Азаматты іс-жргізу, задары.

Адам мен азаматтарды конституциялы ытары, бостандытары жне міндеттері.

Адам ыы Адам жне азамат ыын арастыру алдында "адам", "жеке адам", "азамат" санаттарыны араатынасын білу маызды. "Адам" ымы табии трпатта сипатталады, яни арнайы физиологиялы асиеттерді бойына сіірген тіршілік леміні кілі ретінде. "Жеке адам" ымы адамды леуметтік трыда сипаттайды, яни оамда зіні рлі мен орнын жне оны алдындаы жауапкершілігін сезінуі (ммкін болан жадайлар, егерде адам р трлі объективті жне субъективті себептерге байланысты жеке адам бойында болатын касиеттерді иемденбесе, мысалы, психикалы ауруды салдарынан сот оны рекет абілеттілігі жо деп таныса). "Азамат" ымы адамды зады трыда сипаттайды, яни адамны наты бір мемлекетпен траты ыты байланыстылыын арастырады. Адам ыы — адамны муддесін анааттандыруга баытталган, замен оргалатын демократиялы ндылы. Мемлекетті міндеті — адам ытарын сатау, орау жне мойындау. Мемлекет зіні азаматтарына жеке адамны ажеттілігіне сйкес келетін ы пен бостандытарды (міріні ауіпсіздігі, адамны бостандыы мен ар ожданы, зіні жеке ерекшелігін сатау жне дамыту) амтамасыз етуге міндетті.

Адам ытары мен бостандытарыны оралуы.

Конституцияда, баса да задарда аталан азаматтарды ытары мен бостандытары олара зады ммкіндіктер береді. Ол ммкіндіктерді жзеге асыру шін кепілдіктер ажет. Кепілдіктер мемлекет тарапынан жасалып, оны адаалауында, баылауында болады. Соны негізінде р азамат зада крсетілген ытарын зіні, халыны игілігіне пайдалана алады.

Азаматтарда сот арылы орайтын ы пен бостандытан баса да ы пен бостандытар бар. Олара ебек ету, білім алу, леуметтік амсыздандыру, денсаулы сатау ыы мен бостандыы жатады.

Азаматтарды ытары мен бостандытарыны оралу кепілдіктері.Азаматтарды ытары мен бостандыктарына е негізгі кепілдік — оны ытары мен бостандытарына шек оюшылыты болдырмау. ы пен бостандыа шек ою немесе олардан айыру жадайлары тек ана конституцияда крсетіледі. Конституция бойынша адамды ыы мен бостандыынан айыру немесе шектеу ттенше жадайда жне уаытша ана олданылады.

Азаматты ы атынастарыны трлері: мміле, меншік ыы, міндеттемелік ы, мрагерлік ыы жне азаматты ыты шарт.

Азаматты ы атынастарыны трлері: мрагерлік ыы жне азаматты ыты шарттары.

Азаматты ы тсінігі, азаматты ыты атынастар жне азаматты задар туралы тсінік.

Азаматты ыты субьектілері мен обьектілері. Зады жне жеке тла.

Азаматты мліктік атынас.

Азаматты іс-жргізу, задары.

Азаматты ы дегеніміз— бір тарапты екінші тарапа баынбауына, атысушыларды тедігіне негізделген, товар аша ,атынастарын жне зге де мліктік атынастарды, сондай-а мліктік атынастара байланысты мліктік емес жеке атынастарды реттеуге баытталан ыты норма жиынтыы. Азаматты атынастарды реттеу азаматты норма арылы жзеге асады.

Азаматты ы субьектілеріне: жеке жне зады тлалар, мемлекеттік жне кімшілік- ауматы бірліктер жатады.

Жеке тлаа .Р.- ны азаматтары, баса елдерді азаматтары жне азаматтыы жо адамдар жатады.

Зады тлаа ртрлі ыты нысанда рылан мекеме, ксіпорындар жне йымдар жатады. Зады тла дегеніміз— зіндік ошау млкі бар жне сол млікпен з міндеттемелеріне жауап беретін, з атынан мліктік жне мліктік емес ытар мен міндеттерге ие болып оларды жзеге асыра алатын, сотта жауапкер жне талапкер бола алатын йым зады тла деп танылада. Зады тланы дербес балансы немесе сметасы жне оны атауы жазылан мрі болады.Жеке тланы ыты жадайын сипаттайтын элементтер— ыты абілеттілігі мен ыты рекет абілеттілігі.

Азаматты ы абілеттілігі дегеніміз— азаматтарды ытар мен міндеттерге ие болып, міндетті атыру кабілеті.

Азаматты ы абілеттілігі туан кезден басталып айтыс болан со тотатылады.Азаматтарды рекет абілеттілігідегеніміз— азаматты ытара ие болып жне оны жзеге асыруа, зі шін азаматты міндеттер жасап, оларды орындауа абілеттілігін айтамыз.

Азаматтарды рекет абілеттілігі кмелетке толанда, яни 18 жаса толаннан кейін толы клемде пайда болады.

Азаматты ытар мен міндеттерді пайда болу негіздері осы кодексті (А.К) 7- бабына сйкес туындайды. Біріншіден, азаматты ытар мен міндеттер задарда кзделген негіздерден, сондай-а азаматтар мен зады тлаларды рекеттерінен пайда болады, йткені ол рекеттер азаматты зада крсетілмегенмен, оларды жалпы негіздері мен мніне байланысты азаматты ытар мен міндеттерді туызады.

Ондай азаматты ытар мен міндеттер:

1. задарда кзделген шарттар мен зге де ммілелерден,сондай-а зада кзделмегенімен, олара айшы келмейтін ммілелерден;

2. задара сйкес азаматты- ыты жадайларды туызатын кімшілік жаттардан;

3. азаматты ытар мен міндеттер белгіленген сот шешімінен;

4. за жаттарында тиым салынбаан негіздер бойынша млікті жасау немесе иемдену нтижесінде;

5. нертабыстар, нерксіптік лгілер, ылым, дебиет пен нер шыармаларын жне интелектуалды ызметті зге де нтижелерін жасау нтижесінде;

6. баса жаа зиян келтіру салдарына, сол сияты баса жа есебінен млікті негізсіз сатып алу немесе (негізсіз баю) салдарынан;

7. азаматтар мен зады тлаларды зге де рекеттері салдарынан;

8. задар азаматты -ыты жадайлар басталуын байланыстыратын оиалар салдарынан пайда болады.

Азаматты ы атынастары мынадай трлерге блінеді. Олар меншік ыы, ммілелер, міндеттемелік ы, шарт жасасу, интелектуалды меншік ыы, мрагерлік ыы.

1. Меншік ыы дегеніміз— субьектіні за жаттары арылы танылатын жне оралатын зіне тиесілі млікті з алауынша иелену, пайдалану жне оан билік ету ыы. Меншік ыы мміле жасалан кезде болан барлы жктемелерімен баса адама беріледі. Меншік иесіні з млкін иелену, пайдалану жне оан билік ету ыы болады. Иелену ыы дегеніміз— млікті іс жзінде иеленуді жзеге асыруды за жзінде амтамасыз ету. Пайдалану ыы дегеніміз— мліктен оны пайдалы табии асиеттерін алуды, сондай-а одан пайда табуды за жзінде амтамасыз етілуі. Билік ету ыы дегеніміз— млікті за жзіндегі тадырын белгілеуді замен амтамасыз етілуі. Меншік ыыны мерзімі шексіз.

2. Ммілелер. Азаматтар мен зады тлаларды азаматты ытары мен міндеттерін белгілеуге, згертуге немесе тотатуа баытталан рекеттері ммілелер деп табылады. Ммілелер бір жаты жне екі немесе кп жаты (шарттар) болуы ммкін. Зада немесе тараптарды келісіміне сйкес жасалуы шін бір тарапты ерік білдіруі ажет жне жеткілікті болатын мміле бір жаты мміле деп есептелінеді. Шарт жасау шін екі тарапты (екіжаты мміле) не ш немесе одан да кп тарапты(кпжаты мміле) келісілген ерік білдіруі ажет. Ммілелер ауызша жне жазбаша нысанда жасалады(жай немесе нотариалды).

3. Екі немесе одан кп адамны азаматты ятармен міндеттерді белгілеу, згерту немесе тотату туралы келісімі шарт деп танылады. Шарттан міндеттемелік, затты, авторлы немесе зге ыты атынастар туындауы ммкін. Азаматтар жне зады тлалар шарт жасасуа ерікті. Шарт аралас, аылы жне аысыз, жария шарт, осылу шарты, алдын-ала жасалатын шарт, шінші жаты пайдасына жасалатын шарт болуы ммкін. Шарт оны жасасан кезден бастап кшіне енеді жне тараптар шін міндетті болып табылады (.Р А.К., 393-бап). Тараптар здері жасасан шартты ережелері оларды шартты жасасуа дейін пайда болан атынастарына олданылатындыын белгілеуге ылы. Егер задарда немесе шартта шартты олданылу мерзімі кзделсе, осы мерзімні аяталуы, шарт бойынша тараптар міндеттемелеріні тотатылуына келіп сотырады.

4. Интелектуалды меншік ыына шыармашылы ызметті нтижелері, азаматты айналыма атысушыларды, тауарларды, жмыстарды немесе ызмет крсетулерді дараландыру ралдары жне таы баса авторлы ызметтер трлеріне байланысты мселелер жатады. Интелектуалды меншік ыыны обьектілеріне:

1) Интелектуалды шыармашылы ызметті нтижелері (ылым, дебиет жне нер туындылары; эфирлік жне кабилдік хабар тарату йымдарыны орындаушылыы, ойылымдары, фонограммалары мен хабарлары; нертабыс, пайдалы лгілер, ндірістік лгілер; селекциялы жетістіктер; интегралды микросызба топологиялары; ашылмаан апарат, оны ішінде ндіріс пиялары (ноу-хау); .Р. А.К- те немесе зге де за актілерінде кзделген реттерде интелектуалды шыармашылы ызметіні баса да нтижелері жатады).

2) Азаматты айналыма атысушыларды, товарларды, жмыстарды немесе ызмет крсетулерді дараландыру ралдары (фирма атаулары, тауарлы белгілер, тауарлар шыарылатын жерлерді атаулары, .Р. А.К- те немесе зге де за актілерінде кзделген реттерде азаматты айналыма атысушыларды, тауарлар мен ызмет крсетулерді баса-да дараландыру ралдары) жатады.

Авторлы ы объектілеріні трлеріне деби туындылар, драмалы жне музыкалы драмалы туындылар, сценарилік туындылар, аудио- бейне туындылар, олданбалы нер туындылары, сулет ала рылысы туындылары, электронды есептеу машиналарына арналан бадарламалар жне баса да туындылар жатады.

Сабатас ыты объетілеріне ойылымдар, орындаушылы, фанорграммалар, эфирлік жне кабилдік хабар таратушы йымдарыны хабарлары жне таы басалар жатады.

5. Мрагерлік ыы. Мрагерлік- айтыс болан азамат (мра алдырушы) млкіні баса адама(адамдара) – мрагерге ауысуы. айтыс болан азаматты мрасы баса адамдара мбебап ы мирасорлыы талаптарымен, егер .Р.А.К-ті 6-бліміні ережелерінен згеше туындамаса, бірыай, ттас нрсе ретінде жне бір-а мезгілде ауысады. Мрагерлік сиет арылы немесе за бойынша жзеге асырылады. Мраны рамына мра алдырушыа тиесілі млік, сондай-а оны айтыс болуына байланысты олданылуы тотамайтын ытар мен міндеттер кіреді. Мра азаматты айтыс болуы немесе оны айтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады. Мра ашылан кезде тірі жрген, сондай-а, мра алдырушыны тірі кезінде іште алан жне мра ашыланнан кейін тірі туан азаматтар сиет жне за бойынша мрагер бола алады. За бойынша мрагер болу ыы кезек бойынша жзеге асады жне реттеледі.

Азаматты ытарды орауды сот, трелік сот немесе аралы сот: ытарды мойындату; ы бзылана дейінгі болан жадайды алпына келтіру; ыты бзатын немесе оны бзылу аупін туызатын рекеттерге тиым салу; міндетті заттай орындатуа йарым шыару; залалдарды,тленетін айыпты ндіртіп алу; ммілені жарамсыз деп тану; моральды зиянны темін тлету; ы атынастарын тотату немесе згерту; мемлекеттік басару органыны немесе жергілікті кілді не атарушы органны задара сйкес келмейтін жатын жарамсыз немесе орындауа жатпайды деп тану; азаматты немесе зады тланы ыа ие болуына немесе оны жзеге асыруына кедергі жасааны шін мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айыппл ндіртіп алу арылы, сондай-а за жаттарында кзделген зге де дістермен жзеге асырады.

Бзылан ыты орау шін кімет билігі немесе басару органына тініш жасау, егер за жаттарында згеше кзделмесе, ы орау туралы талап ойып сота жолдануа кедергі жасамайды.

За жаттарында арнайы кзделген реттерде азаматты ытарды орау ыы бзылан адамны тікелей іс жзіндегі немесе зады рекеттермен жзеге асырылуы ммкін (зін-зі орау).ыы бзылан адам, егер за жаттарында немесе шартта згеше кзделмесе, зіне келтірілген залалды толы телуін талап ете алады. Сондай- а зге де негіздерді пайдалану арылы азаматты ытарды орау жзеге асады. Азаматты ыты айнар кздеріне:азастан Республикасыны конституциясы, азаматты кодекс (жалпы жне ерекше блім (1999 ж. 1шілде) жне т.б азаматты нормалары бар, баса да задар мен осы задара сйкес абылданан зге де нормативтік актілер жатады.