Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. А., 2001.
История Узбекской ССР. Том І. Книга 1. Ташкент, 1955.
Азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
Тамерлан. Эпоха. Личность. Деяния. Москва, 1992.
Тарих. Адамзат аыл-ойыны азынасы. 3-том. Ортаасырлы тарихи ой. Астана, 2005.
6. Тильман Нагель. Тимур-завоеватель. Ростов на Дону, 1997.
17-таырып. Кшпелі збектер мемлекеті. Ноай Ордасы. Сібір
Хандыы.
Жоспар: 1. Кшпелі збектер мемлекеті (білхайыр хандыы).
2. Ноай Ордасы. Сібір хандыы.
Кшпелі збектер мемлекеті. А Ордада талас-тартыстар беле алан кезде Шайбани рпаы Дулет-Шайхты баласы білхайыр тркі тілдес тайпалар кілдеріні олдауымен 1428-жылы Шайбани лысында билік басына келді. Ол зіні арсыластары – Махмд ожа ханды, маыт мірі Уаас биді таландап, XV . 40-жылдары з иеліктерін кеейте тсті. Хандыты аумаы Батыс Сібірді отстігінен Сырдария жаалауы мен аратау бктеріне дейінгі, Жайытан Ертіс пен Балашты солтстігіне дейінгі жерлерді алып жатты. Мемлекетті астанасы алдымен Чимга Турада, Орда-Базарда, кейін Сыана аласында болды. Кшпелі аудандарыны халы шін маызды ксіпшілік жне сауда орталытары болан Сырдария бойындаы алаларды баындыраннан кейін білхайыр хандыы ныая тсті. Мауараннахрдаы Темір улетіні кілдері арасындаы ырыстара араласа отырып, білхайыр хан Хорезмге, Тркістан алаларына жне Самаранда скери жорытар йымдастырды. 1457 жылы Сыана тбінде алматардан кйрей жеілген білхайыр Шыыс Дешті ыпшаа шегінді. 1468-жылы білхайыр дние саланнан кейін Шайбани улетіні Шыыс Дешті ыпшатаы билігі тотатылды.
Ноай Ордасы. Ноай Ордасындаы стем тайпа маыттар болуы себепті крші халытар ноайларды лысын «Маыт жрты» деп атаан. Зерттеушілер С.Е. Малов, Р.Г. Кузеев Ноай Ордасы трындарыны шыу тегін Жошы улетіні кілі, ХІІІ . Алтын Орданы тменбасы Ноайа араан тайпалармен байланыстырады. XIV . аяы – XV . басында мір Едіге басаран Маыт жрты Алтын Ордадан блектенді. Ноай Ордасыны аумаы Еділ - Жайы зендері аралыындаы даланы амтыды, орталыы Жайы маындаы Сарайшыта орналасты. Ноай Ордасындаы саяси билік пен экономикалы жадайа Едіге рпатары баылау жргізді. XVI . Ноай Ордасы аза хандыымен, Орыс мемлекетімен экономикалы жне саяси байланыстарын алыптастырды. XVI . 2-жартысында азан мен Астрахань хандытары Ресей рамына осылып алынаннан кейін Ноай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырап кетті, халыны бір блігі азаты Кіші жзіні рамына енді.
Сібір хандыы. Монол шапыншылыынан кейін Ертісті орта аысы, Тобыл, Есіл, Тура ауматары Жошы лысыны рамына енгенімен, жергілікті билік Тайба рпатары мен керейіт тайпасы басшыларыны олында алды. XV . 20-90 жж. Батыс Сібірде шайбанилік Махмд ожа, білхайыр, Иба хандар билік жргізді. 1495-жылы жергілікті феодалдарды олдауымен Батыс Сібірдегі билік басына тайбалы Мхаммед келді. Ол Сібір хандыыны астанасын Чимга Турадан Ертісті о жаалауындаы Искер (Сібір) аласына ауыстырды. Сібір хандыыны соы билеушісі – шайбанилік Кшім хан (1556-1598) биліктен тайдырыланнан кейін Сібір хандыыны жері Ресей патшалыыны рамына енгізілді.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. XV . 20-жылдарында Шайбани рпатарыны иелігіне азастанны ай блігі аратылды ?
2. білхайыр ханны Сырдария бойындаы алаларды алуа мтылуыны Орда Ежен рпатары мен Шайбани рпатары арасындаы атынастарды згеруіне тигізген сері андай болды ?
3. білхайыр ханны 1457-жылы алматармен болан шайаста жеілуіні себептерін анытаыз.
4. 1431-жылы Екіретп деген жерде Тоай-Темір улетіні мен білхайыр хан арасындаы шайасты нтижелері андай болды ?
5. білхайыр ханны Тркістан алаларын басып алуа мтылуы жне табыса жету себептерін анытаыз.
6. Ноай Ордасы мен Сібір хандыыны этникалы рамын сипаттау.
7. Жазба деректердегі мліметтерге сйене отырып, Ноай Ордасыны XVI . аза хандыымен арым-атынастарына сипаттама беру.
8. «Сібір» сзіні маынасы туралы зерттеушілерді (В. Радлов, Г. Миллер, М. Абдиров, т.б.) кзарастарына тоталу.
9. Кшім ханны билігі тсындаы Сібір хандыыны аза хандыымен, Орыс мемлекетімен арым-атынастарына сипаттама беру.
2-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан XV-XVI . Кшпелі збектер мемлекетіні, Ноай Ордасыны жне Сібір хандыыны территорияларын анытап, контурлы картаа тсіру.
3-тапсырма. Сызбаны толтыру.
Сібір хандыында билік жргізген хандар
дебиеттер:
1. Абуев К., Мухамадеева И. Султан Ураз-Мухаммед: жизнь и необычная судьба. Астана, 2007.
2. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. Москва, 1965.
3. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
4. Трепавлов В.В. История Ногайской Орды. Москва, 2002.
18-таырып. XIV-XV . азастан аумаындаы мемлекеттерді