Крібаев Б. аза хандыыны рылуы. // аза тарихы. 1995.
№ 4-6.
21-таырып. XVI асырдаы аза хандыы.
Жоспар: 1. XVI . 1-ші жартысындаы аза хандыыны саяси
жадайы.
2. XVI . 2-ші жартысында аза хандыыны ныаюы.
XVI . 1-ші жартысындаы аза хандыыны саяси жадайы. Шыыс Дешті ыпшаты «даты слтандарыны бірі» жне скербасы болан асым слтанны билігі XVI . басында кшейді. 1511-жылы Брынды хан Мауараннахра кеткеннен кейін аза хандыындаы жоары билікке Жнібекті лы асым келді. Иран шахы Исмаилды скері Мхаммед Шайбаниды збектерін таландааннан кейін Орта Азияда згерген саяси жадайды аза хандыыны билеушілері тымды пайдаланып, 1513-жылы Сайрам аласына стемдігін орнатты. XVI . 2-ші онжылдыында аза хандыыны аумаы кеейіп, отстікте Сырдарияны о жаалауына дейінгі жерлерді, Тркістанны біратар алаларын, отстік-шыысында Жетісуды едуір блігін, солтстік-шыысында лытау жне Балаш клі арылы араралы тауларына дейінгі жерлерді, солтстік-батысында Жайы зеніне дейінгі жерлерді амтыды. XVI . алашы ширегінде азатар Орыс мемлекетіне жне Батыс Еуропа саяхатшыларына белгілі болды. асым ханны билігіні соы жылдарында азатар мен збектерді зара атынастары шиеленіскен кйінде алды. Негізінен азатар Ташкент улаяты шін Шайбани рпаы Сйініш ожамен бірнеше рет шайасан. асым хан тсында едуір ныайанына арамастан, аза хандыы орталытанан мемлекет болан жо.
XVI . 2-ші ширегінде аза хандыы біраз дадарыса шырап, лсіреді. асым ханны мрагері Мамаш хан 1523-жылы аза тапаннан кейін хандытаы жоары билік асымны немере інісі Таир ханны олына кшті. Таир ханны билігі тсында азатарды Сырдария бойындаы Шайбани улетіне арсы жргізген соыстары стсіз аяталып, Ноай Ордасымен арым-атынастары шиеленісіп кетті. 1525-1526 жылы ысты бас кезінде Таир ханны скері азіргі Тркістан аласыны маында Ташкент улаятыны билеушісі Келді Мхаммедпен болан шайаста жеіліске шырады. Дегенмен, осы жеілістен кейін де Тахир ырыздар мен азатарды бір блігін з жаына шыарып, тіпті Жетісуды з ыпалына баындырып алан. Мнда ол ырыздармен ода рып, моол ханы Слтан Саидты Жетісуда билік орнатпа болан рекетіне тойтарыс берді. Таир ханны мрагері, оны інісі Бйдаш ханны да билігі Жетісу іріне таралды жне оны арамаында «отыз мыа дейін адам» болды. Бйдашты сол уаытта бірден-бір аза ханы болмааны жне аза даласында баса таы бірнеше хандарды (Ахмет хан, Тоым хан) боланы туралы мліметтер бар. Жалпы аланда, XVI . 30-60 жж. азастан тарихыны деректерде нашар крсетілгенін ескерте кеткен жн.
XVI . 2-ші жартысында аза хандыыны ныаюы. XVI . 50-жылдарында аза хандыында асымны лы Ханазар (Аназар) ханны билігі кшейді. Осы кезден бастап аза хандыы ноайлара, Сібір хандыына, Орта Азия хандытарына елеулі ауіп тндірді. Ханазар хан тсында аза хандыы Мскеу мемлекетімен сауда байланыстарын орнатып, саяси арым-атынас жасады. 1573-жылы аза хандыына Третьяк Чебуков бастаан орыс елшілігін жіберген IV Иван патша тікелей байланыс орнату масатын ана емес, Сібір ханы Кшімге скери ода жасасу масатын да кздеген. Алайда, елшілік з міндетін орындай алмады, йткені оны 1573-жылды жазында Сібір ханы Кшімні жиені Мметл ттына алан.
Ханазар ханны Орта Азиядаы Шайбани рпатарымен арым-атынастары жеткілікті дрежеде тыыз жне жан-жаты болды. Шайбани рпаы ІІ Абдаллах хан Ханазармен ода жасасуа мдделілік крсетті. Абдаллах пен Ташкент билеушісі Баба слтан арасындаы кресте аза ханы мен слтандары Абдаллаха олдау білдірді. Баба слтанны блігін басуда кмектескені шін Абдаллах хан азатара Тркістанны трт ыстаын сыйа тартан. Дегенмен, кейбір аза слтандарыны Баба слтанды олдауы барысында 1580-жыла арай шиеленіскен оиалар орын алып, соны салдарынан Ханазар хан мен оны біратар жаындары опат болды.
Ханазар ханнан кейін аза ханы болан оны немере інісі Шыай збек ханы Абдаллахпен одатасып, Ташкент билеушісі Баба слтанмен соысты. 1582-жылы (кейбір деректерде 1586) Шыай хан дние салып, орнына баласы Туекел хан болды. Осы жылы Туекел Баба слтанды лтіріп, Абдаллахтан сыйа улаят алды. Біра бл ода 1583-жылы бзылады. Туекел хан Сырдария бойындаы алалар шін крес бастады. 1586-жылдан бастап ол Ташкентке, тіпті Самаранд сияты орталы алалара ауіп тндірді. 1594-жылы Туекел хан ттындаы інісі Ораз-Мхаммедті елге айтару рі Абдаллах пен Кшім хандара арсы соыс одаын ру жне опен атылатын ару срау масатымен Ресей патшасы Федор Ивановичке л-Мхаммед бастаан елшілік жіберді. 1595-жылы Туекел хана В. Степанов бастаан елшілік келді. Осы кезде зара тартысты бседеуі, ішкі саяси мірді, мал жне егін шаруашылытарын ныаюы Орта Азия, Сібір, Ресеймен сауда атынастарын дамытуа кмектесті. XVI . аяында Тркістан аймаында крес айта рістеді. Туекел Орта Азияны сауда орталытарына шыу жолындаы кресін рі арай жаластырды. 1598-жылы Туекел Орта Азияа жаа жоры жасады. Бл кезде Бхарада та таласы басталып, Абдаллах азаа шыраан со, билік басына оны баласы Абд л-Момынны олына кшкен еді. Алайда, оны билігі баянсыз болып, блікшіл мірлерді олынан азаа шырады. Аз уаыт ішінде Туекел Тркістанды, Ташкентті, Ферананы, ндіжанды, Самарандты алды. Біра Бхараны оршау кезінде атты жараланып, Ташкентке шегінді. Туекел хан мен оны інісі Есім слтанны Мауараннахра жасаан жорыыны нтижесінде Тркістан, Ташкент, Ферана аза хандыыны рамына осылды. Орта Азияда Шайбани улетіні орнына билікке Аштархани улеті келді.
ОБСЖ тапсырмалары.
1-тапсырма. Талылауа арналан сратар.
1. асым ханны билігі туралы мліметтер андай жазба деректерде кездеседі ?
2. асым ханны билігі тсында аза хандыы андай дрежеге жетті ?
3. Сайрам аласыны асым ханны билігіне аратылуыны себептері туралы андай мліметтер бар ?
4. асым хан мен Ташкент улаятыны билеушісі Сйініш-ожа арасындаы атыыстар ортаасырлы авторларды деректерінде алай сипатталан ?
5. XVI . 20-30 жылдарында андай хандар билік жргізді жне бл кезеде
аза хандыыны саяси жадайы алай згерді ?
6. Ханазар хан з саясатында андай табыстара ол жеткізе алды ?
7. Ханазар хан мен збек билеушісі ІІ Абдаллах хан арасындаы келісім
аза хандыыны ішкі-сырты жадайына алай сер етті ?
8. Шыай ханны билігі тсында азатар Сырдария бойындаы бірнеше алалардан неліктен айрылып алды ?
9. Туекел ханны билігі тсында аза хандыыны рамына андай алалар осылып алынды ?
2-тапсырма. Картамен жмыс.
Картадан XVI асырда аза хандыыны рамына енген территорияларды анытап, контурлы картаа тсірііз.
3-тапсырма. Кестемен жмыс.
| аза хандыыны XVI асырдаы сырты саяси жадайы | |||||
| р/с | Шайбанилер мемлекеті-мен арым-атынастар | Моолстан-мен арым-атынастар | Ноай Ордасымен арым-атынастар | Орыс мемлекеті-мен арым-атынастар | |
| 1. | асым ханны тсында | ||||
| 2. | Тахир ханны тсында | ||||
| 3. | Ханазар ханны тсында | ||||
| 4. | Шыай, Туекел хандарды тсында |
дебиеттер: