанны леуметтік-экономикалы дамуындаы
лы Жібек жолыны рлі.
2. лы Жібек жолы жне халыаралы мдениет.
3-тапсырма. Сызбаны толтыру.
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
2. Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути. Алматы, 1998.
3. По великому Шелковому пути. Алма-Ата, 1991.
12-таырып. Монол шапыншылыы кезіндегі азастан.
Жоспар: 1. Монолдарды азастан мен Орта Азияны жаулап
алуы.
2. лыстарды рылуы.
3. Монол жаулап алуыны леуметтік-экономикалы
салдары.
Монолдарды азастан мен Орта Азияны жаулап алуы. ХІІ . аяы – ХІІІ . басында монолдары ксемі Темучин Орталы Азия тайпаларын біріктіріп, 1206-жылы кшпелі шонжарларды рылтайында лы хан болып жарияланды. Монол скерлеріні Жетісуа келуі 1218-жыла жатады. Олар мнда Шыыс ханны бйрыымен наймандарды Кшлік ханын жазалау шін жіберілген еді. Шыыс Тркістан мен Жетісуды басып аланнан кейін монолдара Отстік азастан мен Орта Азияа жол ашылды. Бл жорыа монолдар за уаыт жне мият дайындалды. Мсылман кпестері мен монолдара ызмет еткен ашындардан араытайларды, Хорезмшах мемлекетіні ішкі жадайы мен скери кштері туралы малматтар жинап, соны негізінде іс-имыл жоспары жасалды. Монолдарды 150 мыа жуы скеріні жорыы 1219-жылы кзде Ертіс жаалауынан басталды. Деректерге араанда, Шыыс хан скері Ертістен Сырдарияа дейін Жетісу арылы жріп ткен. Бес жыла созылан шапыншылыты барысында азастан мен Орта Азия аумаы Шыыс хан империясыны рамына енгізілді.
лыстарды рылуы. азастанны ке-байта аумаы Шыыс хан лдарыны арасында бліске тсті. Ертістен батыса арай бкіл Орталы, Солтстік жне Батыс азастан, Жетісуды солтстігі, тменгі Еділ бойы, одан рі «монол атыны тяы жететін жерлер» Жошы лысын рады. Отстік жне Отстік-Шыыс азастан, Шыыс Тркістан жне Мауараннахр Шаатай лысына, Жоары Ертіс, Тарбаатай жне Батыс Монолия гедей лысына берілді. Уаыт те келе лыс билеушілері з улеттерін дербес етіп алуа мтылып, империя бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. Оны ыдырауына жергілікті халытарды монол езгісіне арсы кресі, кптеген елдерді аруды кшімен баындыран империя іргесіні лсіздігі, зара ырыстар, экономикалы байланыстарды, орта мдени-тарихи дстрлерді болмауы себеп болды.
Монол жаулап алуыны леуметтік-экономикалы салдары. Жазба жне археологиялы деректер монол стемдігі орныаннан кейін Жетісуда отырышы мдениетті лдырап, егістік жерлерді жайылымдара айналдырыланын длелдейді. Ондаан жылдар бойы Орталы Азиядан кшпелілерді аылып келуі егістік шін делетін жер клеміні ысаруын туызды. Монол жаулап алуы азастанны леуметтік-экономикалы рылысына айтарлытай кері сер етті. Монолдар баындыран айматарда л иеленушілік тртіп кеінен тарады, феодалды атынастарды артта алан трлері орныты. Баындырылан халыа алымдар (шыр, харадж, таар, т.б.) салынып, скери міндеткерлік жктелді. Отырышы-егіншілік айматарды халын анауды жаластыра беру ммкін еместігіне уаыт те келе кз жеткізген монол билеушілері жерді пайдалану тсілдерін йренуге мжбр болды.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдар мен адам есімдеріне анытама беру.
Керейіт, найман, ият-боржиген, меркіт, татар, оырат, жалайыр, нойан, рылтай, «Яса» («Жаса»), Темучин, Жошы, Шаатай, гедей, Тлей, Жебе, айыр хан Иналшы.
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Монол асйектеріні крші елдерге скери жорытар йымдастыруыны андай себептері болды ?
2. Монол мемлекетіні оамды рылысына сипаттама беру.
3. Шыыс хан монолдары мен Хорезмшах мемлекеті арасындаы арым-атынастара сипаттама беру.
4. азастан аумаындаы халытарды этносты рылымына монол шапыншылыы келген згерістерді анытау.
5. Монол жаулап алуыны Отстік азастан мен Жетісу аумаындаы алаларды экономикасына тигізген салдарын ашу.
3-тапсырма. Хронологиялы кестемен жмыс.
| Тарихи уаыт | Тарихи оиалар |
| 1206-жыл | Онон зеніні жаасында монол шонжарларыны рылтайы ткізіліп, Темучин монол мемлекетіні лы ханы – Шыысхан болып жарияланды. |
| 1207-1211 жж. | Шыыс хан монолдары Отстік Сібір халытарын жне Шыыс Тркістанды баындырды. |
| 1211-1217 жж. | Монолдар бкіл Солтстік ытайды жаулап алды. |
| 1218-жыл | Монолдар Жетісу жеріне еніп, ол жердегі наймандар ханы Кшлікті билігін латты. |
| 1219-1220 жж. | Сырдария бойындаы алалар (Отырар, Сыана, Ашнас, т.б.) монолдарды иелігіне кшті. |
| 1219-1224 жж. | азастан мен Орта Азияны монолдарды жаулап алуы. |
4-тапсырма. Сызбаны толтыру.
Жошы лысыны алып жатан аймаы
Шаатай лысыны алып жатан аймаы
гедей лысыны алып жатан аймаы
дебиеттер:
1. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия //
Сочинения. Том І. Москва, 1963.
2. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
3. Шыысхан. лем сілкіндірушісі. растыран: І. Есенберлин. А.,
2002.
13-таырып. Алтын Орда.
Жоспар: 1. Алтын Орданы рылуы жне кшеюі.
2. Алтын Орданы мемлекеттік рылысы.
3. Этникалы рамы.
Алтын Орданы рылуы жне кшеюі. Жошыны мирасоры Бату (Батый) 1235-1242 жж. орыс князьдіктері мен Еділден батыса арайы жерлерге жоры жасап, Алтайдан Дунайа дейінгі лкені алып жатан мемлекетті рды. Тарихи дебиетте Алтын Орда деп аталан бл мемлекетті орталыы Еділді тменгі аысы бойында орналасты. «Алтын Орда» ымы біртекті емес: бір жадайда Алтын Орда деп Бату (1227-1255) мен оны інісі Беркені (1257-1266) жеке иелігіндегі Тменгі Еділ бойы мен Солтстік Кавказ, енді бір орайда Жошы лысы тгел айтылады.
ХІІІ . 2-жартысы – XIV . басында Алтын Орда хандары орыс князьдіктеріне бірнеше мрте жоры жасап, Ирандаы Хулагу улеті билеушілерімен зербайжанды жне Каспийді отстік бойындаы жерлерді иелену шін соыстар жргізді. Менгу-Темір хан тсында (1266-1280) Алтын Орда Монол империясыны орталыынан біржола ошауланып, з атынан теге шыара бастады. збек ханны (1312-1342) жне оны лы Жнібек ханны (1342-1357) билігі тсында Алтын Орданы уаттылыы кшейді.
Алтын Орданы мемлекеттік рылысы. Алтын Ордада Жошы лысыны мемлекеттік рылысыны негізі саталды. Жошы рпатарыны мемлекеті саяси рылысы жаынан лыстара блінген, з кезегінде лыстары лес-иеліктерге блшектенген кшпелі мемлекет болан еді. Алтын Орданы ішкі басару жйесінде кшпелі, скери шонжарлардан ралан кімшілік аппарат маызды орын алды. Мемлекетті ішкі істерін жне скерді тікелей басару шін ерекше лауазымдар белгіленді. Ханны атынан бкіл скери істі беклер-бек басарды, азаматты билікті басында «хандар мен слтандарды кеесшісі» – узір трды. Алтын Ордадаы басару жйесінде маызды орын алан даруалар мен басатар салы жинаумен айналысты жне жергілікті халыа скери баылауды жзеге асырды.
Этникалы рамы. Алтын Ордадаы халыты басым блігін тркі халытары, азастанны, Еділ бойы мен ара теіз іріні ыпшатары, Хорезм мен Еділ Блариясыны трындары рады. Сондай-а ежелгі хазарларды рпатары, армяндар, орыс князьдіктерін мекендеушілер, оларды арасында шыыс славяндары жне ішінара сіісіп кеткен угро-финдер болды. ыпша жне зге де тркі тайпаларыны ел басаруда, скери істерде атаратын рліні басымдыы байалды. Асйектерді жне азын-аула тадаулы скерді раан монолдар тез арада здеріні нерлым мдениетті бодандарыны ыпалына тсіп, ХІІІ . аяында тркі тіліне кшті, ал кейін ислам дінін абылдады.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Негізгі ымдара анытама беру.
лысбегі, беклер-бек, узір, даруа, баса, диуан, бітікші, Сарай-Бату, Сарай-Берке, Сарай л-Джадид.
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Жошы улеті иелігіндегі жерлерді басару жйесіне сипаттама беру.
2. Бату ханны батыс елдеріне жасаан скери жорыы, Алтын Орданы руы жайлы мліметтер.
3. Бату лысыны (Алтын Орданы) мемлекеттік жне кімшілік рылысы андай болды ?
4. Алтын Орданы этникалы-тайпалы рылымына сипаттама беру жне ерекшеліктеріне тоталу.
5. Алтын Орданы хандары ай айматарды туелділікте стап, ай жерлерден з пайдасына салытар жинады ?
6. Алтын Орда мемлекеті халыны тілі, діни наным-сенімдері мен дебиетіні дамуы.
7. ХІV . соы ширегінде Алтын Ордадаы саяси билікті лсіреуіні андай белгілері байалды ?
8. Алтын Орданы тменбасы Мамай басаран скеріні Куликово шайасындаы жеілісі туралы гімелеу.
9. Тотамыс ханны Алтын Орда таына отыруы туралы гімелеу.
3-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан ХІІІ . бірінші жартысындаы Жошы лысыны, ХІІІ-ХIV . Алтын Орданы рамына енген айматарды анытап, контурлы картаа тсіру.
4-тапсырма. Кестені толтырып аятау.
| А л т ы н О р д а н ы р ы л у ы ж н е к ш е ю і | |||
| Хандар (нерлым кшті) | Билік жргізген жылдары | Ішкі саясаттаы оиалар | Сырты саясаттаы оиалар |
| Бату (Батый) хан | |||
| Берке хан | |||
| Менгу-Темір хан | |||
| Тотай хан | |||
| збек хан | |||
| Жнібек хан |
дебиеттер:
1. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.
2. Греков Б.Д., Якубовский А.Ю. Золотая Орда и её падение. М.-Л., 1950.
3. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
4. Сафаргалиев М.Г. Распад Золотой Орды. Саранск, 1960.
14-таырып: А Орда мемлекеті.
Жоспар: 1. А Орданы рылуы, этникалы рамы.
2. А Орда Алтын Орданы ыдырауы кезінде.
3. А Орданы лдырауы.
А Орданы рылуы, этникалы рамы. ХІІІ . ортасынан бастап Шыыс Дешті ыпшата А Орда мемлекеті мір срді. Алашы билеушісі – Жошыны лкен лы Орда Ежен болан. XIV . Орда Ежен рпатарыны билігі Шайбан лысына да тарады. А Орда халыны этникалы рамында монолдар те аз болды. Мнда монол жаулап алуынан брын ыпша бірлестігіні рамына кірген тркі тілдес тайпалар мекендеді. Сонымен бірге, А Ордада Шыыс хан шапыншылыы кезінде азастанны шыысы мен Алтайдан оныс аударан тайпалар мір срді. А Орданы астанасы алашында Ертіс зеніні жоары аысы бойында, Алакл маында болды. XIV . А Орда хандарыны кімшілік орталыы мемлекетті отстігіне, Сыана аласына ауыстырылды. Мсылман улеттеріні хронологиялы кестелерінде А Орда хандарыны есімдері мынадай ретпен келтіріледі: Орда Ежен, Сарта, оныша (Кйінші), Баян, Сасы-Ба, Ерзен, Мбарак-ожа, Шымтай, рс, ойырша жне Бара.
XV . 1-ші жартысында А Орда хандары Алтын Ордадан туелсіз болуа мтыла бастады. Мбарак-ожа хан (1320-1344) з атынан теге сотырып, экономикалы жне саяси жаынан туелсіздігін сатап алуа тырысты. Оны рекеті Алтын Орда ханы збекті (1312-1342) арсылыына шырап, нтижесінде Мбарак-ожа хан А Ордадан кетуге мжбр болды.
А Орда Алтын Орданы ыдырауы кезінде. 1359-1379 жж. Алтын Ордада орын алан «лы дрбеле» тсында А Орда хандары з иеліктерін кшейтуді жаластырды. Мселен, рс хан (1361-1376) А Ордадаы хан билігін кшейтіп ана оймай, Алтын Орданы таына отыруа рекет жасады. Ол Еділ бойындаы жерлерге жоры йымдастырып, XIV . 70-ші жылдарыны ортасында ажы-Тархан, Сарай алаларын баындырды. Алайда, кп замай рс хан Сырдария бойындаы иеліктеріне айтып оралып, Орта Азияны кшейіп келе жатан билеушісі мір Темірді басыншылыына арсы кресуге мжбр болды.
А Орданы лдырауы. XIV . 70-ші жылдары мір Темірді бірнеше жорытарыны нтижесінде А Орданы саяси жне экономикалы дербестігіне алашы рі шешуші соы берілді. мір Темірді олдауына сйенген Тотамыс (1379-1395) А Орданы ханы таына отырды. Тотамыс ханны Алтын Орда таын иелену шін жргізген соыстары, орыс князьдіктеріне, Кавказ сырты мен ырыма, Хорезм мен Еділ бойына шапыншылытар жасауы А Орданы лдырауын тередете тсті. Яни, мемлекетті материалды жне адам оры зардап шекті.
XIV . аяынан бастап деректерде А Орда збек лысы деп атала бастаан. А Орданы соы ханы Бара 1428-жылы аза боланнан кейін билік басына Жошыны лы Шайбанны рпаы білхайыр келді.
ч. 1 ... ч. 2 ч. 3 ч. 4 ч. 5 ... ч. 9 ч. 10
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар.
1. А Орданы рылуы туралы андай тарихи деректер млімет береді ?
2. А Орданы саяси тарихындаы ш кезеді анытаыз.
3. А Орданы Алтын Ордадан саяси жне экономикалы туелсіздігін алуа мтылысын неден байауа болады ?
4. А Орда астанасыны азастанны шыысынан Сырдария бойындаы Сыана аласына ауыстырылуына себеп болан жадайларды анытаыз.
5. рс ханны жне оны мрагерлеріні XIV . 70-жылдары А Ордадаы биліктен айырылып алуыны андай себептері болды ?
6. XIV . 80-90 жж. А Орданы лдырауын тередете тскен саяси факторларды анытаыз.
7. Бара ханны А Орданы саяси жаынан ныайтуа баытталан рекеттеріне сипаттама беру.
2-тапсырма. Кестені толтыру.
| А Орда хандарыны ішкі жне сырты саясаты. | ||||
| р/с | Хандар | Билік жргізген уаыты | Ішкі саяси оиалар | Сырты саяси оиалар |
| 1. | Орда Ежен | |||
| 2. | Ерзен | |||
| 3. | Мбарак ожа | |||
| 4. | Шымтай | |||
| 5. | рс (Орыс) | |||
| 6. | ойырша | |||
| 7. | Бара |
3-тапсырма. Сызбаны толтыру.
дебиеттер:
1. Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.
2. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
3. Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая // Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI-XVIII вв. А.-А., 1983.
15-таырып: Моолстан мемлекеті.
Жоспар: 1. Моолстанны рылуы, аумаы, этникалы рамы.
2. Алашы моол хандарыны билігі.
3. мір Темірді жорытары кезіндегі Моолстан.
Моолстанны рылуы, аумаы, этникалы рамы. Моолстанны рылуы Шаатай рпатары мемлекетіні XIV . ортасында шыыс жне батыс бліктерге ыдырауына байланысты болды. Шаатай мемлекетіні шыыс айматары, Отстік-Шыыс азастан Моолстанны рамына енді. Мнда Жетісудаы ірі дулат тайпаларды ксемдері саяси ыпала ие болды. 1348-жылы дулат мірі Полатшы бастаан моол шонжарлары Шаатай рпаы Тоылы Темірді Моолстан ханы етіп ойды.
Тоылы Темір хан иелігіне Моолстанмен оса Шыыс Тркістанны бір блігі кірді. Кейін Шыыс Тркістан бірде мір Темір рпатарыны мемлекетіне, бірде айтадан Моолстан хандарыны ол астына арады. 1480-жылдан бастап Моолстанны рамына Ташкент пен Сайрам енді, біра Жетісу кірмей алды. Ал XVI . басында Моолстанны ыдырауы кезінде оны аумаы ашариямен ана шектелді. Ортаасырлы деректерде «моолдар» деген этникалы-саяси атау дулат, керей, алы, арл, барлас, жалайыр, т.б. тркі тілдес жне тркіленген монол тайпаларын біріктірді.
Алашы моол хандарыны билігі. Моолстан аумаында лысты басару жйесі саталып алды, ал ханны ордасы Алмалыта орналасты. Тоылы Темір хан ислам дініне олдау крсету арылы билігін ныайтты. XIV . 60-шы жылдарында Тоылы Темір, кейін Ілияс ожа хан з биліктерін Мауараннахра да орнатпа болып, ондаы зара жауласып жатан иеліктерді баындыруа аттанды. Орта Азияны болаша билеушісі мір Темір (1370-1405) Тоылы Темірге баынышты екенін мойындап, сол шін Кеш аласын лесті жерімен бірге басаруа алды. Моол хандарыны Мауараннахрды баындыру рекеттері моол скербасыларыны зара араздасуы салдарынан тотап алды.
1365-жылы Ілияс ожа хан Шаатай рпатарыны мемлекетін біріктіруге жаа рекет жасады. Ол Сырдария жаалауында болан «Батпа шайасында» мір Темір скерін шегінуге мжбр етті. Біра, моол скері Самаранд трындарыны кескілескен арсылыына шырады. Моолстан ханыны билігі шектеулі, моол ру-тайпалары ксемдеріні еркіне туелді болан еді. Мны Ілияс ожа ханнан кейін мемлекетте дулат мірі амар ад-Динні ыпалыны кшеюінен байауа болады.
мір Темірді жорытары кезіндегі Моолстан. 1370-1390 жж. Моолстан Орта Азия билеушісі мір Темірді шапыншылыына шырады. сіресе, 1375-1377 жж. аралыында мір Темір скерлері амар ад-Дин басаран моолдарды атты таландап, кп олжа мен ттын алып айтты. Ттындар Мауараннахра апарылып, лдыа сатылды. мір Темірді 1389-жылы кезекті жорыынан кейін Моолстанны ханы ызыр ожа мір Темірге вассалды атынастарды мойындады, ал Моолстанны зінде саяси бытыраылы кшейіп кетті.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Моолстанны тарихы туралы мліметтер саталан жазба деректерге сипаттама беру.
2. Моолстан мемлекетіні рылуы арсаында Шаатай улетіні билігіндегі лыстарда андай саяси жадай орын алды ?
3. Моолстанны алашы хандары Тоылы Темірді, Ілияс ожаны Мауараннахра жасаан скери жорытарына сипаттама беру.
4. Моолстан мемлекетіндегі дулат тайпасы мірлеріні атаран ызметіне баа беру.
5. Моолстан мемлекетіні этникалы рамы, шаруашылыыны дамуы туралы мліметтер дайындау.
6. Моолстан мемлекетіні XV . аяы мен XVІ . аза хандыымен жргізген арым-атынастарына сипаттама беру.
7. Моолстан мемлекетіні ыдырауыны негізгі себептерін анытау.
2-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан XIV . ортасы мен XVІ . басындаы Моолстан мемлекетіні орналасан аумаын крсетіп, контурлы картаа тсіру.
3-тапсырма. Кестемен жмыс.
| Моолстан хандарыны ішкі жне сырты саясаты | ||||
| № | Хандар | Билік жргізген уаыты | Ішкі саясатыны негізгі баыты | Сырты саясатыны негізгі баыты |
| 1. | Тоылы Темір | |||
| 2. | Ілияс ожа | |||
| 3. | ызыр ожа | |||
| 4. | Мхаммед | |||
| 5. | Уйіс | |||
| 6 | Есенба | |||
| 7. | Жніс | |||
| 8. | Слтан Саид | |||
| 9. | Абд ар-Рашид |
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
2. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Сочинения. Т. ІІ. М., 1963.
3. Мхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. Ташкент, 1996.
4. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII веков. А.-А., 1969.
16-таырып. мір Темірді Шыыс Дешті ыпша пен Жетісуа
Скери жорытары.
Жоспар: 1. мір Темірді Моолстана скери жорытары.
2. мір Темірді А Ордамен жне Алтын Ордамен
соыстары.
мір Темірді Моолстана скери жорытары. XIV . соы штен бірі – XV . басында азастан халыны шаруашылы жне саяси міріне мір Темірді жаулап алушылы, тонаушылы жорытары зор ауіп тндірді. Монолды тркіленген барлас тайпасынан шыан Тараай бекті баласы Темір 1370-жылы Мауараннахрдаы билікті з олына алды. Темірді билік жргізген отыз бес жылы крші елдерге жасаан басыншылы жорытара толы болды. Бл соыстарды мір Темір Мауараннахрды стем тап кілдері арасында з билігін ныайту шін, кшпелі шонжарлара жаулап алынан елдерді халын тонау жне анау есебінен баюа ммкіндік беріп, оларды блік шыару мен зара ырыстан тыю шін жргізді. Моол билеушілерін лсіретуді кздеген мір Темір XIV . 70-90 жж. Отстік-Шыыс азастан мен ырызстана здіксіз шапыншылытар йымдастырды. Деректерде Моолстана жоры жасаан мір Темір скерлеріні орасан кп олжа, негізінен жылы мен ойды, сансыз кп адамдарды ттындап кеткені айтылады. Моолстана 1375, 1377, 1383, 1389 жылдары ірі жорытар жасаан мір Темір бл мемлекетті тонап, амар ад-Дин, Енге-тре, ызыр ожа хан сияты билеушілерін уып шыты. мір Темірді 1389-1390 жылдары Моолстана жасаан жорыыны нтижесінде Моолстан ханы ызыр ожа оан вассалды атынастарды мойындады.
мір Темірді А Ордамен жне Алтын Ордамен соыстары. А Орда билеушілері мен мір Темір арасындаы соыс имылдары Жошы улеті ішіндегі талас-тартыстардан жне оан Темірді араласуынан басталды. XIV . 70-жылдары мір Темір зіне рс ханнан ашып келген Тотамысты пайдалана отырып, рс ханны мрагерлерін жеіп шыты жне А Орданы отстігінде зіні ыпалын кшейтті. А Орда асйектері мен мірлеріні олдауына ие болан Тотамыс 1380-жылы Алтын Ордадаы билікті басып алды. Тотамысты А Орда мен Алтын Ордада Жошы рпатарыны билігін алпына келтіруді кздеген лы державалы ниеттері Темірді арсылыын туызды. Соан байланысты Темір мен Тотамыс арасында заа созылан крес басталды. Темірді Шыыс Дешті ыпша, Жетісу жне Тянь-Шань ірі аумаындаы мемлекеттерге жасаан басыншылы рекеттеріне арсы XIV . 80-жылдары А Орда мен Моолстан билеушілері арасында ода рылды. Алайда, Моолстан хандарына кйрете соы бергеннен кейін 1391-жылы Темір 200 мы скермен ндызша деген жердегі шайаста Тотамысты таландады. Алтын Ордадаы Тотамысты билігіне шешуші соы берген 1395-жылы Солтстік Кавказдаы Терек зені бойындаы жеіліс болды. Тотамысты удалаан мір Темір скерлері Алтын Орданы алаларын, оны ішінде Сарай-Беркені де ойрандады. 1405-жылы Темір дние саланнан кейін оны ран империясы улеттік крес нтижесінде блшектене бастады.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Хронологиялы кестемен жмыс.
| Тарихи уаыт | Тарихи оиа |
| 1370-1405 жж | мір Темірді Орта Азияда билік жргізген уаыты. |
| 1371-1372 жж. | мір Темір Моолстана арсы скери жоры бастады. |
| 1371-1390 жж. | мір Темір Моолстана арсы он шаты рет жорытар йымдастырды. |
| 1391 жыл | мір Темір Алтын Орда ханы Тотамыса арсы жоры йымдастырып, жеіске жетті. |
| 1395 жыл | мір Темір Тотамыса арсы кезекті жорыында жеіске жетіп, Алтын Орда астанасы Сарай-Беркені басып алды. |
| 1405-жыл | мір Темір Отырар аласында дниеден тті. |
2-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Тарихи деректердегі мір Темірді шыан тегі туралы мліметтер.
2. мір Темір мемлекеті ашан жне андай тарихи жадайлара байланысты рылды ?
3. XIV . 70-90 жж. мір Темір ай елдерге арсы скери жорытар йымдастырды ?
4. XIV . 90-жылдары мір Темір ай елдерді з билігіне баындырды ?
5. Темір мен Тотамыс арасындаы айшылытар андай себептерге байланысты туындады ?
6. мір Темірді Моолстана арсы жасаан жорытарына жне оны салдарына сипаттама беру.
7. мір Темір з билігін ныайтуды тірегі ретінде нені пайдаланды?
3-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан 1370-1405 жж. мір Темір мемлекетіні территориясын, мір Темірді скери жорытарыны баыттарын крсетіп, контурлы картаа тсіру.
дебиеттер: