Асоциалды мінез-лы кріністері

«Дизонтогенез» термині онтогенезді бзылуды ртрлі формаларын білдіреді, дамуды трлері (филогенез) тла дамуымен ерекшеленеді. Бала дамуыны проблемасы психикалы жне дене кемістігінен трады, яни бл жалпы дамудаы ауытушылыа келеді. Ауытуды сипаттарына арамастан, оны бір крінісі ттас кемістікте коінеді, кейбіреулері тзетіледі, ал басалары жинаталады. Ерте психологиялы-педагогикалы сйкестік алашы кемістікке кері сер етеді.

Дамуында ауытушылыы бар балалар реабилитациясы жне психологиялы-педагогикалы коррекциясы бала дамуындаы алыпты бзылуды сипаты аныталанда ана тиімді. азіргі кезде арнайы психологияда жне педагогикалы коррекцияда дамудаы ауытушылыты ртрлі классификациясы бар (В.В.Лебединский, В.А.Лапшин жне Б.П.Пузанов; О.Н.Усанова). В.В.Лебединский психикалы дизонтогенез проблемасын зерттеген. Наты психологияны параметрлерінен дизонтогенез сипатталады:

- функционалды локолизациялы бзылуды ерекшеліктері. Бзылудан екі негізгі ауытушылы пайда болады-жеке(дамымай алу немесе блек анализаторлы жйені бзылуы) жне жалпы(тзілуші сыры жйені бзылуы);

- нерлым крініс кп болса, сорлым психикалы дамымай алу кп крінеді;

- алашы жне айталанан ауытушылытарды атынасы. Алашы бзылу ауытушылыты биологиялы сипатынан трады(есу кемістігі, кру кемістігі жне анализаторларды бзылуы, миды органикалы бзылуы).айталанан бзылу аномальды даму процесінде крінеді.

- ішкі функциялы атынас. Оан изаляциялы механизмдер, патологиялы фиксациялар, уаытша жне алыпты регрессиялар жатады. [1, 45]

Дизонтогенезді ртрлі трлерінде аталынан психологиялы параметрлер ралай кездеді. В.В.Лебединский дизонтогенезді келесідей трлерін крсеткен:

1. Жалпы алыпты дамымай алуды типтеріні дизонтогенезі. Бл нсаа ерте крініс жатады. алыпты дамымай алуды мысалы – олигофрения.

2. Тежелген даму. Таным процестеріні баяу темпте алыптасуы.Тежелген дамуды трлері: конституциялы, соматогендік, психогендік, церебралды. .

3. Дамуды бзылуы. Бзылан дамуды этиологиясына тымды аурулар, врутриутробты, туана дейінгі жне туаннан кейінгі инфекциялар, орталы жйке жйесіні травма алуы жне интоксикациясы, біра патологиялы крінісі миа онтогенезді ке этапында сер етеді( 2-3 жастан кейін). Дамуды бзылуына- органикалы деменцмя жатады.

4. Дамудаы жетіспеушілік. Бл тр жеке анализаторларды жйесіндегі крделі бзылумен байланысты.( кру, есту, сйлеу, тірек- имыл аппараттары).

5. Жалпы дамымай алуды крделілігі баыланады, тежелген, бзылан дамуларды жеке психикалы функциялары аралады.

Бан ерте балаы аутизм жатады. Аутизм арым-атынасты млдем жойылуымен немесе тменділігімен сипатталады.

6. Дисгармонды даму. Бан туа біткен немесе ерте абылданан психикалы дамуды пропорционалдылыы жатады. Дисгармонды дамуды сипаты-психопатия жне жеке тланы патологиялы алыптасуы.

Ауытушы мінез-лыдеп оамда алыптасан нысандара сйкес емес леуметтік мінез-лыты атаймыз. Белгілі леуметтанушы И.Кон девиантты мінез-лыты психикалы денсаулы, ы, мдениет немесе адами алыптарыны жалпы абылданан алыптардан ауытыан іс-рекет жйелері ретінде арастырады.Бейімделуші мінез-лыты тжырымына сйкес кез-келген ауытушылы бейімделуді бзылуына алып келеді (психикалы, леуметтік, леуметтік-психологиялы, оамды).

Девиантты мінез-лы екі лкен категорияа блінеді. Біріншісі – бл оны немесе жасырын психопатологияны барлыын білдіретін психикалы денсаулы алыптарынан ауытыан мінез-лы. Екіншісі – бл леуметтік, мдени жне сіресе, ыты алыптарды бзатын асоциалды мінез-лы. Мндай рекеттер аз болса, олар ы бзушылы, ол салматы рі жазаланса ылмыс деп аталады. Бл жерде деликвенттік жне ылмысты іс-рекеттер туралы айтылып отыр. С.Беличева девиантты мінез-лыты леуметтік ауытуын былайша жіктеледі.

1. Пайдакнемдік баытта: ы бзушылы, материалды, аржылы, дние-мліктік пайда табуа мтылуымен байланысты (рлау, тонау, алып-сату, алаяты жне т.б.) жасалан теріс рекеттері.

2. Агрессиялы баытта: адама арсы баытталан рекеттер (балааттау, бзаылы, рып-соу, лтіру, зорлау).

3. леуметтік-енжар тип: белсенді мір сруден, азаматты борыштарын теуден ашуа, жеке жне леуметтік мселелерді шешкісі келмеуге мтылу (жмыстан, оудан бас тарту, кезбелік, маскнемдік, нашаорлы, таксикомания, зіне-зі ол жмсау)

Осылайша ерекшеленетін асоциалды мінез-лы р трлі леуметтік ауытушылытардан крінуі ммкін: адами алыптарыны бзылуынан бастап ы бзушылы пен ылмыс жасауа дейін. Асоциалды кріністер сырты мінез-лы жаынан ана емес, мінез-лыты іштей реттеуді: леуметтік, адамгершілік бадарларды жне зін-зі баалай алуды деформациясынан да байалады. Балаларды жне жеткіншектерді мінез-лындаы ауытушылы деп зіне назар аудартатын жне трбиешілерді сатыын тудыратын ерекшеліктері мен оны кріністерін айтамыз. Бл мінез ерекшеліктері жалпы абылданан алыптардан, талаптардан ауытуды ана білдірмейді, сондай-а болашата жасалатын ателіктерді, адамгершілік, леуметтік, ыты нормаларды, за талаптарыны бзылуыны бастауыны негізін алайды, осы мінез-лы субъектісіне, оны тласыны дамуына, оны оршаан адамдара, жалпы оама леуметтік ауіп тдіреді. Демек, баланы, жеткіншектерді мінез-лына андай да бір баыт, мазмн, мн берсек, біз онымен баланы адами жне баса да асиеттері мен сапаларыны негізінде жатан рдістер мен тетіктерді дамуына еркін рі масата баытталан ыпал етеміз. Керісінше осы сияты жне баса да рекеттер мен мінез-лытара кедергі жасау арылы біз баланы жеткіншек тласыны тиімті асиеттері мен сапаларыны дамуына бгет жасап кідіртеміз (И.Невский). Осылайша балалар мен жеткіншектерді ауытыан мінез-лы, бір жаынан тланы тиісті ерекшеліктеріні туындауы мен дамуынан сигнал беретін белгі ретінде арастырылса, екінші жаынан, жетекші ретінде, оны алыптастыруды немесе оны алыптасуына ыпал ететін рал ретінде крініс табады.

Мінез-лыты тланы су немесе баса да ахуалыны, оны даму тенденциясыны кугері ретінде феномен деп арастыра отырып, мінез-лыты сырттай сас ерекшеліктері индивид психикасында тіп жатан р трлі рдістерден хабар беруі ммкін екенін естен шыармауымыз ажет. Сол себепті де оушыны андай да бір мінез-лыны ерекшелігін ауытушылы деп жіктемес брын психолог оны ахуалын, тратылыын, оны кріністеріні жиілігін, тлалы ерекшеліктерді, мінезді, оушыны жасын жне т.б. ескеру ажет. оршаан ортамен зара арым-атынас сипаты жне ол туралы баалап пікір айту жйелері енгізіледі. Крделі зардаптара алып келетін дрекі педагогикалы ателік жіберіледі. Керісінше, мінез-лыты жаымпаздыын немесе ыайлылыын малім жаымды деп баалап, оны ынталандырад, ол ретінде тартылады.

Балалар мен жеткіншектерді мінез-лындаы ауытушылы кріністері оларды адамгершілік жне леуметтік дамуы жаынан дара ерекшеліктеріне арай р трлі болуы ммкін. Оларды мынандай топтара блуге болады. Итермелеуші негізделіп, андай да бір тип трінде дамитын мінез-лытаы ауытушылыты траты нысандары. Мінез-лыты реакция бір рет немесе жйелі трде сер ететін мірді жаымсыз жадайлармен жне шарттарымен негізделеді. Белсенді ыайланушылы немесе енжар ыайланушы мінез-лы былай алыптасады: деструктивті-агрессивтік, топты іс-рекеттерді жне зіні сол топтаы жеке мінез-лыны ткеріспен айта рылуа баытталып згеруі; деструктивті-компенсаторлы, топты іс-рекеттерді жне зіні мінез-лыны айта рылуы оны талаптарына атты кнушілікпен атар жреді жне бекітіледі. 1950 жылы американ леуметтанушысы А.Коэн деликвенттік лкен мдени теориясын сынды. Бл теорияны негізгі деликвенттілік типтегі адамдарды лкенмдениет ерекшелігінде, оларды баса жолмен жетістікке жетуі, “лкен” оама араанда алыпты жолмен жетістікке жету, зін-зі сыйлау жне баса адам тарапынан сыйлауа рлы, агрессивтілік, вандолизм жатады. Ал лкенмдениетке агрессивті мінез-лы, рлы жатады. Олар мафиялар, бандылар, ылмысты топтарды зара ішінде крінеді.

Адамны девиантты мінез-лыны алыптасу теориясы ртрлі болады. Оларды ішінде: биологиялы-адамны сырты келбеті ыбзушылыыбейім екенін анытайды (Ламброзо, Шелдок); психологиялы адамны психика ерекшелігі маызды, янионы ыбзуа, жан-жола дайын екенін анытайды. (Фрейд), леуметтілік тжірибені негативті жатарын жинау, оам талаптары мен трбиеге арсы тру. (Дюргейм, Мертон, Миллер жне т.б.) ртрлі теорияларды орытындысы, биологиялы жне психологиялы теорияны тладаы ерекшелікті крсетеді, яни трбиедегі, дамудаы девианты болуы ммкін.

Ауытушы мінез-лы негізінде биопсихологиялы мінездеме, оны леуметтік трбиесіні процесі жне нтижесі, мінез-лыты негативті леуметтік тжірибені мегеруі жатыр: тлаа баытталан кері жаы (ызыушылы, талап ою, мотив, масат, идеал), олара сйкес келетін негативті дет (негативті баытталан жне арсы дет) траты сезімдер, олар леуметке арсы, аморальды мінез-лыты, іс-имылды жне істеген істерін реттеп отырады.

Адам девиантты болып бірте-бірте алыптасады. Девиантты мінез-лыты алыптасуыны негізгі шарттары мыналар:

- леуметтік норма мен тланы арасындаы арама-айшылыты тууы;

- балаа арсы леуметтік талап оюды, келіспеушілікті болуы;

- заа арсы имылды болуы (са бзаылы, тірік айту, рлы жасау жне т.б.)

- заа арсы имылды пікір айту;

- асоциалды мінез-лы тжірибесіні жинаталуы (зорлы, бзаылы, зорлы-зомбылы);

- асоциалды мінез-лыты топа осылу;

- зады бзу;

- ылмыс жасау.

Адамны девиантты мінез-лыны алыптасуына себепші болатын фактор тобы, жасспірім кезіндегі ауытушы мінез-лыа келетін мселелер.

- А) кризистік былыс, жасспірім кезеіндегі жынысты даму кезеіндегі арынды жне те емес организмні дамуы; физикалы жне психикалы сезінуі, эмоционалды трасызды;

- Б) лкендермен, ата-ана, малімдермен зара атынас кезіндегі “жан-жолда” зіне деген талапты болуы.

- В) атынасты “баыну моралі” позициясынан, “те мораль” позициясын ауыстыру.

- Г) лкендер мінез-лыты жоары баалау.

- Д) рдастарымен арым-атынас кезінде мінезіні згеруі, арым-атынаса деген ажеттілік, зін сендіруге тырысу, негативті алыптасуыны факторы ретінде;

- Е) Негативті факторлар тла алыптасуыны ортасы. Отбасы, тланы негативті алыптасуыны факторы ретінде:

а) Отбасындаы адамгершілікке арсы жадай: ішімдікке салыну, рыс, тбелес, зара арым-атынас кезіндегі атыгездік, ділетсіздік.

б) Отбасы рамыны мселелері: толы емес отбасы, бір балалы отбасы, кп балалы отбасы, дистантты отбасы, бнын брі баланы педагогикалы жетіспеушілігіне кеп соады. Тланы алыптасуы ата-анасыны біреуіні шамадан тыс кіл блуі жне трбиелеу процесіні болуы. Бл негативті факторларды отбасына сері, баланы йіне, отбасына, ата-анасына деген арсы атынасын крсетті. Оларды йден кетуіне жне кп уаытын йде ткізбеуіне себепші болады. Бл шартта “кше балалары” категориясы алыптасады. Бан атысушылар: йдегі агрессивті жадай, балаа деген атыгездік, оны бала трбиелеуді апасы мен атасына баланы олдауынсыз беру, трбиені жетіспеушілігі, баладаы дрыс ызыушылытар мен уестіктерді болмауы.

 

Дріс

Таырыбы: Аутодеструктивті мінез-лы

1. Аутодеструктивті мінез-лыты сипаттамасы
2. Аутодеструктивті мінез-лы трлері
3. Аутодеструктивті мінез-лыты профилактикасы

 

Аутодеструктивті мінез-лы – адамны алыпты дамуына, дене бітімі мен психологиялы денсаулыына ауіп тндіретін мінез-лы. азіргі тада ке таралып кеткен крделі де ауіпті феномен, тмендегідей трлері ке тараан:
1. Аутоагрессивті мінез-лы (суицидалды жне парасуицидалды). Суицидтілік аутодеструктивті мінез-лыты е ауіпті трі болып саналады. А.Е. Личко демонстративті, аффективті жне шын суицидалды мінез – лы трлерін бліп крсетті. Блардан баса «ситуативті» суицид деп аталатын (кенеттен пайда болан дадарыса жауап ретінде ттеп бере алмай, з-зін лтіру) трі де болады. Сол себепті мірді дадарыс кезедерінде жадайдан шыа білуге йрету масатындаы алдын-алу шараларын ткізуді маызы зор. Парасуицидалды мінез-лы – з-зіне кілі толмау салдарынан, психологиялы соы кезіндегі жан жарасын жеілдету масатында мірін ию масатынсыз ткір, шты заттармен денесіне дене жарааттарын салу.

2. Таам абылдауа туелділік (булимия жне анорексия) – адам мінезіні ерекшелігіне байланысты таам абылдау мінез-лыны бзылуы.
3. Аддиктивті мінез-лы – химиялы (психоактивті заттарды шектен тыс абылдау–алкоголизм, наркомания, токсикомания, шылым шегу) жне химиясыз заттара туелділік. А.В. Котляров (2006) химиясыз аддикцияа экзистенциалды туелділікті жатызады (метафизикалы уланудан мірді мнін іздеу, соны ішінде психотерапияа туелділік), сырты келбетіне туелділік, жалыздыа туелділік, зіне ерекше мні бар адамды баылауа туелділік, баспасз жаалытарына, жарнамалара туелділік, бір нрсеге ие болуа
туелділік (хобби, й жануарларына йірлік, коллекциялау), шектеу сенімдеріне туелділік, сарады синдромы, алан трлі жарааттарына, ауруларына туелділік, графомания, «бас алмай» оу. Якимова Т.В. (2009) химиясыз аддикцияны «танымды аддикция» деп атаан дрыс деп санайды.
4. Фанатикалы мінез-лы ( деструктивті-религиозды табыну, спортты немесе музыканы андай да бір трімен шамадан тыс айналысу). Фанатикалы мінез-лы тріні е ауіптісі деструктивті табыну. Егер спортпен айналысу немесе музыкаа ызыушылы таныту адамны ішкі айшылытарын крсетіп отыратын индикатор болса, ал деструктивті табыну жне религиялы секталар адамны жан жне тн саулыына, ерік бостандыына ауіп тндіреді.
5. Аутистік мінез-лы – шынайы мірге бейімделе алмаудан, иял леміне кетуден (эскапизм), адамдармен араласудан бас тартып, жалыздыты тадаудан крінетін мінез-лы. Аутистік мінез-лыты аутизмнен ажырата білу керек. Аутизм – леуметтік зара арым-атынасты абылдауды жне арым-атынас ызметіні бзылуына байланысты психиканы біралыпты дамымауы. Аутистік мінез-лы кезінде психикалы дамуды жруі алыпты, біра адам леуметтік байланыста жолы болмай, баса адамдармен араласуды нсыздандырып, з-зімен «араласуды» дрыс санайды. Егер аутизмді практикалы трыдан психологиялы тзету ммкін емес болса, не поддается психологической коррекции, ал аутистік мінез-лыта ауіпсіз жадайда арым-атынас дадыларын жаттытыруда психологиялы топ пайдалы ресурс болуы ммкін.
6. Виктимді мінез-лы (аылш. victim – рбан) –адамны баса біреуді зіне аморальды, заа айшы рекетіне кнуі. Мндай мінез-лыты психологиялы негізі з-зін тмен баалау, арым-атынасты зілуінен ору болып табылады. Психологиялы тзету немесе психотерапияны нтижесінде «рбандар» бойынан деструктивті арым-атынасты зуге шешім абылдауа ерлік табылады. Жеке ндылыы туралы елестете білуді мегеріп, з нын тсіне білетін болады.
7. мірге ауіп тндіретін іс-рекетке бару- бл экстремалды спорт трі, жоары жылдамдыта машина айдау, т.б. Мндай «ызыушылытарды» мір мен денсаулыына ауіп тндіретініне арамастан, кейбіреулерді олдауы табылып, айналадаылар оларды «батырлыы» мен «ерлігіне» таалады.
азіргі тада оамда аутодеструктивті мінез-лыты кптеген трлері таралуда. Сондытан оны тзету жолдары ана емес, алдын-алу шаралары да маызды роль атарады. Аутодеструктивті мінез-лыа шалдыуа сіресе жасспірімдер кбірек бейім, себебі жас ерекшелік згерістер болып жатады – эмоцияналды трасызды, леуметтік жадайларды крт згеруі (олардан збеттілікті, жауапкершілікті талап ете бастайды), мірлік тжірибені аздыы, «а пен араны» ажырата алмау, сонымен атар жаымсыз экологиялы, экономикалы, леуметтік факторларды сері. Сондытан аутодеструктивті мінез-лыты психологиялы алдын-алу шараларыны жасспірімдер шін маызы зор.
Психологиялы тзетуде жне алдын-алу шараларында екі базалы баытты бліп крсетуге болады – проблемалы-баыттылы жне дербес-баыттылы. Бірінші крделі жадайды немесе мселені шешуге баытталса, екіншісінде – адамны тлалы кріністеріне, зіне жне зіні мінез-лына деген кзарастарына кіл блінеді.
Кптеген психологтар, мысалы, Хухлаева О.В. аутодеструктивті мінез-лы мселелерін шешуде тзетуден грі алдын алу шараларына кбірек кіл беру керектігін айтады. Алдын-алу шаралары дегенде бзылан мінез-лыты, мысалы, алкоголизм немесе суицидтілікті жеке бліп алмай, жалпы психологиялы жне психикалы денсаулыты сатауа баытталуы тиіс. Психологиялы сау адамны ртрлі аутодеструктивті мінез-лы трлеріне шалдыу ммкіндігі тмен болады. Никифоров Г.С. и Березовская Р.А. (2003), психикалы саулы критерийлерін жйелей отырып, психикалы саулыты кп кездесетін трлерін бліп крсетті:
- психикалы процестер саласында – зін-зі, субьективті образдарды тиімді абылдау, зейінін шоырландыра алу, жаалытарды есінде сатау, логикалы трде дей алуа абілеттілігі, сыни трыдан ойлай білуі, з ойларын жинатап, реттей білуі;
- жеке басы ерекшеліктері саласында: оптимистік, тратылы, тепе-тедікті сатай білу, з-зін мегере білу, адамгершілік асиетті болуы, адамдара йірлік жне з-зін тиімді баалай алуы, тез ашуланбау, ебексйгіштік, туелсіздік, зілді тсіне алу, з-зін сыйлау, баылау, жігерлілік, белсенділік, масата талпынушылы;
- адамны йлесімділік, біріккендік, тепе-тедік дегейіне, з-зін, леуметтік денсаулыын дамытуа баытталуына да кп мн беріледі. Оны критерийлері – леуметтік шындыты адекватты абылдай білу, айналасындаылара ызыушылы таныту, оамды пайдалы іске баытталуы, зіні жоары мдениеттілік дегейін крсете алуы, жауапкершілік, батырлы.
Психологиялы жне психотерапевтік практикада психикалы саулы пен психикалы ауытушылыты критерийлерін р маман з практикасы бойынша ртрлі крсетеді. Мысалы, психоаналитик А. Миллер психикалы дені сау деп басынан ткеріп жатыран трлі жадайларды з «Меніні» бір рам блігі деп сенетін адамды айтады. Бл «з-зімен байланыс» табии жадайы адамны з сезімдері мен тілектерін тсіне білуге кмектеседі, зіне іштей тірек орнатып, з-зін сыйлауа ммкіндік береді. Ол зіні жан алауымен мір сре алады, айырады, ажет етсе, басалардан кмек срайды. Ол зіні нені алайтынын немесе нені аламайтынын біледі жны оны басаларды кіліне арамай айта алады. А. Маслоу дені сау адам деп шындыты дрыс абылдай алатын адамды айтады, оларда зін кінлі сезіну мен ялу сезімі болмайды, олар туекел істен, тжірибеден орыпайды (зін абылдай алуа абілеттілік, з кемшіліктері шін уайымдамау). Дені сау адам тек шындыа жанаспайтын жадайда, ауытушылыты крген кезде ана жайсыздыты (дискомфортты) сезінеді. Психикалы дені сау адамны негізгі белгілері – арапайымдылы, табиилы, сырты орта серлеріне туелсіздік, еріктілік, белсенділік, мірді ызытарына уана білу. Мндай адамдарды шынды мірмен арым-атынасы іштей реттеліп отырады, оларды жеке ндылытары болады. Оларды барлы уаыты з-зін жетілдіруге, дамытуа жмсалады да, аутодеструктивті мінез-лы тлеріні пайда болуына жол берілмейді.

Дріс