Таырыбы: Девиантты мінез-лы жне оны типтері
Девиантты мінез-лы дегеніміз - оамда абылданан ержелерге баынбау, ауыту. Девиантты мінез-лы –алыптан ауытушылы жне ол адамны оам мен леуметтік топта абылданан зін-зі стау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-рекеттері мен ылытары. Девиантты мінез лыты мнін тсінуде негізгі екі ымды арастырамыз-«алып (норма)» жне «ылы».
зіні мір жолында адам трлі дадарыстар мен мселелерге кездеседі. Осы мселелер мен дадарыстарды себептері мен табиаты ртрлі. Оларды кейбіреуі мірлік айналымдаы тла дамуыны байланысты жне де олар рбір адамны мірінде болатын кнделікті, табии жадайлар, сонымен атар олар мірді бір кезеін екіншісінен айырып трады. Кез – келген «табии» жадай (отбасын ру, баланы дниеге келуі, мектепке баруы, біреуді ауырып не луі, т.б.) жне оны нтижесіндегі андай да бір ситуация дадарыс туызып, тладан дрыс шешім абылдап, осыан орай ажетті кш жинауды талап етеді. Оларды «алыпты стресс» деп атайды. мірді ртрлі кезедерінде адамдар дадарыс жадайлары мен ситуацияларды трліше абылдайды. Ол тла дамуында лкен маыза ие, себебі біреулері дадарысты шешімін тауып, рі арай дамыса, енді бірі оан бейімделе алмай зін бзады. Бл адамны дадарыс жадайын абылдап, шешу ммкіндігіне байланысты.
Жасспірімдерді девиантты мінез-лыны алыптасуында наты іс-рекетті йымдастырушы психолог, ата-ана, малім боландытан, оларды ксіби даярлыына, ылыми психолого-педагогикалы негіздерін арастыру ажеттілігі туындайды. Бгінгі жасспірім, ертегі белгілі бір маман иесі немесе арапайым ана оамды ортаны мшесі десе де болады, оларды тлалы тр сипатын даярлауда арым-атынас мдениетін алыптастыруда оларды психофизиологиялы негізін жетілдіруді ажырамас блігі ретінде арастырылып келеді. Жеке тланы мінез-лын алыптастыру, дадарыстарды алдын алу шін келесі мселелерді ескеруіміз ажет, яни саналы кзарасын, ізгілікті арым-атынас орнатуда, жйелі іс-рекет жасауа ммкіндік беру. Мінез-лы дадарысын психологиялы кзарас трысынан арастыратын болса кез-келген жеке адам баса адамдармен оларды ой-пікірімен, бадарымен, жаымды эмоцияны сезінген кезде жріс-трыста ауытушылытар болмайтындыы сзсіз.
леуметтік алып-бл натылы оамда тарихи трде алыптасан жеке тланы, леуметтік топты немесе йымны мінез-лы ережелеріні млшері, этикет, мораль, зады нормалар. Баса да ндылытар трізді, леуметтік нормалар тланы баалау жне баыт стау функцияларын орындайды, мінез-лыты реттейді жне баылап отырады. Норма-идея, идеалдар сияты баыттапана оймай, белгілі бір ереже-міндеттерді жктейді. Нормаларды реттеуші ыпалы-оларды мінез-лыты трлерін, шарттарын, шекарасын ана анытап ана оймай, сонымен бірге, арым-атынас шарттарын, масаттары мен ралдарын жасайтындыында.
детте, абылданан нормаларды бзу-оамны леуметтік топтары мен институционалды формалары трысынан осы ауытуларды жою баытындаы наты жне айын жаымсыз реакциясын іске осады. Сондытан да нормалар оамны тратылыы мен тртібін амтамасыз ететін, девиацияа арсы кресті бірден-бір леуетті ралы болып табылады.
Девиантты мінез-лыты ке жне тар маыналарында арастырады. Ке маынадаы девиантты мінез-лы деп–оамдаы абылданан нормалар мен леуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс имылды айтамыз. Бл жадайдаы девиацияны жаымды жне жаымсыз деп екі трге блуге болады.
Жаымды девиантты мінез-лы – бл кпшілік деттен тыс, тааларлы деп абылдаса, кейбіреулер теріс деп арамайтын былыстар болуы ммкін. Блар-ерлік, зін-зі рбандыа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді шамадан тыс аяу т.б. кріністер болуы ммкін.
Жаымсыз (негатив) девиация, керісінше, кп адамдарды малдамау, жек кру сезімдерін туызатын мінез-лы ауытушылытары. Мысалы, терроризм, вандализм, рлы, сатынды, жануара атыгездік жасау т.б.
Тар маынасындаы девиантты мінез-лы дегеніміз жалпы абылданан нормалардан тыс, жаымсыз, еш адам жатамайтын ауытулар. Сонымен, девиантты мінез-лы –кез келген оамдаы абылданан леуметтік мінез-лы нормаларына арама-айшы келетін ылытар жйесі. Бгінгі тада девиантты мінез-лы бар балаларды жне нашаорлы пен ішімдікке туелді балалар саныны суі зекті проблемаа айналып отыр. Девиантты мінез-лы – бл балалар мен жасспірімдерді кімшілік жазалау шараларын олдануа кеп соатын ы бзушылытарды немі жасауы, оудан, жмыстан асаана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оыту трбиелеу йымдарынан немі кетіп алуы, оларды ылмысты жауаптылыа жатпайтын оамды ылмыс белгілері мен оама ауіпті рекеттер жасауы. Оларды трлеріне ылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашаорлы, жезкшелік, мар ойындарына ызыушылы, психопатиялы бзылу жне т.б. жаымсыз ылытарды жатызуа болады.
Девиантты мінез-лыты пайда болу себептері:
1. леуметтік тесіздік. Халыты трмыс жадайыны тмендеуі, жмыссызды, жеморлы т.б.
2. Девиантты мінез-лыты моральды этникалы факторы оамны моральды – адамгершілік асиетіні тмендеуі, рухани азындау жеке адамны оамды ортаны жатсынуы, оам мірін ашаны билеуі. Деградация жне деп-рыпты ыпалыны тмендеуі, баралы, айырымшылды, «сатылан махаббат», ы бзушылыты кшеюі.
3. Девиантты мінез-лыа оршаан ортаны немрайлы арауы. сіресе, отбасы трбиесіні нашарлауы, мір жадайыны стсіз болуы, оршаан ортамен дрыс арым-атынас жасай алмау, денсаулытаы психо-физикалы ауытулар т.б. осыны барлыы рухани дниені дадарысына келіп, мір сру мніні жоалуына алып келеді. Бл оаны болаша жастара кері сер тигізетіні сзсіз.
Д.Б. Эльконинні айтуынша, баланы дамуы кезінде оу процесіні алатын орны ерекше. Бала мектепке келгенде оны ойында оуа деген ызыушылы лі толы алыптаспаан, тек оу барысында малімні ыпалымен ызыушылы біртіндеп алыптасады деген. Белгілі алым Л.С. Выготский былай деп жазан: «ызыушылы-бала ылыын итермелеуші кш. Баланы іс-рекеті оны органикалы ажеттілігімен сйкестілігін крсететін инстинктивті мтылыс. Тланы андай да бір іс-рекетке шаырыыз келсе, е алдымен оны ызыушылыын тудыру ажет. Оны сол іс-рекетке дайын екеніне жне оны орындауа барлы кшін баыттайтынына кз жеткізуге керек. Сонда ана тланы іс-рекетті з бетінше істей алады, ал малім тек ана оны іс-рекетін басарып жне бадарлап отырады».
Малімге психологиялы білім зіне-зі белгілі талап оя білу шін де жне оушылара білу, білім беру жне трбиелеу шін де ажетті зіндегі жеке адамды асиеттерді дамытуа да керек. Ал оушыны оуа ызыушылыын тудыру малімні педагогикалы шеберлігі мен абілетіне байланысты болады. Бл негіз е біріншіден педагогты жеке асиетіне, абілетіне, оушымен арым-атынасына, оларды рекеттерін дрыс йымдастыруына арай рылады. Бала біліміні бастапы іргетасы бастауышта аланатыны брімізге белгілі. Бастауыш сыныпта сабаты бір элементтерін тсінбеуі оуда иынды тудырады, ал оу бадарламасы сыныптан сыныпа ауысан сайын крделене береді, бл баланы оу лгерімі нашарлап, сабатан ашу, сабаа келмеу жне т.б. рекеттері арылы кріне бастайды.
Мінез – лы ауытуыны крінуіне трткі болатын білім беруімен байланысты р трлі факторларды келесідей трлерін бліп крсетуге болады:
- Ассоциальды мінез - лы психобиологиялы дегей негізінде сер етуші индивидуалды леуметтік жадайыны бейімделуін иындатады;
- Жанялы жне мектептегі трбиені кемшілігіні серінен крінетік психологиялы – педагогикалы фактор;
- Оу–трбие жымында, кшеде, жеткіншекті жанясыны адамдарымен біріккен іс - рекетіндегі аымсыз ерекшеліктерін ашушы леуметтік психологиялы фактор;
- Идивидті белсенді арым–атынас оратуа зі тадаан оам ортасы, нормалара жне зін оршаан ндылытара, педагогикалы сері мол жаня, мектеп, оам. Сондай–а зіні мінез–лын зі реттеуші абілетіні тлалы баасыны баытын крсетуші жеке тла факторы;
- леуметтік экономикалы жне леуметтік шарттарды оамдаы алатын орны анытаушы леуметтік фактор.
Белгілі алымдар Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович зерттеулерінде малім мен бала арасындаы арым-атынас, баланы ата-анасына жне рбыларына арым-атынасын анытап, эксперименттік трде зерттеп крсеткен. Жалпы алымдарды зерттеулеріне сйенетін болса, бала мінез-лыны иындыы 6-8 сыныптарда сіресе л балаларда басымыра байалады деген.
Мінез-лында иыншылыы бар оушыларды детте екі топа бліп арастырады:
1. Тн кемтарлыы жне жан жарааты бар оушылар;
2. Отбасында, мектепте трбиелеуден шет алан, жеке басын алыптастыруда сырты кері факторларды, леуметтік жадайды сері болан жне тпелі кезені крделілігінен мінезі дрыс алыптаспаан оушылар.
иын балаларды психологиялы ерекшеліктерін теориялы трыда Л.С. Выготский ебектерінде талыланды, сондай-а А.С. Макаренко тжірибелерінен де лкен орын алды. Біратар азастанды педагог зерттеушілер В.Г. Баженов, А. Жмабаев, К.А. Жкенова, А.М. Карабаева, И.Ф. Назаров, В.А. Парфенов, В.А. Трифонов, В.П. Шевченко, Л.В. Лысенко, Л.К. Керимов жне т.б ебектерінде иын балаларды иарлы сияты жаымсыз асиеттеріні алыптасуына леуметтік-педагогикалы факторларды сер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оушылары мен жасспірімдерді асоциальды мінез-лытарын, спорт, зіндік жне жеке жмыстарды йымдастыру, мектепке деген ыпалды кшейту, отбасындаы белсенділікті арттыру, жымдаы рекеттерге балаларды атыстыру арылы жеуді ртрлі жолдарын крсетті.
Жргізілген зерттеулер бойынша жассіпірдерде девиантты мінез- лыпен (ділетсіздік, ылмысты топтара туелділік, засыз істерді жасау, есірткіні олдану, ішімдік, басыншылы мінез-лы, суицидті мінез-лы) жне баса психикалы кйзелістермен байланысты. Бл байланыс немен тсіндіріледі.
ылыми дебиеттерде осыан байланысты 4 басты гипотеза бар:
1. Девиантты мінез-лы зін-зі сыйлауды тмендеуіне септігін тигізеді. Себебі, соан атысты индивид еріксіз зіні рекеттеріне арсы оамны ойларын бледі, сонымен оса зін де.
2. зін рметтеуді тмен болуы алыпты емес мінез-лытарды суіне сер етеді: леуметтік йымдарды шетке ысырып, леуметтік емес йымдарды рекеттеріне атысу арылы жасспірім зіні психологиялы дегейін рдастары арасында жоарлатысы, мектепте немесе йде болмаан зіндік абылдау дістерін тапысы келеді.
3. Кейбір топтар бойынша, сіресе, тменгі бастамалы зін рметтеу девиантты мінез-лыты жоарлануына, зін сыйлау дегейіні суіне се етеді.
4. Деликвенттіліктен баса да мінез-лытар, жас келген сайын згеретін серін береді.
Статистикалы зерттеулерге араанда жасы толмаан ы бзушыларды 44-пайызы стсіз отбасында трбиеленгендер. алым А.Е.Личко отбасыны стті дрежесін талдай келіп, жиі кездесетін трт жадайды бліп крсетеді:
1. Отбасындаы аморлыты кшейту (гиперопека) баланы ішкі міріні кріністерінен (оны ойлануына, сезіміне, мінез-лына) отбасындаы аталдыа дейін р трлі дрежеде атысу тілегіні болуы;
2. Немрайлы (гипоопека), балаларды жиі, шамадан тыс баылаусыз алуы.
Ресейлік алым Я. Гилинский девиацияны шыу кзі деп-оамдаы леуметтік тесіздікті атайды. Девиация сондай-а экономикалы, леуметтік, демографиялы, мдени жне т.б. факторлара байланысты келеді.
Бл проблема, сіресе, тпелі кезедерде кшейе тседі, себебі, бл кезде оам міріні барлы салалары тбегейлі згерістерге тсіп, брыны мінез-лы ережелері айта аралады. Жасспірімдерді ылмыс жасауыны себептерін анытаан кезде оларды сана-сезіміні алыптасуына сер ететін екі баыттаы факторларды байаймыз, яни, объективтік жне субъективтік факторлар. Объективті себептерге трмысты жадайлардаы айшылытар жне ылмысты мінез-лы жатады. Объективті немесе сырты себептер жас адамны девиантты мінез-лыыны алыптасуына сер етеді. Тмендегі сандар жиынтыынан девиантты іс-рекеттерді бір ырынан динамикасын круге болады:
3. Бейнесіне жасалуы, барлы уаытта баланы ниетіне ыылас білдіру жне оны арапайым жетістігін шамадан тыс марапаттау;
4. Отбасында «к ызыны» пайда болуы-бл ата-ананы зіне кп кіл бліп, ал балаларына аз кіл блуі. Деликвенттік жасспірімні психологиялы ыты нысанасында ызуандылы міндетті трде болады.
Зерттеулерге сйенсек, ызуанды мінез-лы отбасы атынастарында алыптасады. Осы жадайлармен атар ызуандылыты дамуына алып келетін мына жадайларды крсетуге болады:
· -жиі болатын ата-аналар арасындаы рыс-жан-жалдар;
· -ата-аналарды бірін-бірі жне балаларын сыйламауы;
· -балалара арау мен баылауды болмауы;
· -жасспірімдерді пікірін елемеу;
· -ата-аналарды тиісті жылаулыты бере алмауы;
· -балаларды ар- намысына тию;
· -трбие жйесіні сапасыздыы.
орыта келгенде, болашаыды болжау шін рпаыны денсаулыы мен трбиесіне кіл блу керек екендігін естен шырмай, рбір отбасы бала дниеге келгеннен кейін емес, баланы дниеге келе алдында трбиеге мн берсе дрыс болар еді. Девианты мінез лы-оамда ресми дстрлі алыптасан заа жне нормалара сйкеспейтін мінез-лы. Девиантты мінез-лы ішкілікке салыну, араусыз алу, нашаорлы, кмелетке толмаандар арасында ылмыстар жне басада формаларда крінеді.
Дріс