Ата-аналарды рекетсіздігі мен немрайлылыы.

Аддиктивті ылы-рекет (addictive behavior) – психологиялы кйді згертетін трлі заттарды, соны ішінде алкоголь мен темекі шегу, олара деген туелділік пайда болана дейін теріс олдану. Аддиктивті мінез-лы шыуына отбасы негізгі орын алады. А.Фрейд, Д.Винникота, М.Балинта, М.Кляйн, Б.Спока, М.Маллер, Р.Спиц ебектерінде бала дамуына кері сер ететін анасыны баласын тсінбеуі мен ажеттіліктерін анааттандыра алмауы екенін крсеткен.

Туелділік алыптасуыны негізі нрестелік кезедегі соы болып табылады (екі жаса дейін аладаушылы формасында). Соы физикалы аурумен, анасын жоалтумен немесе анасы мен баласыны темпераменттеріні сйкес келмеуімен сипатталады. Ата-аналар здеріні нрестелеріне психотравмалы сер еткендерін білмей де алады, мысалы: инап таиатандыру, баласын еркелетуге шек ояды, т.б. Дисстресті басынан кешірген бала зіне-зі кмек бере алмастан йытап кетеді. Біра Г.Кристалды ойынша, ауыр соыны айталануы дамуды бзылуы мен апатияа кеп соуы ммкін. Кейіннен бала кез-келген аффектілерге орынышпен арайды, зін орансыз сезінеді жне немі стсіздіктерді ктеді. Мндай туелділікті ерекшелігі тмен аффектілі толеранттылыпен белгіленеді. Мндай кезде ркім де зіне жанашырын іздейді, біра оны таба алмаан со, жансыз объектілер адамзатты атынасты алмастырады. Осылайша психикалы соыны ткізген бала тез туелділікке баруы ммкін.

Отбасы шін е бір елеулі мселе ата-ананы эмоционалды ауытушылытары, олар алекситимиямен немесе ата-ананы сезімін сзімен жеткізе алмауы. Бала оны тек «жтырмайды», ол ата-анасынан зіні сезімін жасыруды йренеді, оны жо деп есептейді. р жастаыларды арасындаы шекараны болмауы, отбасы мшелеріні бір-біріне туелділігі, гиперстимуляция-таы бір негативті фактор. Отбасы туелді мінез-лыны алыптасуына ана емес, соны стап труына да ролін корсетеді. Сонымен атар бір отбасындаы балалар ртрлі мінез-лытарды крсете алады. Егер ата-анасы алкогольді олданатын болса, балада ондай туекелділік болмауы ммкін. Яни индивидуалды тла ерекшеліктері де ерекше орын алады.Туелділік мінез-лы индивидуалды жынысты айырмашылытарына да арай болады. Мысалы, таматану аддикциясы йелдерде, ал гэмблинг ер адамдарда кбіне кездеседі. Трбиесі иын балаларды тудыратын себептерді бірі–балаларын оытуда, трбиелеуде ата – аналарды жауапкершілік сезіміні жотыы бала мінезінде мейірімсіздікті, яни атыгездікті, дректілікті, зімшілдікті туызады.

Екінші себеп – бл йдегі стсіздік, маскнемдік, рыс – тбелес, рлы, ата – аналарыны жне баса отбасы мшелеріні жеілтек мінез – лы, ал брінен жаманы – ажырасу, неке бзу. Егер ке маскнем болса, мектеп жасына дейінгі балалар жйке ауруынан, жиі ояншы стамадан (эпилепсия) азап шегеді, оларды аыл – ойы баяу дамиды. Мндай балалар енжар, тынымсыз, ашуша келеді. рбір ата – ана азындыа тспеу шін кш абілетін пайдаланып, балалара мейірімді неге мн сер етуі керек.

шінші себеп–л балаа немі жеткіліксіз кіл аударылады. Кейбір отюасы баланы ішкі дниесін, тілектерін, ойларын, айысын оршаан орта атынасын жете біле бермейді.

Тртінші себеп–бл сынып жетекшілеріні трбие жмыстарындаы олылытары мен кемшіліктері. Трбиесі иын балалар жнінде сынып жетекшілеріні іс–рекеті кпшілік жадайда кейбір жмыстармен ана шектеледі. Олар: гіие, сынып жне оушылар жиналыстарында талылау, оушыларды ата – аналарын мектепке шаыру. Мндай жалпы жне арапайым жмыстар бойынша трбиесі иын балаларды жан – жаты білу ммкін емес.

В.Г.Степанов пен В.А.Крутецкий мінез–лытаы иынды мселесін арастыра келе, оушыларды екі атара бледі. Бірінші атара адамгершілік дамуында жне мінез–лында, шамамен аланда те лкен емес ауытушылытары бар оушыларды жатызады, олар–тртіпсіз, жалау, ыыр, дрекі, тірікші балалар. Тртіптілік зіне жне басалара деген жоары талап оюшылы, киімдегі тазалы жне жинатылы сияты жне т.б. крсеткіштерден айындалады. Тртіпті емес мінез – лыты осыан арама – арсы крсеткіштерден: жмыстан жалтарып кетуге тырысу, берілген тапсырманы орындамау, адал еместік, зіні жеке ызыушылытарын достарыны арасында жзеге асыруа тырысу, немі тртіпті бзуынан жне т.б. байалады.

Екінші атара жеке акцентуациясында жне мінез–лында иындыы бар балаларды жатызады.

Туелділік мінез-лы кейде тымуалаушылыа да байланысты болады. Маскнемділікпен ауыратын отбасыны балалары кбіне сол жолды тадайды. Біра, кейде алкогольді олданатын ата-анасы бар балалар анашаны ерте жасынан олдана бастайды. Отбасы мшелеріні туелділік мінез –лы уаыт те келе туелділік алпыны зімен креске тседі. йткені, туелділік кезінде тланы негативті згерістерге шырауы, мінез-лыны бзылуына келеді. ртрлі туелділік мселелеріне отбасы ртрлі орану жйесін райды. Біра отбасы мшелері аддикциядан тылу шін балаларын тотатуа тырысады. Біра бл жйе шырау шегіне жеткенде брібір шыып, аддикция циклі айта айланады. Туелділікпен ауыратын отбасында жауапкершілікті мойнына алатын роль болмайды. Ол болып жатандарды басалара жаба салады. Туелділікке бейім отбасыны зін-зі жоары сезінуі млде тмендейді. Отбасы мшелері келесі згерістерге шырайды: - зіндік «мені» жоалады. -Баса отбасы мшелеріні эмоционалды кйімен аддиктті мінез-лы аныталады. - кініш, ашулану аффектілері билеп алады. - зін сыйлауы мен баалауы тмендейді. Мысалы: «біз жаманбыз, бріне кінлі-біз» сезімі пайда болады. -Жалан ролі кшейеді: «не шін маан мндай иыншылытар тсті» т.б. -Эмоционалды апатия кйін сезінеді. Стресс кезінде денсаулыы тмендейді: соматикалы аурулара, депрессияны дамуына келеді. Депрессия ебекке лшынысын тмендетумен, кіл - кйін тсіруден баса, суицидтік мінез-лына келеді. Осылайша,туелділік мінез-лы отбасы бзылуына келеді. Туелділік (аддиктивті) мінез-лыны концептуалды модельдеріне жататындары:

1) Моральді модель (теріс ылытарды кн деп санайды);

2) Ауру моделі (аддиктивтілік ауру болып саналады, оан арнайы маман кмек крсетеді)

3) Симптоматикалы модель (аддиктивті мінез-лыты жеке мінез-лыты «симптомдары» немесе дет деп арастырады);

4) Психоаналитикалы модель (жекелік динамиканы бзылуы деп крсетеді);

5) Жеке-жйелік модель (туелділік мінез-лы дисфункционалдылыы, тланы ерекше атынасындаы жйелерді бзылуы);

6) Биопсихолеуметтік модель («леумет-тла-аза» жйесіні бзылуы ретінде крінеді).

Дріс