Экономикасы мен мдениеті.
Жоспар: 1. Мал шаруашылыы мен егіншілік.
2. леуметтік-экономикалы атынастар.
3. Рухани мдениетті дамуы.
4. Архитектура мен нер.
Мал шаруашылыы мен егіншілік. XIV-XV . мал шаруашылыы Шыыс Дешті ыпша пен Жетісу халы шаруашылыыны басты саласы болып алды. азастанда табии-географиялы жадайды ыпалымен мал шаруашылыыны отырышы, кшпелі жне жартылай кшпелі трлері алыптасты. Отырышы мал шаруашылыы азастанны отстігінде, Сырдария мен оны салаларыны алаптарында дамыды. Жартылай кшпелі мал шаруашылыы азастан аумаындаы мал шаруашылыыны дстрлі трі болды. Жартылай кшпелілер мал сірумен атар ішінара егіншілікпен, мал азыын дайындаумен айналысты; олар кктемгі-жазы-кзгі кштен кейін ыстайтын орына айтып оралатын. Шаруашылыты бл трі Батыс азастанны біратар ірінде, Орталы, Отстік азастан мен Жетісу аймаына кеінен таралды. Маыстауды уа даласын, Арал маын мекендеген мал сірушілер жыл бойы мал азыы шін жайылымнан жайылыма кшіп жрді.
Монолдар жаулап алуынан кейін Жетісу мен Отстік азастанда мал шаруашылыыны лесі артып, ала мдениеті мен егіншілікті лдырауы байалды. XIV-XV . дала трындарыны мал шаруашылыы німдерін ткізіп, олнер мен егіншілік німдеріне сранымын анааттандыруа мтылуы Отстік азастанда ала мдениеті мен егіншілікті айта жандандырды. алалар мен ауыл шаруашылыыны алпына келуіне сер еткен маызды фактор – азастанны отстігіндегі кне заманнан бері келе жатан егіншілік дстрі еді.
леуметтік-экономикалы атынастар. арастырылып отыран кезеде азастан аумаында мір срген мемлекеттерді оамды рылысы феодалды атынастара негізделді. Халыты леуметтік рылымы сословиелік-тапты сипатта болды. Мемлекеттерді жоары билеушілері – хандар, слтандар мен оландар асйектерді рады. Олар мірлерден, бектерден, билерден, байлардан тратын ру-тайпа ксемдеріне ара сйеді. Отырышы жне кшпелі арапайым халы «араша» деп аталды. Мемлекеттік жерлер Шыыс улетінен шыан билеушілерді жымды иелігі болып есептелді. улетті р мшесі осы иелікті бір блігін – инжу алуа ылы болды. Инжу (монол тіліндегі алашы маынасы – «инжу») жер мен онда тратын адамдарды оса мрагерлікпен берілді. Феодалды инжу еншілік жйе сияты алдымен Монол империясын блшектеп, кейін лыстарды да са иеліктерге ыдырауына келді. Тркі-монол асйектері кілдеріні скери жне мемлекеттік ызметі шін шартты трде берілетін лыстарды жерлерді, алалар мен елді мекендерді иелену жйесі алыптасты. Шартты жер иеленуді сойырал, тарханды, мильктік жерлер, вафты жерлер сияты трлері кеінен лестірілді. А Орданы, Моолстанны, білхайыр хандыыны, Ноай Ордасыны кшпелі жне отырышы халы асйектер мен мемлекет пайдасына салы тлеп отырды. Салыты таар, алан, шыр, зекет, харадж, баж, т.б. трлері белгілі болды.
Рухани мдениетті дамуы. XIII-XV . рухани мдениеті Дешті ыпша аумаында тркі, монол жне ислам мдениеті дстрлеріні зара ыпалдастыта дамуымен сипатталады. Рухани мдениетті фольклор, ауыз дебиеті, жазбаша дебиет жне музыка нері трлері дамыды. Халы шыармашылыыны ежелден келе жатан дстрлері феодалды оам жадайларында одан рі жетілдірілді. Фольклор жанрларыны арасында дет-рыпты ледер, ертегілер, батырлы жырлар кеінен олданылды. Бытыраы жырлар циклдерге біріктіріліп, кп сюжетті іс-имылдары мен кейіпкерлері бар эпикалы жырлара айналдырылды. Мселен, «ырымны ыры батыры» эпикалы топтамасы. Ауызша поэзияа суырып салма авторыны болуы, мазмныны натылыы, арналан адамыны болуы тн. Оны кілдері: Кетба (ХІІІ .), одан (XIV .) аындар, Сыпыра жырау (XIV-XV .), Асан айы (XIV-XV .), азтуан жырау (XV .). арастырылып отыран кезеде монол-ыпша ос тілділігі орын алды, біра ыпша тілі нерлым ке таралан еді. деби туындыларды негізінен сарай тірегіндегі аындар жазан. Олар детте мемлекеттік ызмет атаран, з туындыларын екіні бірінде з билеушілеріне арнаан немесе олара сыйа тартып отыран. Сол кезеде жазылан туындыларды арасынан авторы беймлім «Кодекс Куманикус», «Оыз-нама» ескерткіштерін, Хорезмиді «Мухаббат-наме», Кутбты «Хсрау-Шырын», Сайф Сараиды «Гюлистан би-т-тюрки», Дрбекті «Жсіп-Зылиха» туындыларын крсетуге болады.
Архитектура мен нер. XIV-XV . сулет нері жоары дегейге жетті. Сулет неріні шеберлері з тжірибелерін жаалытар табу арылы байытып отырды. Осы кезеде Тркістанда Ахмет Йассауиды кешені – аумаы 46,5×65,5 м болатын порталды-кмбезді имараты, Рабиа Слтан бегімні кесенесі, Сыанатаы Кккесене, Отырара жаын жердегі Арыстан баб кесенесі салынды немесе алпына келтірілді. Іргелі имараттар рылысында шикі кірпіш пен кйдірілген кірпіш кеінен пайдаланылды. Тасты іргетастара, тіреуіштерді табанына тсеу шін олданды. йлерді абыраларын аптау шін мрмр таталар пайдаланылан. Тіреуіштер мен аркалы бренелер р трлі ааштан жасалды. Сырты аптамалара а, кк, жасыл жне ара тсті кірпіш аланан. Блмелерді ішкі жаы шекейлермен, бедерлі рнектермен безендірілді.
ч. 1 ... ч. 2 ч. 3 ч. 4 ч. 5 ч. 6 ... ч. 9 ч. 10
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. Монол жаулап алушылыынан кейінгі кезеде азастан аумаындаы шаруашылыты дамуында андай згерістер байалды ?
2. А Орда, Моолстан, Кшпелі збектер мемлекеттеріндегі феодалды жер иеленуді трлеріне (мемлекеттік жер, инжу, сойырал, вакуф, т. б.) сипаттама беру.
3. XIV-XV . азастан аумаындаы мемлекеттерде аша реформасыны жргізілуі туралы мліметтер дайындау.
4. ала мдениетіні айта жандануына андай саяси жне экономикалы факторлар серін тигізді ?
5. олнерді дамыан трлеріне: ыш-мыра ісі, керамика, зергерлік, сталы ксіптерді дамуына жан-жаты сипаттама беру.
2-тапсырма. Сызбаны толтыру.
Кйлер
3-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан XIV-XV . азастан аумаындаы алаларды жне сулет нері ескерткіштерін крсетіп, контурлы картаа тсіру.
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
2. Байпаков К., Нржанов А. лы Жібек жолы жне ортаасырлы азастан. Алматы, 1992.
3. Байпаков К.М. Средневековая культура Южного Казахстана и Семиречья. Алма-Ата, 1986.
4. азастан тарихы. Энциклопедиялы анытамалы. А., 2006.
5. Маауин М. обыз сарыны. Алматы, 1968.
19-таырып. аза халыны алыптасуы.
Жоспар: 1. азастан аумаындаы этникалы рдістер.
2. «аза» этнонимі туралы.
3. аза жздері: этникалы аумаы жне тайпалы
рамы.
азастан аумаындаы этникалы рдістер. аза халыны рылуы халытар алыптасуыны жалпы задылытары негізінде, тапты, феодалды атынастарды ныаюымен, аумаыны, тіліні, материалды жне рухани мдениеті ортатыыны алыптасуымен байланысты жзеге асты. аза халыны алыптасу рдісіні заа созылуына монолдар жаулап аланнан кейін азастан аумаында пайда болан монол лыстарыны, А Орданы, Моолстанны, білхайыр хандыыны, Ноай Ордасыны бір орталыа баынбауы, кшпелі жне жартылай кшпелі оамды атынастарды баяу дамуы салынын тигізді. Халыты рылуына XIV-XV . азастан аумаында дстрлі шаруашылыты айта рлеуі, кшпелі жне отырышы шаруашылытарды зара сері, монол стемдігіне дейінгі жне олардан кейінгі кптеген тайпаларды тілдеріні сабатастыы ыпал етті. аза халыны негізгі этникалы топтары мен этникалы аймаыны XV . 2-жартысы мен XVI . мемлекет болып бірігуі халыты шоырлану рдісіні аяталуын тездетті. Нтижесінде ыпша, збек, збек-аза, аза деген жиынты этносаяси терминдерді ауысуы арылы азатар деген этникалы атау орныты.
«аза» этнонимі туралы. «аза» терминіні шыуы туралы кзарастар ауымы ке, ылыми болжамдардан бастап иыстырылып шыарылан этимологиялара дейін бар. «аза» терминіні бастапы таралан жері Шыыс Дешті ыпшапен байланысты болан. ІХ-Х . Шыыс Дешті ыпша оамында «аза» атауы леуметтік, ал ХІ-ХІІ . этникалы-леуметтік топтарды білдірді. 1245-жылы мамлюктік Мысыр мемлекетінде жасалан араб-ыпша сздігінде «аза» терминіне «еркін», «кезбе» деген мн беріледі. Монолдара дейінгі уаытта аза этносыны алыптасуы туралы тжырымдарды жасамаан жн. XV . 2-жартысында аза халы рыланнан со «аза» атауы этникалы маыза ие болды.
аза жздері: этникалы аумаы жне тайпалы рамы. XІV-XV . трындарды за уаыт бойы жекелеген мемлекеттер жйесіне енуі салдарынан азастан аумаында ш жз рылды. аза жздеріне енетін тайпалар бір-бірімен орта кшу баыттарымен байланысты болды. лы жз Жетісудан Сырдарияа дейінгі жерлерде орналасты. рамы: йсін, алы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, шапырашты, жалайыр, т.б. тайпалар. Орта жз Орталы, Солтстік-Шыыс азастан аудандарын мекендеді. рамы: ыпша, арын, найман, керей, оырат, уа тайпалары. Кіші жз Батыс азастанды, Сырдария сааларынан Арал теізі, Каспий теізі жаалауыны солтстігіндегі жерлерді мекендеді. рамы: алшын, адай, байбаты, жаппас, арасаал, аракесек, т.б. тайпалар. Жздерді тарихын зерттеушілер – С. А. Аманжолов, Н.А. Аристов, Ш. Улиханов, В. Бартольд, М. Вяткин, Т. Слтанов, Г. Волконский, т. б.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар:
1. аза халыны этникалы йытысыны алыптасуыны ыпшатармен байланысы туралы мселеге тоталу.
2. «аза» этнонимі кездесетін орта асырлардаы жазба деректердегі мліметтерге сипаттама беру.
3. «аза» атауыны леуметтік маынада олданылуы ай кезге жатады жне ол андай ымды білдірген ?
4. аза атауыны этникалы мнге ие болуы ай кезеге жатады ?
5. аза халыны алыптасуыны аяталу рдісін жылдамдатан саяси, экономикалы, мдени факторларды анытау.
2-тапсырма. Сызбаны толтыру.
| аза халыны негізін раушы этносаяси ауымдасты |
2.
3.
4.
Отстік азастанды, Жетісуды мекендеген тайпалар
3-тапсырма. Кестені толтыру.
| аза жздеріні пайда болуы туралы алымдарды пікірлері | ||
| 1. | С. Аманжолов | |
| 2. | Н. Аристов | |
| 3. | Ш. Улиханов | |
| 4. | В. Бартольд | |
| 5. | Т. Слтанов |
4-тапсырма. Рефераттар мен баяндамалар жазу.
1. азастан аумаындаы этникалы рдістер: кезедері мен ерекшеліктері.
2. аза этногенезіндегі антропологиялы жне тілдік дамуды рдістері.
дебиеттер:
1. азастан тарихы. Кне заманнан бгінге дейін. ІІ том. А., 1998.
2. Масанов Н.Э. и др. История Казахстана. Народы и культуры. Алматы, 2001.
20-таырып. аза хандыыны рылуы.
Жоспар: 1. аза хандыы рылуыны алышарттары.
2. аза хандыыны рылуы.
3. XV . соы ширегінде аза хандары билігіні ныаюы.
аза хандыы рылуыны алышарттары. аза хандыыны рылуы Шыыс Дешті ыпшаты, Жетісу мен Отстік азастанны аумаындаы леуметтік-экономикалы жне этникалы-саяси рдістерді орытындысы болды. Алтын Орда лсірегеннен кейін Шыыс Дешті ыпша пен Жетісуда рылан лыстар керуен жолдары мен жайылым жерлері шін зара соыстар жргізді. азастанны отстігінде ала мдениеті мен отырышы шаруашылыты айта жандануы, Орталы азастанны кшпелі, жартылай кшпелі халытарыны отырышы аудандармен шаруашылы байланыстарыны дамуы шыу тегі, мдениеті, тілі бір этникалы топтарды бірігуіне, аза халыны рылуына ыпал етті. XV . ортасында этникалы жаынан жаын топтарды саяси бытыраылыын жою, сол кезде іс жзінде халы болып алыптасан аза ру-тайпаларын мемлекет етіп біріктіру ажеттілігі туындады.
аза хандыыны рылуы. XV . 50-60 жж. аратау баурайында, Сырдарияны тменгі аысында, Тркістанны солтстігінде Керей мен Жнібек слтандарды тірегіндегі аза ру-тайпаларыны білхайыр хандыынан блініп, Батыс Жетісуа оныс аударуы аза хандыыны рылуына тікелей йыты болды. рс ханны рпатарымен одатасан Моолстан ханы Есенба олара жер бліп берді. Осы арылы Моолстандаы ханды билікке таласан бауыры Жніске арсы одатас тауып, зіні иеліктеріне кз алартан білхайыр хан мен Темір рпатарына, ойраттара арсы азатарды скери кш ретінде пайдалануды кздеді. 1462-жылы Есенба хан дние саланнан кейін Моолстандаы билік дадарысын пайдаланып, аза слтандары здері иеленіп отыран Жетісуда жеке саяси бірлестік рды. аза хандарыны туелсіз билік ра бастаан кезін Мхаммед Хайдар Дулати зіні «Тарих-и Рашиди» ебегінде хижраны 870-жылы (б. ж. с. бойынша 1465-1466 жж.) деп крсетеді.
XV . соы ширегінде аза хандары билігіні ныаюы. Жошы улетінен шыан слтандарды Шыыс Дешті ыпшаты билеу жолындаы кресі 1468-жылы білхайыр хан дние саланнан кейін айтадан ршіді. Бл креске жергілікті халы пен ауып келушілерден едуір скери кш жинаан жне Жетісуда берік тылы бар Керей мен Жнібек хандар да осылды. XV . аяында Керей, Жнібек, Брынды хандар аза ру-тайпалары мекендеген Сарысу, Сырдария, Арал маы, аратау етегіні едуір блігінде стемдігін орнатты. Кшпелілер мен отырышы айматар халытарын байланыстыратын шаруашылы, мдени, этникалы орталытар болан Сырдария бойындаы Сыана, Сауран, Отырар, Йассы алалары шін білхайыр ханны немересі Мхаммед Шайбанимен рыстар жргізілді. Алашы аза хандары Шыыс Дешті ыпшатаы кімет билігіне таласушы хандарды бірте-бірте жеіп, з иеліктерін лайтты.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар.
1. аза хандыыны рылуы туралы ортаасырлы деректерге сипаттама беру.
2. аза хандыыны рылуыны тарихи алышарттарын анытау.
3. аза хандыыны рылуы арсаында аза жерінде мір срген мемлекеттерді саяси, леуметтік-этникалы жадайларына сипаттама беру.
4. аза хандыы ашан рылды, алашы аза хандары кімдер болды ?
5. аза хандыы андай саяси дадарыс кезінде рылды ?
6. аза хандыыны ныайып, жер клеміні лаю себептерін анытау.
7. аза хандыыны XV . 60-шы жылдарында тарих сахнасына ктерілуі зады былыс па, оны алай тсіндіресіз ?
8. аза хандыы рыланнан кейін андай крші мемлекеттермен арым-атынас жасады ?
2-тапсырма. Кестемен жмыс.
| р/с | аза хандары | Билік жргізген жылдары |
| 1. | Керей хан | 1465/1466 – 1473 жж. |
| 2. | Жнібек хан | 1473 – 1480 жж. |
| 3. | Брынды хан | 1480 – 1511 жж. |
| 4. | асым хан | 1511 – 1518/1521 жж. |
| 5. | Мамаш хан | 1518/1521 – 1523 жж. |
| 6. | Тахир хан | 1523 – 1533 жж. |
| 7. | Бйдаш хан | 1533 – 1534 (1559) жж. |
| 8. | ожа Махмт хан, Тоым хан | 1534 – 1537 жж. |
| 9. | Ханазар хан | 1538 (1559) – 1580 жж. |
| 10. | Шыай хан | 1580 – 1582 жж. |
| 11. | Туекел хан | 1582 – 1598 жж. |
| 12. | Есім хан | 1598 – 1628 жж. |
| 13. | Жгір хан | 1628/1629 – 1652 жж. |
| 14. | Туке хан | 1680 – 1715 жж. |
| 15. | айып хан | 1715 – 1718 жж. |
| 16. | Болат хан | 1718 – 1730 жж. |
| 17. | білммбет хан | 1730 – 1771 жж. |
| 18. | Абылай хан | 1771 – 1781 жж. |
3-тапсырма. Картамен жмыс.
Атлас картадан аза хандыыны алаш рылан территориясын, XV . соы штігіндегі аза хандыыны территориясын анытаныз жне контурлы картаа тсірііз.
дебиеттер: