Мінез-лы ауытуларын тудыратын себептер

Мінез бл тек кіліні мірлік жоспарымен шарттасан траты да жалпыланан рекет ылытарыны жйесі. Мінез тек кілі психикасы ерекшеліктеріні бекіген бадарлы рекеттік болмысы. Мінезді рбір адамны леуметтік орта жне даралыты жеке зіне тн сапа асиеттері бекиді, оны леуметтенуі мен трбиесінен алаан сапалар крініс береді.

Бір мінез бітістері жетекшелік дегейде крініп, тланы мінездік кейпін танытады. Ал згелері екінші дрежелі болуы ммкін. Мінездегі мнді сапа бл психикалы бітістерді зара сйкес келуі, яни ттастыы, тратылыы, тепе тедігі. Мінезді еріктік бітістері рекет ылыты саналы реттеу шін ажет тлалы, траты дараланан типологиялы ерекшеліктері. Мінезді негізгі сапалары: табандылыы жігерлілігі, станымдылыы мен байсалдылыы тланы еріктік болысына байланысты келеді. Мінез табандылыы рилы жадайлардаы баыт бадар жне кзарастар тратылыы, сз бен рекет ылы йлесімділігі.

Мінез кш уат адамны айраттылыы, заты тзімділікпен крделі жадайлардаы кедергілерді жее білу абілеті. Адамны айраттылыы, заты тзімділікпен крделі жадайлардаы кедергілерді жее білу абілеті. Мінез беріктігі мінез кші мен тлалы принциптілік бірлігі. Мінез байсалдылыы рекет ылыты бір алыптылыы мен станымдылыы, тланы кіл кй еріктік тратылыы. Мінезді кіл кйге орай ерекшеліктері тек кілі психикалы асиеттеріні аса крнекі, тікелей абылданатын белгілері. з мінезіні кіл кйлі ерекшеліктеріне байланысты бірнеше тла типтері ажыратылады: шыл жауапты, ызбалы, тере ойлы, жайса, бір беткей, таламыды жне т.б.

Мінезді зерделік, ой ріс (интеллектуалды) бітістері аыл ызметіне байланысты жеке адамны траты типологиялы ерекшеліктері. Тланы аыл ес, ой ріс болмысын танытушы сапалар арасында аса маыздылары келесідей: аыл німділігі, берегейлігі, жалпыланан ойлау дістерін мегеруі, тланы бекімді аыл ес бадары (уесойлыы), парасаттылыы жне ойлампаздыы.

Мінез сан алуан бітістерге ие, дегенмен, рекет ылыты реттеу ажеттілігі туанда олар арасыннан наты мезетте керек болатыны алы шепке шыады. Бл орайда, сіресе, адам психикасыны еріктік тарапы маызды келеді. Себебі, мірді рандай крделі жадайларында адамны зін зі билей алу абілеті оны саналы ерік кшіне, бл сапамен бірге жретін тратылы пен табандылы асиеттеріне байланысты келеді. Ал тланы ндылыты сапалары оны инабаттылы жне танымды (когнитивтік) баыт бадарымен айындалады.

Мінез бітістеріні асынуы мінезді алыптан тыс жадайлары, жалпылай мінез тратылыына ие болумен бірге кейбір сер ыпалдарды ктере алмауы (зілге шыдамсызды, сын ктермеу жне т.б.). Адамны мінезіні типологиялы ерекшелігі бірнеше орта белгілерден крінеді.

1. Адамны мінезі те ерте-онтогенезде алыптасады да, мір сру барысында траты трде крінеді.

2. Адамны жеке бас ерекшелігіні мінезге енген осындысы жотан пайда болмайды.

3. Кптеген адамдар здеріні мінез ерекшелігіне байланысты бірнеше типтік топтара блінуі ммкін.

оамдаы жасспірімдерді азіргі тадаы мінез-лытарындаы ауытушылытар немесе дадарыстар білім беру мен трбиеге жне лкендермен, жора жолдастарымен арым-атынас жасау барысында аса кзге тсіп, маызды проблема. Осы орайда жасспірімні психологиялы проблемаларын зерттеу леуметтік-экономикалы жне мдени дадарыспен бірегей ктеріліп зекті мселелерді біріне айналды.

Аномия тсінігін Э.Дюркгейм енгізген. Аномия деп ол оам жйесіндегі нормаларды лсіреп, бзылуынан пайда болан згеріс, яни леуметтік дезорганизация деп тсіндірді. ткен асырдаы крінбейтін лкен апат бл «антибатыр» синдромы, яни батыр тлаларымыз жойылып, оам наыз потриот роліндегі модельді болмауына алып келеді. Антибатыр кптеген жастар шін рольдік модельдерге айналды. Барлы басылымдар мен фильмдерден крінетін негізгі озаушы кш – ашаа деген махаббат барлы злымдыты бастамасы болып табылады. Негізінен аномия индивидті барлы тжырымдарына згерістер алып келіп, оны моралды алыпты станымдарын тпкілікті згертетін жеке тлалы дадарыстан да пайда болуы ммкін.

зіні мір жолында адам трлі дадарыстар мен мселелерге кездеседі. Осы мселелер мен дадарыстарды себептері мен табиаты ртрлі. Оларды кейбіреуі мірлік айналымдаы тла дамуыны байланысты жне де олар рбір адамны мірінде болатын кнделікті, табии жадайлар, сонымен атар олар мірді бір кезеін екіншісінен айырып трады. Кез – келген «табии» жадай (отбасын ру, баланы дниеге келуі, мектепке баруы, біреуді ауырып не луі, т.б.) жне оны нтижесіндегі андай да бір мселелі ситуация , дадарыс туызып, тладан дрыс шешім абылдап, осыан орай ажетті кш жинауды талап етеді. Оларды «алыпты стресс» деп атайды.

«иын»» деген термин азіргі практикада жеке басын тртіпке салу ажет балаларды ке ортасын білдіреді. Бан ересектерді талабына, кеесіне арсылы крсететін тілазар, ерке, ыыр балаларда жатады. Мндай ауытуды іс жзіндегі себебін анытау олара ата талап оя жне іс - рекетті жымды формасына енгізе отырып, балаларды ажеттілігі мен ынтасына назар аудару-еркелік, ыырлы, тілазарлы ты болдырмау мен оны жеуді негізгі жолы.

Мінез – лы иын оушылар арасында жргізілген кптеген зерттеулер орытындысы бойынша лгермеушілер атарын бастауыш сынып оушылары толытырып отыратын крінеді. Мінез–лыты мндай белгілеріні пайда болуыны зі болашата леуметтік–психологиялы дезаптацияны траты трлеріні алыптасуына, мінез–лы бзылуыны клиникалы жне криминологиялы белгілеріні пайда болуына кеп сотырады.

иын балаларды психологиялы ерекшеліктері теориялы трыда ерекшеліктерінде талыланды. Бл мселені ары арай талылануына лес осан зерттеушілер атары да біршама. Бастауыш мектеп кезеі баланы жеке басыны ары арай алыптасуы шін аса маызды рл атарады. Оны мірінде мектеп табалдырыын аттаан кннен бастап айтарлытай згерістер пайда болады, бала шін жетекші орын алатын оу рекеті алыптасады.

Баланы жеке асиеттеріні, психикасыны дрыс дамып жетілуі шін педагогтік жымдарды ксіптік білгірлігі, ата – аналарды саналы кзарасы жне осы принциптерге негізделген мектеп пен отбасы арасындаы тыыз ода, нтижелі жмыс ажет. Оушыны жеке басына тн асиеттерді тек «мен» деген асиет трысынан ана баалап оймай, тиісті млшерлерге алайша баынады, мінезі, ерік – жігері андай, ашуланыш, не сабырлы келе ме, семдікті ажыратудаы таламы жне згелермен атынасы андай – осы жнінен алып арауа болады.

Мінезі иын балаларды мектеп мотивациясы тменгі дегеймен сипатталады. Мінез – лы тмен балалармен жмыс істеу барасцында оларды психологиялы ерекшеліктерін есепке алып отыру керек. зін-зі баалау е алдымен жеке тланы рекеті арылы алыптасады. Біра бааны рдайым айналадаы адамдары береді. зіне деген сенімі згелерді пікірі арылы алыптасады. Егер айналадаы адамдар балаа немі дрыс арым – атынас жасаса, онда ол зін осы сыйластыа лайы екенмін деп санайды, ал егер керісінше, оны жасаан істеріні кемшіліктерін бетіне басып, рсып, жаратпай жатса, оан зіме лайы емеспін дегеннен баса ештее алмайды. азіргі зерттеулерге араанда, тртіп бзуа е бірінші трткі болан оиа баланы тікелей тртіпсіздікке келмейді, уелі айыа шыратады да, ол айы баланы ашуланшатыа келіп сотырады.

Міне, тртіп бзу содан пайда болады. Тртіп бзушылыты салдарыны негізі - сабаа лгере алмаушылы. Кейбір оушы атар рбыларынан сабата артта алып ойып, тртіп бзуын зінше батырлы деп санайды. Мны згелерді кзінше крсеткісі келеді, бл мінез кбіне мен – менсінген, бала мінезіні дрыс трбиеленбеуінен болады. Біра, осылай болан жадайда да, тртіпсіздікті баланы бойына біржолата сііп кеткен деттен деп, барлы себептен содан іздестіруге болмайды. йткені, тртіп бзу тек зіне ана байланысты емес, оны й ішіндегі жадайлара да, айталы ата- ана бірлігіні жотыына жне баласына ойан талапты ртрлі болып келуіне байланысты. Бала немі жасы психологиялы жадайда трбиеленуі, оуы, суі ажет. Сонда балада жаымды «мен» бейнесі алыптасады, зіне деген сенімділігі, зіндік сенімділіг туады. Мндай «мен» бейнесі кез – келген баланы жасы жадайда, нтижеге жетуіне, дрыс дамуына ммкіндік береді.

Трбиесі иын балаларды тудыратын себептерді бірі йелмен трбиесіндегі кемшілік, яни балаларын оытуда, трбиелеуде ата – аналарды жауапкершілік сезімін жотыы бала мінезінде мейірімсіздікті, яни атыгездікті, дрекілікті, зімшілдікті туызады.

Екінші себеп – бл йелмендегі стсіздік, маскнемділік, рыс – тбелес, рлы, ата – аналарды жне баса йелемен мшелеріні жеілтек мінез – лы, ал брінен жаманы – ажырасу, неке бзу. йелмен трбиесінде ата – аналарды мінез – лы шешуші фактор. «Сіз з балаызды трбиесін бастамастан брын зіізді мінез – лыызды тексерііз» деген болатын. А.С.Макаренко. Оны сзін жаластыра келіп, ... егер сіз дрекі жне матанша немесе маскнем болсаыз.... ал онда сізге трбие туралы ойлануды ажеті жо. Егер ке маскнем болса, мектеп жасына дейінгі балалар жйке ауруынан (невроз), жиі ояншы стамадан (эпслепция) азап шегеді, оларды аыл ойы баяу дамиды. Мндай балалар енжар, тынымсыз, ашуша келеді. рбір ата – ана ішкілікке, азындыа тспеу шін кш абілетін пайдаланып, балалара мейірімді неге мен сер етуі керек.

шінші себеп – л балаа немі жеткіліксіз кіл аударылады. Кейбір йелмен баланы ішкі дниесін, тілектерін, ойларын, айысын оршаан ортаа атынасын жете біле бермейді. Тату йелменде ата – аналар балаларды кнделікті мірімен, іс - рекетіне басшылы жасайды. Балаларды здеріні уанышын, айыларын, ойларын, уайымдарын блісуге йретеді, саяси мселелерді, жаа фильмдер мен кітаптарды бірлесе отырып талдайды, здеріні сйікті ндерін орындайды. йелмен бала шін мір мектебі, онда мейірбанды, шынды, адалды, айырымдылы, ебек сйгіштік т.б. тртіп пен мінез – лы асиеттері дамиды жне алыптасады. йелменде оамны келешек азаматы седі. Басаша айтанда, білімнен лыты сенімге, сеніммен рекет етуге за, крделі жолдан теді. Демек, йелмен жеке адамны тртібі жне мінез – лы негізін алайтын микро – жым.

Тртінші себеп сынып жетекшілеріні трбие жмыстарындаы олылытары мен кемшіліктері. Трбиесі иын балалар жнінде сынып жетекшілеріні іс - рекеті кпшілік жадайда кейбір жмыстармен ана шектеледі. Олар: гіме, сынып жне оушылар жиналыстарында талылау, оушыларды ата – наларын мектепке шаыру. Мндай жалпы жне арапйым жмыстар бойынша трбиесі иын балаларды жан – жаты білу ммкін емес. В.Г.Степанов, В.А.Крутецкий мінез – лытаы иынды мселесін арастыра келе, оушыларды екі атара бледі.

Бірінші атара адамшершілік дамуында жне мінез – лында, шамамен аланда те лкен емес ауытушылытары бар оушыларды жатызады, олар – тртіпсіз, жалау, ыыр, дрекі, тірікші балалар. Тртіптілікті мынадай – алыптасан тртіпті емес белгілері блініп арастырылады, зіне жне басалара деген жоары талап оюшылы, киіміндегі тазалы жне жинатылы сияты жне т.б. крсеткіштерден айындалады. Тртіпті емес мінез – лыты осыан арама – арсы крсеткіштерден: жмыстан жалтарып кетуге тырысу, берілген тапсырманы орындамау, адал еместік, зіні жеке ызыушылтарын достарыны арасында жзеге асыруа тырысу, немі тртіпті бзуынан жне т.б. байалады.

Екінші атара жеке акцентуациясына жне мінез – лында иындыы бар балаларды жатызады. Мінез акцентуациясы – бл жеке бітімдегі аса кшейтілген млшерді е аыры трі. Сондытан психогендік ыпалдара жататын белгілі атарды кейбір осалдыы білінеді. Олар психогендік бзылуды дамуы шін сендірілген факторларды психопатиялы даму, реактивті жымданып, ауру (психоз), мінез – лыты потолгиялы бзылуына себепші болан жадайлар жне т.б. салдары болып табылады. Жеткішек жастаы балалара жргізілген жеке рылымдаы зерттеулер бастауыш мектеп жасындаы оушыларды жеке ерекшеліктерін талдауы шін негізгі ызмет атарады.

йлесімдік типтегібалалар барлы жеке асиеттері алыптасандыымен сипататалады, оларды иналыс жне ауіп - атерлік сияты психологиялы факторлары іс – жзіне алыс алады. Оларды интеллекті жоары дегейіне ие болады, кпшіл, зіне сенімді, орындалатын жмыса адал ниетпен кіріседі, зіні мінез – лыына ойдаыдай баа береді.

леуметтік – болжалдытипіне жататын балалар йлесімді тип сияты жекелікті траты рылысына ие болады, біра оларда жадайда байланысты те кшті туелділік, зін оршаан ортамен сйкестіндіруге тырысушылы, дрыс мінез – лы млшерін сатап, іс - рекет жасауа деген ажеттіліктері згешелендіреді.

стемді типіндегі балаларды айрыша ерекшелігі болып дербестік, туелсіздік, зін - зі сендіруге деген тырысушылы, табылады. Олар здеріне те сенімді туекел жасауа бейім трады жне леуметтік батылдыа ие болады.

ауіп – атерлі типтегібалалара жоары эмоционалды трасызды тым мазасыздану, ауіп – атерлік тменгі стрестік, тратылы тн.

серленгі типтегібалалар жасанша жне ялшаты тн. Бл типтегі балалар шін рескелдік, жылылыты болмауы, басаларды клуі, психо – травмды жадай болып табылады.

Интровертивті типтегіоушыларды тйы, жанасымы кем балалар. Олар шін біреулермен байланыса тсу иынды тудырады.

Инфантивті типтегібалалардан эмоционалды – еріктік сфералары жетілмегендіктен, зіндік шешім абылдаудаы сезім дрменсіздігі, орансыздыы крінеді. Бала кп жадайда зін дрыс стамайды, ол оны трбиесіздігінен, ажетті позитивті білімні, дадысыны, аылыны алыс алуынан, араусыз алу, оршаан ортаны теріс апалынан, соны нтижесінде леуметті – психологиялы дезаптациясыны дамуынан т.б. крінеді. Балаа деген малімні жне ата – аналарды немрайлыыны ршуі, рбы – рдастарымен зара арым – атынастарыны дрыс болмауынан т.б. жатады.

 

Дріс