Интернет туелділікті белгілері мен механизмдері
«Интернет-туелділік» ымы 1990 жылы пайда болды. Мамандар туелділікті бл трін техникалы ралдарды негізіндегі спецификалы–эмоционалды «наркоманияа» жатызады. Бгінгі адамдара, сіресе жастара ауіп тндіріп тран е лкен деттерді бірі интенет-туелділік болып табылады. азіргі тада технология жне оны нтижелерін пайдаланатын адамдар байланыс ралдарын жасы мегеріп алан. рине, адамны мірін жеілдететін технонологияларын пайдалану керек. Біра, технология дамуыны жемісі болып табылатын атом бомбасыны адамзата тигізген зияндарын айтып жеткізу иын.
Осындай технологияны зиянды жемістеріні бірі интернет болып табылады. Интернет дние жзіні ай жерінде не болып жатанын білу, ажетті малматты керек уаытта алу жне бізді олымыздаы малматты баса жерге жетуін амтамасыз етеді. Бл шынымен де лкен жеілдік жне бл жеілдікті адамдар барынша кп пайдалануда. Бл ралдарды малмат алу жне ойын-сауы шін олдану да туелділікке келіп соуы ммкін. Туелді адамдарды интернетке кіру немесе компьютер ойындарын ойнау деті кнделікті мірін мыттыратындай дрежеге дейін жетеді. Адам кп уаытын компьютермен ткізіп, компьютер олданбаан кезде мазасызданады, оны саынып, бл істі тастау немесе азайту шаралары нтижесіз болып шыады. Бір мезгіл ойын ойнамаса, немесе аз ойнаса, брібір ойнауды арттырады.
Туелділік, жалпы аланда, мірді баса салаларына анааттанбауды білдіреді. Адамды оамды мірден баса белсенділіктен алыстатып, шын мірді мыттырады. Интернет пен компьютерге туелді адамдар интернет олданбайтын адамдарды асында здерін мазасыз сезіне бастайды. оама жабайы тла болу кбінесе компьютермен кп уаыт ткізетін балаларда байалады. Мысала, мектеп немесе достарыны йымдастыран саяхат, пикник жне ртрлі іс-шаралара атыспайтын балаларды е жасы досы компьютер болып табылады.
Ол балалар рдайым интернетті немесе компьютер ойынын ойлап, проблемаларды мыту шін немесе кіл-кйлері нашар боланда компьютерді басына отырады. Бл шін кп аша жмсаулары да ммкін. йылары бзылып кндіз бен тні ауысып кетеді. йысыздытан денсаулы проблемалары, мытшаты пайда болады. Интернет туелділігіні карта ойындарындаы марлыа сас жатары кп болады. Бір ана маызды айырмашылыы материалды шыыны болмауы. Сонымен атар, интернет арылы, материалды зияна шыраан адамдар да баршылы.
Аддиктивті рекет–ылыты белгілі бір трі бола отырып, интернет туелділік з эмоционалды–психикалы кіл–кйін трансформациялау дісі арылы кнделікті мірден кетуге деген баыттылыпен сипатталады. Бл стте адам тек з жмыстарын арта арай итермей, сондай–а оны психикасыны жмысы бседейді, кейде дербес жеке тлалы дамуы тотатылады. Адамдар з міріні трлі проблемаларын шешуден тыландай болады. Ресей психологтарыны мліметтері бойынша компьютерлік ойын ойнайтын адамдарды 10-14% оан туелді болады екен. Бл туелділік кез–келген шата пайда болуы ммкін, алайда жеткіншектер оан лде айда бейімдірек болып табылады.
Бала виртуалды реалдылыа ай себептермен енеді? Себептерді бірі кіл ктеруге деген марлы, оны балалар трлі компьютерлік ойындардан ала алады. Баса себеп баланы араусыз алуы, яни ата–ананы бос еместігі соншалыты, тіпті з баласына да уаыты жетпейді. Мндай ата–аналар баланы сезімдері, кйзелістері, мектептегі жоары нтижелерімен ызыпайды, з баласыны не алап, андай мір сріп жргендігі жайлы білмейді. Олар жай ана балаа компьютер сатып алады, бл арылы олар ата–аналы парыздан тыландай сезінеді.
Бала болса, толы еркіндікте, зімен–зі. Келесі себеп ата–ана немесе оны орнындаы адамдар арасындаы немі рыс–керістер. Мндай жаняларда эмоционалды–психологиялы кйзеліс орын алан. Виртуалды реалдылыа ашуды таы бір себебі сыныптас немесе рдастары жаынан крсетілетін физикалы, эмоционалды–психологиялы зорлы крсетулер. Ата–ананы айырылысуы да бан себеп бола алады. Ата–анамен, рдастарымен, кластастарымен немесе зі шін маызды адамдармен арым–атынасты жетіспеуінен де Интернет туелділік пайда болады. Баланы зін–зі баалау дегейіні тмен не жоары болуы виртуалды реалдылыа жгінуді себебі болуы ммкін.
Егер де баланы з жанясы, ата–анасымен арым-атынасы немесе мір сру ерекшелігі анааттандырмаса (мысалы, ата–анасы ішімдікті кп абылдайды), мндай жадайларда балада з жанясынан жансыну сезімі пайда болады, оны нтижесінде виртуалды лем баланы толы зіне сііріп алады. Егер де жаняда ата–ана балаа атыгездікпен араса, зорлыты крмеу масатында виртуалды лемге кіріп кетеді. Бл жаа шындыта оны ешкім ренжітпейді, ол рашанда зін–зі орай алады, ол кшті рі жеімпаз болады. Оны «мірлеріні» саны ештеемен шектелмеген, ал егерде дрыс болмай кеткенні зінде–а ол кез–келген стте ойынды басынан бастай алады.
Интернет-туелділік феноменін психологиялы зерттеуді негізін алаушы екі американды: клиникалы психолог Кимберли Янг жне психиатр И.Гольдберг. К.Янг 1994 жылы интернет-туелділікті анытайтын арнайы сраша дайындап, оны веб-сайтта орналастырды. Нтижесінде 500 анкета толтырылып, оны 400-ін адддиктілер толтырылан. ткен асырды 90-шы жылдарды ортасында туелділік былысын анытау шін И.Гольдерг (1996) «Интернет-аддикция»терминін жне туелділікті анытауа кмектесетін диагностикалы критерийлер жиынтыын сынды. M.Orzack, 1998 мліметтерінде М.Орзак Интернет-туелділікке тн келесідей психологиялы жне физиологиялы симптомдарды бліп крсетілген:
Психологиялы симптомдар:
· ктерікі кіл-кй жне компьютерді алдындаы эйфория сезімі;
· тотау ды ммкін еместігі;
· компьютер алдында ткізілетін уаыт клеміні артуы;
· жаня жне жолдастарын елемеу;
· компьютерден алыс кездерде бос болу сезімі, депрессия, млшерден тыс озу;
· з ызметі жайлы ызметкерлеріне немесе жаня мшелеіне жалан айту;
· жмыс немесе оудаы проблемалар.
Физииологиялы симптомдар:
· карпальды канал синдромы (блшыетті за кйзеліске шырау мен байланысты олды жйкелік жолдарыны туннельдік жолдарыны заымдануы);
· кз сйы затыны рауы;
· бас ауруы;
· омырта ауруы;
· уаытында таматанбау;
· жеке гигиенаны сатамау;
· йыны бзылуы.
К.Янг (Young, 1998) зерттеулеріне сйкес ауіпті белгілерге (Интернет-туелділігіні нышандары) мыналар жатызылады:
· электронды поштаны тексеруге деген баыттылы;
· келесі он-лайн сеансына аладаушылы;
· он-лайн уаытын арттыру;
· итернетке тленеін ашаны артуы.
Орныан итернет-аддикцияны белгілеріне К.Янг (2000) бойынша келесі критерийлер жатызылады:
· интернетке толы ену;
· желіде ткізілетін уаытты немі арттырып отыру;
· интернетті пайдалануды тотату кезіндегі тынымсызды сезімдері;
· уаытты басарумен байланысты проблемалар;
· оршаан ортамен (жаня, мектеп, жмыс, достар) проблемалар;
· желіде ткізген уаыт жайлы жалан айту;
· интернетті пайдалану кезіндегі кіл-кй згерісі.
Интернет–туелділігіні алыптасуы біртіндеп жреді. Берілген туелділікті алыптасуыны кезедерін бліп крсетуге болады.
Жеіл ызыушылы кезеі. Бала алашы рет компьютерлік ойын ойнааннан кейін ойынны сюжеті най бастайды, зін басты кейіпкермен сата бастайды, графика, сурет, музыкасы найды. Бала реалды жне виртуалды лемді салыстыра бастайды да, тадауын аырысына тотатады. Компьютерлік реалдылы балаа з армандарын жзеге асыруа ммкіндік береді. Алайда бл кезені спецификасы бар: ойын комрьютерге жйелік сипат емес, ситуациялы сипат береді. Ойына траты ажеттілік лі де алыптаспаан, ойын процесі адам шін мнді ндылыа ие емес.
ызыушылы кезеі. Бл кезеде балада жаа ажеттілік пайда болады – компьютерлік ойын ойнау ажеттілігі. Бл жерде ойын жйелік сипата ие. Бл ажеттілігін анааттандыра алмаса, бала белсенді рекеттерге кшеді.
Туелділік кезеі. Мнда баланы ндылыты–маыналы сферасында крделі згерістер пайда болады. зіндік сана жне зін–зі баалау згерісіне шырайды.ойын реалды лемді толы ыыстырып тастайды. Туелділік з крінісін екі формада табады: леуметтенген жне индивидуалданан. Интернет–туелділікті леуметтенген формасында бала зі сияты туелді балалармен болса да, оаммен леуметтік байланысты стайды. Мндай жеткіншектер бірлесіп ойнаанды натады.берілген жадайда ойынды мотивация негізінде жарысты сипат жатыр. Туелділікті бл формасы келесі формаа араанда сері лдеайда жаымсыз. Индивидуалданан формасында адамны тек дниетанымы ана емес, сонымен атар оршаан орта, социуммен зара рекеттестігі бзылады. Мндай балалар шін интернет наркотикпен тедес болады. Егер де біраз уаыт бл марлыты орнын баса бірдее баспаса, онда ол табиаты бойынша «ломкаа» жаын кйге (жаымсыз эмоциялар сезеді, озулы жне агрессивті болады, прострацияа шырайды) кшеді. Мндай былыстар клиникалы тілмен психопатология немесе берілген патологияны тудыратын мір сруді стилі деп атайды.
штарлы кезеі. Бл интернет туелділікті аыры кезеі. Ол адамны ойынды белсенділігіні снуімен, индивидті сауыуа психолгиясыны згеруімен сипатталады. Мнда бала компьютерден дистанция стайды, алайда орныан туелділіктен толы босай алмайды. Берілген кезе за, кейде тіпті мір бойы саталады. Ол штарлыты сну жылдамдыына туелді.
Интернет туелділікке бейім адамдар интернетке аддекватты арайтын адамдардан ерекшеленетіні аны нрсе. Интернет туелділік белгілеріні пайда болуын анытауа зерттеулер жргізілуде. Олар Интернет туелділігі алай пайда болады, неде крінеді, оны алай емдеуге болады деген сратара жауап іздеуде болды. Зерттеуді шетел психологтары М.Шоттон, Ш.Тэкл жне К.Янг жргізді. Жне мынандай ой орытындыларына келді:
Ø Ата–ана Интернеттегі ойыннан біраз уаыта кіл блуді срау кезінде, жеткіншек оны істеуге айын арсылыын білдіреді.
Ø Баланы компьютерден алып тастауды зінде де ол те озулы кйде болады.
Ø Компьютердегі программаларды жаарту жне жаа ойындар сатып алу шін бала кп аражат жмсайды.
Ø Жеткіншек й жмысы, міндеттері, саба жайлы мытады.
Ø оректену жне йы графигі толы бзылады, бала з денсаулыын сатамайды.
Ø зін немі сергектік кйде сатау масатында жеткіншек кофе жне баса психостимуляторларды кп пайдаланады.
Ø Компьютер алдында кп оректенеді.
Ø Компьютер алдында ойнау немесе жмыс істеу барысында бала эмоционалды ктеріліс сезеді.
Ø оршаан адамдармен немі трлі Интернеттік таырыптарда гімелесу басталады.
Ø Компьютер алдында эйфория сезімін сезеді.
Ø зіні компьютерлік фантастика леміне келесі енуді са–тйегіне дейін ойластырады жне оан жадай жасайды. Ал бл кіл–кйді ктерілуіне жадай тудырады, барлы ойларын билейді, ол жайында армандайды.
Біраз уаыттан кейін дамып келе жатан азада асорыту жйесіні ызмет етуінде
бзылыстар; омырта, жауырын, олдарында аурулы сезімдер пайда болады, ал кз алмаларыны немі озу жадайында болуы кз ауруларыны пайда болуына жадай туызады. Егерде бала келесідей рекеттер жасайтын болса, ата–ана мен жаындара кіл аударан жн:
Ø Компьютерден алыстамай ішіп жейді, сабаын оиды.
Ø Компьютер асында тн ткізе бастайды.
Ø Компьютер алдында отыру шін мектептен ала бастады.
Ø Птерге кіре салысымен компьютерге баытталады.
Ø Тама ішу, тіс тазалау, шашты тарау, киім ауыстыруды мытып кетеді (бдан брын ол байалмаан болатын).
Ø Компьютер сынып алан жадайда озулы, агрессивті кйде болады, немен айналысарын білмейді.
Ø Компьютер алдына отыруа тыйым салынса, бопсалап орытады.
Интернет–туелділік механизмдеріне тоталса, ол азаны тсініксіз талаптары мен психикалы жйесіне негізделген. Бл талаптар персонаж роліне енуге деген марлыа жне бл арылы шындытан ашуа негізделеді. Берілген механизмдер адам санасы мен мотивация сипатынан туелсіз жмыс істейді. Бл мотивтер бала белгілі бір компьютерлік ойынмен алашы танысуынан кейін пайда болады.
Дріс
Таырыбы: Агрессивті мінез – лы
1. Агрессивті мінез – лыты кріністері
2. Агрессия реакцияларыны формалары
3. Агрессиялы серді трлері
Агрессия - мтылу, шынайы іс-рекетті, фантазияны крсету, басару масатындаы доминатты рекет. Агрессиялы рекет - масатты кзделген тіршілік иесіне зиян келтіру рекеті. Агрессивті мінез–лыты р трлі формалары мен зіндік баалау дегейлеріні арасында туелді байланыс орнайды жне жеткіншек жасында мінезді акцентуациясына байланысты атты білінеді. Агрессиялыты зіндік баалауды крінуіне жатызады, себебі, зіндік баалау дегейімен агрессивтілікті арасындаы зара байланысты бар екені таы да наты байауа болады. Жасспірімдік жаста агрессивті мінез - лы себептерін з уаытында тез арастыру аса маызды, себебі, бл кезе оларды мінез–лындаы ауытушылыты болатыны наты крсетеді. Мысалы, мінез–лытаы ошаулану, тйыталу, зімен зі болу жадайын дейілеп наты крсетуге байналысты туындаан зіндік баалауды р трлі дегейлері осы кезде байалады, яни жеткіншек пен оршаандарды арасында «маыналы кедергі» болды дегенді тсіндіреді.
Агрессияны жне жоары аладаушылыты негізі жиі ерте балаы шата пайда болып, тратанып кейінгі кештеу жаста бекітіледі. Агрессия реакциялар формаларын келесі трде бліп крсетуге болады:
- Физикалы агрессия – біреуге арсы физикалы кш крсету;
- Жанама агрессия –брма жолдарымен жасалынатын бір адама баытталан рекет, сондай – а ешкімге баытталмаан долылы кріністері (айай, аяымен тепсіну, ждырыпен стол стін ру, есіктерді атты серпу);
- Вербальді агрессия - негативті сезімдерді белгілі бір форма ретінде (айай, рысу, у – шу, блдіру, сондай – а сздік жауаптар арылы орыту, серу) білдіреді;
- Тітіркенушілікке бейімділік–беделдікке немесе басшылыа арсы баытталан оппозционды мінез–лы мнері. Ол алыптасан за мен дстрге арсы белсенді кресті йымдастыруа дейін суі ммкін.
Мінез–лы ауытушылыы бар балалармен коррекциялы жмысты з ерекшелігі бар. Жеткіншекпен жеке жмыс те тиімді. Е бірінші, жанямен жмысты атар жргізу ажет. Жанялы арым–атынас диагностикасынан кейін йлесімсіздік сатысына арай психокоррекциялы жмысты жеке жне топты трінде жргізуге болады. Біра негізгі жмыс жеке жеткіншекпен бірге жргізілгені дрыс. Агрессивті балаларды мінез лын тртіпке келтіруде мына баыттарда жмыс істеу ажет:
1. Ашу – ызаны олдануа болатын жадайды йрету;
2. Балаларды р трлі зін - зі стай алуа, зін - зі басару дісіне йрету;
3. Шиеленіскен жадайларда сйлесу дадыларын алыптастыру;
4. Адамдара сену, жаны ашу сияты асиеттерді алыптастыру.
Агрессивті мінез – лыты алыптасуына сер ететін шартсыз факторларды бірі – жанядаы атынас. Кптеген шет елдік зерттеулер крсеткендей агрессивті балаларды ата – аналары физикалы жазаларды олдануа бейім болан жне бір – бірімен келісушілік болмаан, балалара жек крушілік атынаспен жне эмоциялы суытыпен араан. Жасспірімдердегі агрессивтілікті зеттей келе жаняны ш нсасын сипаттайды:
1. Ата – анасыны біреуі агрессивті боландытан жне агрессивтілік жне ылмысты тенденцияны туындататын крделі конфликтер себебінен бала агрессивті болады.
2. Ата – анасыны ешайсысы агрессивті болмайды. Ата – аналары агрессивті емес, балаларын атал жазалаушы жне жанялы конфликт аз болан, біра балалар физикалы жазалануа шырайды.
3. Баланы агрессивті мінез – лына шектен тыс аморшылы жаняны ішінде бекітіледі. Тек осыны салдарынан бала наты сол агрессивті мінез – лыты шектен тыс болуы да зиян болады.
Бала міндетті трде зіні ашу ызасын ішіне жинауа мжбр болан жадайда оны агрессивті сезімдері сорлым кшейе тседі. атал жазалау жаа фрустрациялара келеді. Яни сол жадайлардан шыар жол таппаан кезде жаа агрессивті сезімдерге келеді. Егер бл айталанатын болса, негативті шиеленісті іздеу ретінде арастырылатын мінез – лыты моделі алыптасады. Жасырын агрессивтілік болан жадайда балада мазасыздану жне жайсызды пайда болады. Агрессивті мінез – лыа анасыны жне кесіні ашуын ктере алмаан жадайда жне фрустрацияа жауап бере алмаан кезде балада мазасыздану жоарылай бастайды. Агрессивтілік туралы Сирсты ойы исы сызыты трде крсетілген болатын.
азіргі жаа психологиялы баыттарда агрессия мселесі те аз зерттелінуде, алайда соан арамастан оан кптеген теориялы жне эксперименттік зерттеулер арналды (С.Н. Еникополов, 1976, Л.П. Колчина, 1976, Т.Н. Курбатова, 1996, Л.М. Семенюк, 1991, А.И. Фурманов, 1996, С.М. Шурухт, 1996 жне басалар). Бл жмыстарда Ресейді р трлі мекенді елдерінде тратын адамдаы агрессияны жыныстарына, жастарына, білімдеріне, ксіптеріне, лтына, мдениетіне атысты зерттеді. А.К.Осницкийді зерттеулері крсеткендей балалар агрессиялы мінез – лы модельдері жайлы білімдерді ш трлі апарат кздерінен алады екен.
Жасспірімдік жастаы балаларда ішкі жне сырты конфликт кшейеді, мселен, жоары обалжу, кмнданышты, трлі орыныштара бейімділік, мінез – лытаы атыгездік , агрессиялы ерекшеліктерді туындауына келуі ммкін. Жеке даралыты алыптастыратын р трлі ызыуларды жотыы, бос уаытты молдыы деликвентті мінез – лыты дамуды негізгі шарты, агрессиялы мінез – лын зерттеуді жйелік негіздері агрессиялы мінез – лыты мотивтеріні бірі болып табылатын жаымсыз мінез – лыты сипатын крсетеді. Жасспірімдерді агрессиялы мінез – лытарыны мотивтеріне кино мен теледидарды серін жатызуа болады. Осыан байланысты агрессиялы серді трт трлі мселелері озалады:
- мегеру эффектісі, яни коммуникация арылы алыптасан агрессияны туындауын не кшейтеді;
- эмоциялы салдар мселесі;
- катарсис мселесі,
- жбірленуді баылау агрессияны жоарлата ма лде тмендете ме.
Эксперименттік зерттеулер крсеткендей, жасспірімдер апаратты ралдар арылы агрессиялы мінез–лыты жаа трлерін мегереді: «абілеттендіруші», «катарсис», «оздырушы», модельдер.
Дріс