Дамуды негізгі формалары: филогенез жне онтогенез.

оамны моральды нормалары мен талаптарына сйкес келмейтін мінез-лыты детте леуметтік жат деген терминмен белгілеу абылданан. «иын» деген сз алыптасып дамуы мен леуметтену барысында ауытулары бар балаларды осылайша атау дадыа айналан. Осы жерде «мндай балалара андай оушыларды жатызуа болады» деген сра туындауы ажап емес. Мектеп тжірибесінде аныталандай, мндай оушылара мынандай жеке асиеті бар балалар жатады: білім дегейі тмен, тртібі нашар, сабатан кп алатын, малім талабын орындамайтын, адамгершілік дегейі тмен, рбылармен тіл табыса алмайтын, сынып мселелері ызытырмайтын, кей жадайларда психикалы дамуы, сйлеу абілеті кейін алан ашуланша балалар. Осы аталандарды ішінде жйке ауруына шалдыан балаларды трбиесі те крделі деуге болады. Бгінгі алымдарды пікірінше жйке аурулары отбасындаы жне баса да жадайларды салдарынан болуы бден ммкін. Айталы отбасындаы ке мен шешені жанжалдасуыны зі баланы жйкесін жартып, тез ашуланыш болуына лкен септігін тигізеді. Осындай оыс жадайларды алдын алу шін ата-анамен стаздар ауымы оушуны жіті баылап, оны трбиесіне, іс-рекетіне, мінез-лына ерекше мн беруі міндетті. Ал отбасында, мектепте трбиеден шет алан иын балаларды мінез-лындаы иыншылыты жеу де оайа сотырмасы аны.

Дадарысадам дамуындаы бір кезенен екінші кезеге ту кезіндегі иыншылытар жиынтыы, сапалы жне санды згерістер. Нрестелік кезені жаа рылымына-жармасу, жру жне алашы сз, тілді пайда болуы жатады. Жармасу – бес айда пайда болатын алашы йымдасан рекет. Ол ересек адамны баламен бірлескен рекеті нтижесінде пайда болады. Нрестені олы ждыры трінде тйіліп трады. Сондытан, бала алаанын аша алатын болса жармасу пайда болады. Бл балада болашата заттар иен манипуляция жасауа кмегін тигізеді. Жармасуды нтижесінде балада кеістікті абылдау дамиды. Зата тартылу жне оны алу шін мтылу балада отыру рдісін туызады. Тоыз айда бала тік трып жре бастайды. Д.Б.Эльконин тік жру барысындаы негізгі ісі біріншіден баланы кеістігі кееюі, екіншіден бала зін ересек адамнан бле бастайды. Енді анасы баласын жетелемейді, бала анасын жетелейді, яни брыны даму жадаятыны згеріске шырауы жзеге асады. Тілді пайда болуы-осы кезені жаа рылымы болып табылады. Сз жадаятты автономды, эмоционалды ремен кмкерілген тек зіні жаындары ана тсінетін сздер тізбегінен трады.

Анотомиялы – физиологиялы дамудаы ш жасарлар дадарысы. ш жасарлар дадарысыны жеті белгісін атап крсетуге болады:

1) негативизм – ересек адамны талап тілегіне арсы рекеттер жасау.

2) ыырлы бала айтанынан айтпайды, себебі ол оны алашы шешеіміне байланысты жадай.

3) ерікті рекеттер – брін зі жасауа тырысу.

4) арсылы, блікшілік бала оршаан ортамен соыс, жанжал жадайында болады.

5) нсыздану белгісі бала ата-анасын мазатап, рсысып дрекілік крсетеді.

6) деспотизм- бала ата-анасына зіні ажеттіліктерін орындатызады.

7) ырсыты ш жаса дейін алыптасан жалпы трбие нормасына, мір сру образына арсылы.

Дадарыс леуметтік арым-атынас ретінде ересек адамнан блектену жне зіндік сананы алыптасуымен байланысты теді. зіндік «мен»-іні бекітуімен ажеттілігін теуге деген сезім туындайды. Баланы «алым келеді», «орындаым келмейді», «мен» деген сз тіркестері шынайы мазмна ие болады. «Мен зім» деген сананы ерекше формасы алыптасады. ш жастаы балаа зіні жеткен жетістігі жне зін мойындау мнді бола бастайды. Бала ересек адамны аморлыынан бас тартып, іс-рекеттерді зі орындауа тырысады. ш жаста балада тртіп проблемасы болмаса онда есейген кезде балада еріксіздік, жігерсіздік байалады.Балада ересек адама деген жаа кзарас пайда болады, ересек адамны міріне араласады.ш жасар дадарысын баланы рекеттерді ойына айналдыруа байланысты шешіледі.

Алты жасарлар дадарысы. Бл дадарыс баланы мектепке дайын болмауымен байланысты. Баланы мектепке алашы кезеде болуы оны жаа жадайа леуметтік- психологиялы бейімделу мезгілі болып табылады. Баланы барлыы мірлік рекетті жаа жадайына табысты трде бірдей бейімделмейді. Мысалы, бірінші сынып оушысыны мектепке деген арым-атынасыны жаымды жне жаымсыз алыптасуы, сабатара ызыушылыы, бас кезіндегі жйелі кмектер, сабаа дайындалуы,й тапсырмасын орындай алуы жне орындацй алмауы. Баланы мектепке бейімдеуде сер ететін жаымсыз факторлар- жаня жадайында трбие рдісіні дрыс жолда болмауы, лкендермен арым-атынасы анааттанарлысыз, ата-анасыны білім дегейіні тмен болуы, рбы-рдастарыны арасында зін тедей сезінбеу, жартылай отбасынан шыуы, отбасында немі кикілжідерді орын алуы. Балалар берілген нсауды тсінбейді, ажет болан жадайда здеріні іс-рекетін бадарлай алмайды, кптеген балаларда бл миды бліктеріні толыымен пісіп-жетілмеуіні нтижесінде. Кптеген балаларда олдарыны лсіз, са моторикасыны жетілмеуі байалады.

Жасспірімдерді психикалы даму дадарысын Л.С.Выготский пісіп жетілуді ш баытына байланысты анытауды сынады: органикалы, жынысты жне леуметтік. Жасспірім дадарысын былай арастыруа болады:

1 кезе-сын алды фазасы. Бл кезеде балада жасспірімдік есеюді тртіп формасы жо, есеюді идеалды (иял) трде елестетуден трады.

2 кезе-сын фазасы. Кикілжі баланы сырты рекеттерге арама-айшылыы жне оршаан ортаа реакциясы. Рефлексия-жадаята байланысты наты рекеттерге атынасты тууы.

3 кезе-сыннан кейінгі фаза- дадарысты аяталуы жаа іс-рекетті пайда болуы.

Кемелдену дадарысы. 30-жастаы дадарысты е алашы зерттеушісі Д.Левинсон, толы даму жне бейімделу «басталу периодына байланысты» деген. Бл кез жасты шаты дау-жанжалын шешу уаыты, ересектер дниеде з орынын табу, з міндетін сезіну, тратануды сезіну уаыты. Адам 30-жастаы дадарыста, зіні ткен 10 жылды мірін арастырып, тратануды жаа ажеттіліктерді арастырады, ойланады, «бірдее абылдау » керек деген сезімдер болады.

40-жас дадарысы- «мір ортасыны дадарысы» Бл кезеді Б.Ливехуд зіні ебектерінде арастырады. 30 жасты екінші жартысынан басталады. Кптеген адамдар шін 30 жасты бірінші жартысында болан мірге кзарасымен з-зіне сенімділігі сол алпы алады, кейбір адамдар бл жаста еш нрсені, жааны ктпейді, зейнеткерлікті тосады. Кп уаыт балаларымен, оны достарымен болып, шулы жерлерде кп боландытан оан барлыы жасы крінеді.

артты кезе дадарысы.Бл дадарыс кемелдену мен артты кезедер арасында байалады, яни екінші кемелдену кезеінен артты кезеге кшумен байланысты. артты кезеде ішкі рекет маызды роль алады. артты кезе-мір сруді аятау кезеі болып табылады. арт адам з міріні мнін ойлайды. артты кезедегі дадарыс леуметтік мірдегі белсенділіктен бас тарту дадарысы болып табылады. Мны бастысы жааны абылдау емес, керісінше з бойында ескіні сатау болып саналады. Дадарыс наты объективті згерістермен байланысты: арт адамдар жмыс істемей- зейнеткерлікке шыады, басшы болудан, жым мшесі болудан бас тартады, з ата-аналарын жерлеп, здері ата-ана болмайды, балалары сіп здері жеке жаня райды, жынысты мірі, денсаулыы згереді, серуендеуді ойып, лімні жаындыына келісіп, тосады.

 

Дріс