quot;Ала облысты балалар йі" мемлекеттік мекемесі
Оамдаы орны
азастан Республикасында соы жылдары жетім балалар мен ата-анасынан ажыратылан, яни оларды аморлыынсыз алан балаларды жадайы кпшілікті толандыруда. Бл мселе азастан Республикасыны «азастан-2030» даму стартегиясына сай жетім балалар йіндегі трбиелініп жатан рбір рпаты жеке адам ретінде алыптасуыны шешуші факторы лтты трбие деп крсеткен. Жетім балалар трбиесіне азіргі кезде лтты трбие трысынан да кіл бліп, оларды тлалы алыптастыру мселесі бгінгі кн талабы.Балалар йінде трбиеленуші баланы жеке тласыны леуметтік алыптасуыны зіндік ерекшелігі бар. Оны іс-рекеті толыымен тртіпке салынып адааланылады, бл бала дамуында артта алушылыты, масыл-дыты, жеке басы еркін йымдастыруды тменгі дегейін туындатады. Сонымен атар, леуметтендіруге байланысты ылыми-педагогикалы дебиеттерде леуметтендіру дегейлері мен факторлары жне «леумет-тендіру», «бейімдеу» ымдары бліп арастырылады. Жетім балаларды леуметтендіру мселесін шетелдік, отанды алымдарды зерттеулеріне, тжірибелерге сйене отырып, теориялы, практикалы трыда сипаттау азіргі педагогика іліміндегі мндай зекті мселені шешуге себеп болады. Кптеген теориялы деректерді талдау барысында бізді тарапымыздан азіргі жадайда жетім балалара кмек крсету жйесінде жетім балалар трбиеленетін мекемелер ызметіні бірнеше жмыс баыттары айындалды. Атап айтар болса, леуметтік, медициналы, психологиялы, йымдастырушылы-трбиелеушілік. Мндаы трбиеленушілерді оамды ортаа бейімделуі баланы леуметтік статусына сай емес, медициналы трыдан бл типтегі балалар тым уалаушылы трысынан дертке шалдыан немесе жйке жйкелері тозу арылы ашуша, ызаор болып келеді. Мны барлыы айналып келгенде оларды леуметтенуіне кедергі келтіріп, леуметтендіруді тиімділігін тмендетеді яни, балалар шынайы мірге даярланбайды. Оларды оамды мірге даярлауда здерімен атар бірге алып жретін адамдарды ажеттігі туындайды. Олар е алдымен леуметтік педагогтар, содан кейін психологтар, жалпы педагогтар.Оларды леуметтендіруге иыншылы тудыратын себептерге тоталар болса, олар леуметтік бейімделу дегейлеріні, леуметтік белсенділіктеріні, леуметтік зыреттіктеріні, леуметтік ндылытарыны алыптасуы тмендегідей болып отыр. Оларды леуметтендіру леуметтік педагогтар трбиеші педагог оам жйесі арылы іске асырылуы тиіс деген тжырым жасауа болады. Демек, жетім балалара леуметтік-педагогикалы трыдан кмек крсету, мір сруге йрету, зімен атар алып жру леуметтік педагог, психологтарды, трбиешілерді, ксіби іс-рекеттеріні жйесі болып табылады. Бл жетім балаларды зімен атар алып жру баланы бойындаы жеке асиеттерге сйену арылы іске асырылады. Жетім балаларды тлалы леуметтенуіне баытталан педагогикалы алы шарттар жасалуы жне теориялы трыдан жйеге келтірілуі, дістемелік трыдан наты арастыру, кезек кттірмейтін мселе деп айтуа болады. Балалар йіндегі трбиеленушілер шектеулі арым-атынасты шеберіндегі леуметтік байланыстарды тйы жйесінде мір среді. Отбасыны, білім беру жйесіні леуметтендіру сері барынша кемиді, достарымен, рдастарымен арым-атынас шебері тарылады. оам мекемедегі баланы шеттетіп, оны зінен жне де мдени ндылытар мен задылытардан алшататады. Балаа оамнан алшатату жадайында леуметтік мдени тжірибені жеткізу иындайды, ол ересек болан кезде де орны толмас тапшылы болып алады.
1.1.Балалар ыы туралы конвенция
2002 ЖЫЛЫ 8 ТАМЫЗДАЫ №345-ІІ АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ ЗАЫ
азастан Республикасындаы баланы ытары туралы
Осы За балаларды оамдаы толымды мiрге даярлау, оларды оамды мнi бар жне
шыармашылы белсендiлiгiн дамыту, лемдiк ркениеттi жалпы адамзата тн ндылытары
негiзiнде оларды жоары имандылы асиеттерге, елжандылы пен азаматтыа трбиелеу,
оларды бойында лтты сана-сезiмдi алыптастыру принциптеріні басымдыына сйенiп,
баланы азастан Республикасыны Конституциясында кепілдiк берiлген негiзгi ытары мен
мдделерiн iске асыруа байланысты туындайтын атынастарды реттейдi.
1-тарау. Жалпы ережелер
1-бап. Осы Зада пайдаланылатын негiзгi ымдар
Осы Зада мынандай негiзгi ымдар пайдаланылады:
1) бала – он сегiз жаса (кмелетке) толмаан адам;
2) баланы зады кілдерi – ата-анасы, бала асырап алушылар, ораншысы, аморшысы,
патронат трбиелеушiсi, азастан Республикасыны задарына сйкес оларды орнында
аморлы жасайтын, бiлiм, трбие беретiн, баланы ытары мен мдделерiн орайтын
адамдар;
3) ата-анасыны аморлыынсыз алан бала – ата-ана ытарыны шектелуiне немесе
олардан айырылуына, ата-анасы хабар-ошарсыз кеттi деп танылуына, олар лдi деп
жариялануына, рекетке абiлетсiз (рекет абiлетi шектеулi) деп танылуына, ата-анасыны бас
бостандыынан айыру орындарында жазасын теуiне, ата-анасыны баласын трбиелеуден
немесе оны ытары мен мдделерiн ораудан жалтаруына, оны iшiнде ата-анасыны з
баласын трбиелеу немесе емдеу мекемелерiнен алудан бас тартуына байланысты, сондай-а
ата-анасы аморлы жасамаан зге де жадайларда жалызбасты ата-анасыны немесе
екеуіні де аморлыынсыз алан бала;
4) жетiм бала – ата-анасыны екеуi де немесе жалыз басты ата-анасы айтыс болан бала;
2005 жылы 13 суірдегі № 40-III Р Заымен 5) тармаша жаа редакцияда (бр. ред. ара)
5) мгедек бала – тiршiлiк-тынысыны шектелуiне жне оны леуметтiк орау ажеттiгiне кеп
сотыратын аурулардан, жарааттардан, оларды салдарынан, кемiстiктерден организм
функциялары траты бзылып, денсаулыы бзылан он сегiз жаса толмаан адам;
6) ораншылы – он трт жаса толмаан балаларды ыы мен мддесiн орауды
ыты нысаны;
7) аморшылы – он трт жастан он сегiз жаса дейiнгi балаларды ыы мен мддесін
орауды ыты нысаны;
8) патронат – ата-анасыны аморлыынсыз алан баланы укiлеттi мемлекеттiк орган мен
баланы трбиелеуге алуа тiлек бiлдiрген адам (патронат трбиелеушiсi) жасасатын шарт
бойынша азаматтарды отбасына трбиелеуге берген кездегi трбиені нысаны;
9) баланы леуметтiк бейiмделуi – мiрлiк иын ахуала тап болан баланы оамдаы
ндылытарды, мiнез-лы ережелерiмен нормаларын игеру жне абылдау арылы
леуметтiк ортаны жадайларына белсендi трде бейiмделу процесi, сондай-а басынан
кешiрген психологиялы жне (немесе) моральды зардаптарды есеру процесi;
10) бала ытарын орау жнiндегi функцияларды жзеге асыратын йымдар – бл йымды-
ыты нысанына арамастан, балаларды леуметтiк олдауды, леуметтiк-трмысты,
медициналы-леуметтiк, леуметтiк-педагогикалы, психологиялы-педагогикалы, ыты
ызмет крсетулер мен материалды кмек крсетудi, мiрдегi иын ахуала тап болан
балаларды леуметтiк оалтуды, мндай балалар ебекке абiлеттi жаса жеткенде оларды
жмыспен амтылуын амтамасыз етудi жзеге асыратын йымдар;
11) мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттар – мемлекет белгiлеген леуметтiк ызмет
крсетулердi, нормалар мен нормативтердi амтитын, балалар мiрiнi сапасын амтамасыз
ететiн негiзгi крсеткіштер;
12) мiрде иын ахуала тап болан балалар – алыптасан мн-жайларды салдарынан тiршiлiк
етуi бзылан жне бл мн-жайларды з бетiмен немесе отбасыны кмегiмен есере
алмайтын балалар.
2-бап. Осы Заны олданылуы
1. Осы За азастан Республикасыны азаматтарына, шетелдiктер мен азаматтыы жо
адамдара олданылады.
2. Осы Заны бала ытары мен мiндеттерiн белгiлейтiн нормаларыны кшi кмелетке
толана дейiн азастан Республикасыны за актiлерiне сйкес азаматты рекет абiлеттiлiгiн
толы клемiнде алан балалара олданылмайды.
3-бап. азастан Республикасыны баланы ытары туралы задары
1. азастан Республикасыны баланы ытары туралы задары азастан Республикасыны
Конституциясына негiзделедi жне осы За мен азастан Республикасыны бала ытарын
орау саласындаы зге де нормативтiк ыты актілерiнен трады.
2. Егер азастан Республикасы бекiткен халыаралы шартта осы Задаыдан згеше ережелер
белгiленсе, халыаралы шарттаы оны олдану шiн азастан Республикасыны заын шыару
талап етiлетiн жадайларды оспаанда, халыаралы шартты ережелерi олданылады.
4-бап. Балаларды те ытылыы
1. Тегiне, нсiлiне жне ай лта жататындыына, леуметтiк жне млiктiк жадайына,
жынысына, тiліне, бiлiмiне, дiнге кзарасына, трылыты жерiне, денсаулы жадайына, балаа
жне ата-анасына немесе баса зады кілдерiне атысты зге де мн-жайлара арамастан,
барлы бала те ыа ие.
2. Некеден жне некесiз туан балалар те рi жан-жаты орауды пайдаланады.
5-бап. Баланы ытарын шектеуге тыйым салу
1. азастан Республикасыны задарында белгiленген жадайларды оспаанда, баланы
ытарын шектеуге болмайды.
2. Баланы ытарын шектеуге баытталан нормативтiк ыты актiлер оларды
абылданан кезiнен бастап жарамсыз болып табылады жне олар олданылмауа тиiс.
2-тарау. Балалар мддесін кздейтін мемлекеттік саясат
6-бап. Балалар мддесiн кздейтiн мемлекеттiк саясатты масаттары
1. азастан Республикасыны балалар мддесiн кздейтiн мемлекеттiк саясатыны масаттары:
1) балаларды ытары мен зады мдделерiн амтамасыз ету, оларды кемсiтушілікке жол
бермеу;
2) балаларды ытары мен зады мдделерiні негiзгi кепiлдiктерiн ныайту, сондай-а
ытары бзылан жадайларда оларды алпына келтiру;
3) бала ытары кепілдiктерiнi ыты негiздерiн алыптастыру, баланы ытары мен
зады мдделерiн орау жнiндегi тиiстi органдар мен йымдар ру;
4) балаларды дене бiтiмi, интеллектуалды, рухани жне имандылы трысынан дамуына,
оларды бойында елжандылы, азаматты жне бейбiтшiл сезiмдердi трбиелеуге, сондай-а
баланы жеке адами тласыны оам мддесi, мемлекет халытарыны дстрлерi, лтты
жне лемдiк мдениет жетiстiктерiне ол жеткiзуi шiн ммкіндiктерiн ашуа жрдемдесу;
5) кмелетке толмаандарды ыты санасы мен ыты мдениетiн алыптастыру
жніндегi нысаналы жмысты амтамасыз ету болып табылады.
2. Балалар мддесiн кздейтiн мемлекеттiк саясат мемлекеттiк органдар ызметiнi басым саласы
болып табылады жне:
1) баланы ытарын за трысынан амтамасыз етуге;
2) балалара толымды трбие берудi, оларды ытарын орауды оларды оамда толымды
мiр сруге дайындауды амтамасыз ету масатында отбасын мемлекеттiк олдауа;
3) айматы ерекшелiктердi ескере отырып, балаларды мiрiн жасартуа баытталан
мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттарды белгiлеуге жне сатауа;
4) баланы ытары мен зады мдделерiн бзаны, оан зиян келтiргенi шiн лауазымды
тлаларды, азаматтарды жауаптылыына;
5) баланы ытары мен зады мдделерiн орау жнiндегi функцияларды жзеге асыратын
оамды бiрлестiктер мен зге де йымдарды мемлекеттiк олдауа негiзделген.
7-бап. азастан Республикасы орталы жне жергiлiктi атарушы органдарыны
мемлекетте баланы ытарын орау мселелерi жніндегi кiлеттiктерi
1. Орталы атарушы органдарды баланы ытарына кепiлдiктердi амтамасыз ету
жнiндегi кiлеттiктерiне:
1) балалар мддесiн кздейтiн мемлекеттiк саясатты негiздерiн талдап жасау;
2) баланы ытары мен зады мдделерiн, оны денсаулыы мен имандылыын орауды
амтамасыз ету жнiндегi ызметтi басым баыттарын тадау;
3) з зыретi шегiнде баланы ытары мен бостандытарын реттеу жне орау жнiндегi
нормативтiк ыты актiлердi абылдау;
4) балаларды мiрiн жасартуа баытталан мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттарды
белгiлеу;
2004.20.12. N 13-III Р Заымен 5) тармаша жаа редакцияда (01.01.05 ж. бастап олданыса
енгізілді) (бр. ред. ара)
5) бюджет аражаты жне азастан Республикасыны задарымен тыйым салынбаан зге де
кздер есебiнен балалар мдделерiнде мемлекеттiк саясатты iске асыру жнiндегi iс-шараларды
жзеге асыру;
2004.20.12. N 13-III Р Заымен 6) тармаша згерді (01.01.05 ж. бастап олданыса енгізілді) (бр.
ред. ара)
6) баланы ытарын орау мселелерi бойынша мемлекетті халыаралы мiндеттемелерiн
орындау жне халыаралы йымдарда мемлекет мддесiн білдiру;
2004.20.12. N 13-III Р Заымен 7) тармашамен толытырылды (01.01.05 ж. бастап олданыса
енгізілді)
7) трбие, бiлiм беру, денсаулы сатау, ылым, мдениет, дене трбиесi мен спорт, леуметтiк
ызмет крсету жне отбасын леуметтiк орау саласындаы балалар мдделерiнде мемлекеттiк
саясатты iске асыру жнiндегi iс-шаралар шеберiн айындау жатады.
2. 2004.20.12. N 13-III Р Заымен алып тасталды (01.01.05 ж. бастап олданыса енгізілді) (бр.
ред. ара)
3. Жергiлiктi атарушы органдарды бала ытары кепiлдiктерiн жзеге асырудаы
кiлеттiктерiне:
1) баланы ытары мен зады мдделерiн орауа, отбасы мен балаларды олдауа
арналан мемлекеттiк, жергiлiктi бадарламаларды iске асырылуын амтамасыз ету;
2) балалара арналан леуметтiк инфрарылымды алыптастыруа атысу;
2004.20.12. N 13-III Р Заымен 3) тармаша згерді (01.01.05 ж. бастап олданыса енгізілді) (бр.
ред. ара)
3) баланы ытары мен зады мдделерiн орау жнiндегi консультацияларды хабарлау мен
ткiзу, iс-шараларды жзеге асыру тртiбiн белгiлеу;
2004.20.12. N 13-III Р Заымен 4) тармашамен толытырылды (01.01.05 ж. бастап олданыса
енгізілді)
4) трбие, бiлiм беру, денсаулы сатау, ылым, мдениет, дене трбиесi мен спорт, леуметтiк
ызмет крсету жне отбасын леуметтiк орау саласында балалар мдделерiне орай орталы
атарушы органдар айындаан мемлекеттiк саясатты iске асыру жнiндегi iс-шараларды жзеге
асыру жатады.
3-тарау. Баланы негізгі ытары мен міндеттері
8-бап. Баланы денсаулы сатауа ыы
1. рбiр баланы денсаулы сатауа блжымас ыы бар.
2. Мемлекет денi сау бала тууды амтамасыз ету шiн ананы денсаулыын сатау жнiнде
жадайлар жасайды.
3. Баланы денсаулы сатауа ыы:
1) баланы денсаулыын сатау саласында азастан Республикасыны задарын абылдау;
2) балаларды салауатты мiр салтын насихаттау жне ынталандыру;
3) балаларды денсаулыын сатау саласындаы ылыми зерттеулердi мемлекеттiк олдау;
4) баланы, оны ата-анасыны денсаулы жадайына баылау жасау жне балалар
ауруларыны алдын алу;
5) бiлiктi медициналы кмек крсету;
6) баланы денi сау болып сiп жетiлуiне ажеттi олайлы оршаан орта жасау;
7) балалар шiн сапасы тиiстi дегейдегі таам нiмдерiні ндiрiлуiне жне сатылуына баылау
жасау арылы амтамасыз етiледi.
4. Мемлекет азастан Республикасыны задарына сйкес балалара тегiн медициналы
кмектi клемiне кепілдiк бередi.
5. Баланы мiрiне, денсаулыына жне алыпты сiп-жетілуінe зиян келтiретiн кез келген
ылыми тжiрибелер немесе зге де эксперименттерге тыйым салынады.
9-бап. Баланы даралы ерекшелiкке жне оны сатауа ыы
рбiр бала туан стiнен бастап аты, кесiнi аты, тегi, лты жне азаматтыы болуына ылы,
ал азастан Республикасыны за актiлерiнде кзделген жадайларда оларды сатауа ылы.
10-бап. Баланы мiр сруге, жеке басыны бостандыына, адiр-асиетiне жне жеке мiрiне
ол сылмауа ыы
1. рбiр баланы мiр сруге, жеке басыны бостандыына, адiр-асиетiне жне жеке мiрiне
ол сылмауа ыы бар.
2. Мемлекет баланы жеке басына ешкiмнi тиiспеуiн амтамасыз етедi, оны тнiн жне (немесе)
жанын жбiрлеуден, адамды адiр-асиетiн атыгездiкпен, дрекiлiкпен орлаудан, кемсiтуден,
жынысты атынас сипатындаы рекеттерден, баланы ылмысты iс-рекетке жне оама жат
рекеттер жасауа тартудан, жне оны адам мен азаматты азастан Республикасыны
Конституциясында бекiтiлген ытары мен бостандыына ысым жасауды зге де трлерiнен
орауды жзеге асырады.
11-бап. Баланы сз жне ар-ождан бостандыына, апарата, оамды мiрге араласуа
ыы
1. рбiр баланы сз бостандыына жне з пiкiрiн айтуа, ар-ождан бостандыына, зiнi
оамды белсендiлiгiн дамытуа, жасына сйкес апарат алуа жне оны таратуа, оамды
бiрлестiктерге, сондай-а баса да коммерциялы емес йымдарды нысандарына жне
азастан Республикасыны задарымен рсат етiлген бейбiт жиналыстара з еркiмен
атысуа ыы бар.
2. Мемлекеттiк органдар балаларды жеке адами тласын, оларды шыармашылы
бейiмдiлiгiн, леуметтiк белсендiлiгiн, ылыми, техникалы жне кркем шыармашылыын
дамытуды, оларды интеллектуалды меншiгiн орауды, балаларды мiрi мен денсаулыын
сатауды, оршаан табии ортаны, тарих пен мдениет ескерткiштерiн орауды зiне масат
ттатын, айырымдылы iстерiне атысатын, мдени жне спортты мiрге атысуа тартатын,
демалысты йымдастыратын оамды йымдара жрдемдеседi.
12-бап. Баланы ажеттi трмыс дегейiне ыы
1. рбiр баланы дене бiтiміні, психикасы мен жан дниесiні толымды дамуы шiн ажеттi
трмыс дегейi мен жадайы болуа ыы бар.
2. Мемлекет бл жадайларды жасалуын леуметтік жне экономикалы шаралар жйесi
арылы амтамасыз етедi.
13-бап. Баланы млiктiк ытары
1. рбiр баланы замен белгiленген тртiппен жне млшерде з ата-анасынан жне
отбасыны баса да мшелерiнен аражат алуа ыы бар. Балаа алименттер, жрдемаылар
жне баса да леуметтiк тлемдер ретiндегi тиесiлi сомалар ата-анасыны (оларды орнындаы
адамдарды) билiк етуiне келiп тседi жне олар баланы ктiп-бауа, оан бiлiм беруге жне оны
трбиелеуге жмсалады.
2. рбiр баланы задарда белгiленген тртiппен з бетiнше немесе зiнi зады кілдері
арылы ммiлелер жасауа, банктерде салымы болуа жне жалаысына, стипендиясына немесе
зге де кiрiстерiне жне интеллектуалды меншiк ыы объектiлерiне билiк етуге, зге де
млiктiк ытарды иемденiп aлуа жне оларды жзеге асыруа ыы бар.
Ата-аналар немесе зады кілдер баланы жрдемаысын немесе материалды кмек ретiнде
мемлекет блген ашалай аражатты баланы атына банкке салуа ылы.
3. рбiр баланы зi тапан табыса, зi сыйа немесе мра ретiнде алан млiкке, сондай-а
баланы аражатына сатып алынан баса да кез келген млiкке меншiк ыы бар.
з ебегiмен табыс табатын бала, егер ол ата-анасымен бiрге тратын болса, отбасын асырауа
жмсалатын шыындарды блiсуге атысуа ылы.
Баланы зiне меншiк ыымен тиесілі млiкке билiк ету ыы азастан Республикасыны
азаматты задарымен айындалады.
14-бап. Баланы трын йге ыы
1. рбiр баланы азастан Республикасыны трын й задарына сйкес трын йге ыы
бар.
2. Жетiм баланы, ата-анасыны аморлыынсыз алан жне трбиелеу, емдеу жне баса да
мекемелердегi баланы трын й-жайа меншiк ыын немесе трын й-жайды пайдалану
ыын caтайды, ал ыы болмаан жадайда азастан Республикасыны трын й туралы
задарына сйкес трын й-жай алуа ыы бар.
3. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балаларды, оны iшiнде жетiм балаларды олара баса
й-жай берiлмейiнше олар трып жатан трын йден шыаруа болмайды.
15-бап. Баланы бiлiм алуа ыы
2007.27.07. № 320-III Р Заымен 1-тарма згертілді (бр.ред.ара)
1. рбiр баланы бiлiм алуа ыы бар жне азастан Республикасыны бiлiм туралы
задарына сйкес оан тегiн бастауыш, негізгі орта жне жалпы орта білім жне конкурсты
негiзде тегiн техникалы жне ксіптік, орта білімнен кейінгі жне жоары бiлiм алуа кепiлдiк
берiледi.
2007.27.07. № 320-III Р Заымен 2-тарма згертілді (бр.ред.ара)
2. Тегiн жалпы орта бiлiм немесе техникалы жне ксіптік бiлiм алана дейiн баланы
мемлекеттiк бiлiм беру мекемесiнен шыару, шыаруды жалпы тртiбiн сатаумен атар тек
ораншы жне аморшы органдарды хабардар ете отырып ана жргiзiлуi ммкiн.
3. Арнаулы педагогикалы трбиенi ажет ететiн кемтар балалара мемлекеттiк бюджеттен
белгiленген стандарттар дегейiнде оларды бiлiм алуына кепiлдiк беретiн осымша аражат
бередi.
4. Мемлекет балаларды бiлiм алу кезеiнде леуметтiк орауды ажет ететiндерiні ктiп-бау
шыынын толы немесе iшiнара ктередi. Оларды бiлiм алу кезеiнде леуметтiк кмекті
млшерлерi мен кздерiн азастан Республикасыны Yкiметi белгiлейдi.
16-бап. Баланы ебек бостандыына ыы
1. рбiр баланы ебек бостандыына, ызмет жне ксiп трлерiн еркiн тадауа ыы бар.
2. Балалар он трт жастан бастап, ата-аналарыны рсатымен оудан бос кезiнде денсаулыына
жне сіп-жетiлуiне отайлы, баланы дене бiтiмiне, имандылыына жне психикалы жай-
кйiне зиян келтiрмейтiн оамды пайдалы ебекке атысуа, сондай-а маманды алуа
ыы бар. Бл ыты халыты ебекпен амту ызметi мен жергiлiктi мемлекеттiк басару
органдары амтамасыз етедi.
2007.15.05. № 253-III Р Заымен 3-тарма згертілді (бр.ред.ара)
3. Он сегiз жаса толмаан балалармен ебек шартын жасасу жне оны бзу тртiбi жне ебек
атынастарыны баса да ерекшелiктерi азастан Республикасыны ебек занамасында
белгіленедi.
4. Баланы ауыр ара жмыса, зиянды жне (немесе) ебек жадайы ауiптi жмыстара
абылдауа немесе тартуа тыйым салынады.
Жмыс iстеу оу процесiн бзбауа тиiс.
17-бап. Баланы мемлекеттiк кмекке ыы
1. Мемлекеттiк кмек оны алуа ыы бар рбiр балаа таайындалады. Мемлекеттiк кмекті
млшерi жне оны крсетуді шарты мен тртiбi азастан Республикасыны задарымен
белгiленедi.
2. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балалар, оны iшiнде жетiм балалар азастан
Республикасыны задарына сйкес толы мемлекеттiк амсыздандырылуда болады.
3. Мемлекеттiк органдар ата-анасыны аморлыынсыз алан рбiр балаа, ораншылы
немесе аморшылы нысанына арамастан, бiрдей материалды жне зге де жадайларды
амтамасыз етедi.
18-бап. Мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттарды белгiлеу
1. Балаларды мддесiн кздейтiн мемлекеттiк саясат мемлекеттiк е тменгi леуметтiк
стандарттар негiзiнде жзеге асырылады.
2. Мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттар леуметтiк ызмет крсетулер бойынша
белгiленген е тменгi клемде мыналарды:
2007.27.07. № 320-III Р Заымен 1) тармаша згертілді (бр.ред.ара)
1) мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысына сйкес кепiлдiк берiлген, жалпыа бiрдей олжетiмдi тегiн
бастауыш, негізгі орта жне жалпы орта бiлiм мен конкурсты негiзде тегiн техникалы жне
ксіптік, орта білімнен кейінгі жне жоары бiлiм берудi;
2) балалара тегiн медициналы ызмет крсетудi, оларды таматандыруды е тменгi
нормаларына сйкес таматандыруды амтамасыз етудi;
3) он бес жаса толан балаларды ксiби бадарлау, ызмет саласын тадау, жмыса орналасу,
ебегiні оралу, ебегiне аы тлену ыын азастан Республикасыны задарында
белгiленген тртiппен кепілдi амтамасыз етудi;
4) балалара леуметтiк ызмет крсету, оларды леуметтiк орау, соны iшiнде туылуы мен
трбиеленуiне байланысты, балалары бар азаматтара мемлекеттiк жрдемаы тлеу жолымен
кепiлдi материалды олдауды амтамасыз ету, сондай-а мiрлiк иын ахуала тап болан
балаларды леуметтiк бейiмдеу жне леуметтiк оалту жнiндегi шараларды;
5) азастан Республикасыны трын й задарына сйкес трын йге ыын амтамасыз
етудi;
6) балаларды сауытыру мен оларды демалысын йымдастыруды, соны iшiнде ттенше
жадайларда, сондай-а экологиялы жаынан олайсыз жне азастан Республикасыны
задарында белгiленген тртiппен сондай деп танылан ауматарда тратын балаларды
сауытыруды йымдастыруды;
7) бiлiктi за кмегiн крсетудi амтиды.
3. Мемлекеттiк е тменгi леуметтiк стандарттар оларды мiр сру жадайларындаы айматы
айырмашылытар ескерiле отырып айындалады. азастан Республикасыны задарына
сйкес жергiлiктi мемлекеттiк басаруды органдары осымша леуметтiк стандарттар белгiлей
алады.
4. Тиiстi бiлiм беру йымдарындаы, арнаулы оу-трбие йымдарындаы, денсаулы сатау,
леуметтiк ызмет крсету йымдарындаы немесе зге де мекемелер мен йымдардаы
балаларды здерiне сынылан ызмет крсетулердi мемлекеттiк е тменгi леуметтiк
стандарттара сйкестiгін мезгiл-мезгiл баалап отыруа ыы бар.
19-бап. Баланы дем алуа жне бос уаытын пайдалануа ыы
1. рбiр бала зiнi жасына, денсаулыына жне ажеттерiне арай демалуа жне бос уаытын
пайдалануа ылы.
2. Ата-анасы немесе оларды орнындаы адамдар здерiнi абiлеттерi мен ммкiндiктерiне
сйкес баланы ктiлуi мен жан-жаты дамуына ажеттi мiрлiк жадайларды амтамасыз етедi.
3. Мемлекеттiк органдар азастан Республикасыны задарына сйкес балаларды сауытыру,
спорт, шыармашылы жне бос уаытын пайдаланатын зге де йымдарын, лагерьлер мен
санаторийлердi рады жне оларды олдап отырады.
4. Мемлекет балаларды демалуа, сауыуа жне бос уаытын пайдалануа ыын амтамасыз
ету жнiндегi iс-шараларды жзеге асырады.
20-бап. Баланы мiндеттерi
рбiр бала азастан Республикасыны Конституциясын жне задарын сатауа, баса
адамдарды ытарын, бостандыын, ар-ожданы мен адiр-асиетiн, Республиканы
мемлекеттiк нышандарын рметтеуге, ебекке жарамсыз ата-анасына аморлы жасауа,
тарихи жне мдени мраларды саталуына ам-арекет жасауа, тарих жне мдениет
ескерткiштерiн сатауа, табиатты сатауа жне табии байлытара ыпты арауа мiндеттi.
4-тарау. Бала жне отбасы
21-бап. Баланы отбасында мiр сру жне трбиелену ыы
Баланы мдделерiне айшы келетiн жадайларды оспаанда, рбiр баланы отбасында мiр
сруге жне трбиеленуге ыы, зiнi ата-анасын бiлуге ыы, оларды аморлыы мен
трбиесiн алуа ыы бар.
22-бап. Баланы отбасындаы ытары
Бала отбасында азастан Республикасыны Конституциясында, осы зада жне азастан
Республикасыны зге де за актiлерiнде белгiленген ытара ие.
23-бап. Бала трбиелеп отыран отбасыларына мемлекеттiк олдау
Мемлекет бала трбиелеп отыран отбасыларына азастан Республикасыны задарында
белгiленген тртiппен леуметтiк кмек беру арылы олдау крсетедi.
24-бап. Ата-анасыны баланы трбиелеу, ктiп-бау жне асырау жніндегi мiндетi
1. Ата-анасы немесе баса да зады кілдері здерiні абiлетi мен аржы ммкіндiктерi шегiнде
баланы жан-жаты дамуы шiн ажеттi жадай жасауа мiндеттi.
2. Ата-анасы баланы трбиелеуге, оны ктiп-бауды жзеге асыруа, материалды жаынан
олдап, оны л-ауатына аморлы жасауа, трын ймен амтамасыз етуге міндеттi.
25-бап. Баланы ата-анасымен бipгe тру ыы
1. Баланы з ата-анасымен немесе баса да зады кілдерiмен бiрге труа ыы бар.
2. Баланы, ата-анасыны немесе зады кілдерiнi ытиярынсыз баланы ата-анасынан немесе
зады кілдерiнен айыруа тыйым салынады. Оларды айыру туралы шешiмдi ерекше
жадайларда жне баланы орау масатында андай дрежеде ажет болуына арай сот ана
абылдайды.
3. Ата-анасы бiр-бiрiнен блек тран жадайда баланы тратын жерi ата-анасыны келiсiмiмен,
ал ол болмаан жадайда, ата-аналар арасындаы дау сот арылы шешiледi. Бл орайда сот бала
ата-анасыны жеке асиеттерi мен жадайларын, сондай-а баланы мдделерi мен пiкiрiн
ескередi.
26-бап. Баланы зiнен блек тратын ата-анасымен арым-атынас жасау ыы
1. Баланы мiрi мен денсаулыына атер тндiретiн жадайларды болуын оспаанда, баланы
зiнен блек тратын ата-анасы туралы апарат алуа, олармен кездесiп, араласып труа ыы
бар.
2. Бала ыын шектеуге байланысты туындаан, осы бапта кзделген даулар сот тртiбiмен
шешiледi.
5-тарау. Ата-анасыны аморлыынсыз алан баланы ытары
27-бап. ораншылы, аморшылы жне патронат
1. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балаа оны млiктiк жне млiктiк емес жеке
ытарын орау шiн азастан Республикасыны задарына сйкес ораншы немесе
аморшы белгiленедi.
2. ораншылы он трт жаса толмаан балалара белгiленедi, ал аморшылы он трт жастан
он сегiз жаса дейiнгi кмелетке толмаандара белгiленедi.
3. Жергiлiктi атарушы органдар ораншылы жне аморшылы органдары болып табылады.
4. Ата-анасыны аморлыынсыз алан, соны iшiнде трбиелеушi, емдеушi немесе баса
мекемедегi балаа азастан Республикасыны задарына сйкес патронат белгiленуi ммкiн.
5. ораншылы немесе аморшылы белгiленген баланы аа-iнiлерi жне апа-сiлiлерi бар
болса, оларды бiрге труы шiн жадай жасалады.
28-бап. Бала асырап алу
Отбасында сiріп-жетiлдiру мен трбиелеу шiн жадайлар жасау масатында ата-анасыны
аморлыынсыз алан бала азастан Республикасыны задарында белгiленген тртiппен
асырап алуа берiлуi ммкін.
29-бап. Баланы трбиелейтiн, емдейтiн жне сол сияты зге де мекемелерде ктiп-бау мен
трбиелеу
1. Ата-анасыны аморлыынсыз алан бала, оны отбасында трбиелеуге беруге ммкіндiк
болмаан жадайда, трбиелейтiн, емдейтiн немесе сол сияты зге де балалар мекемелерiне
орналастырылуа тиiс.
2. Балаа тиесiн алимент, жрдемаы жне баса леуметтiк тлемдер оны жеке шотына
аударылады жне азастан Республикасыны задарында белгiленген тртiппен тленедi.
3. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балалара арналан трбиелейтiн, емдейтiн жне сол
сияты зге де мекемелердегi балаа отбасылы трбиеге жаындатылан жадай жасалады.
Баланы ктіп-бауды пайдалануа, трбие, бiлiм алуа, жан-жаты дамуа, ар-ожданы мен адiр-
асиетіні рметтелуiне, з мдделерiні амтамасыз етiлуiне, ана тiлінi, мдениетiнi, лтты
дет-рпы мен дстрiні саталуына ыы бap.
4. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балалар трбиеленетiн, емделетiн жне сол сияты
зге де мекемелердi аталан мекемелердегi балалара атысты педагогикаа жат немесе
азынды рекеттер жасаан ызметкерлерi азастан Республикасыны за актiлерiне сйкес
жауаптылыта болады.
5. Ата-анасыны аморлыынсыз алан балалара арналан трбиелейтiн, емдейтiн жне соан
сас баса да мекемелердегi баланы ытары мен мдделерiн орауды, оны жмыса
орналасуына жрдемдесудi жергiлiктi атарушы органдар жзеге асырады. Ата-анасынан
кмелеттiк жаса толана дейiн айрылан жетiм балалара азастан Республикасыны трын
й задарына сйкес пайдалануа мемлекеттiк трын й орынан трын й беріледi.
30-бап. Баланы ытарын орау жніндегi функцияны жзеге асыратын йымдар
1. Балалар йлерiне туаннан бастап ш жаса дейінгi жетiм балалар жне ата-анасыны
аморлыынсыз алан балалар абылданады. Балаларды Балалар йiнде уаытша ктіп-бау
шiн арнаулы блiмше ашылады.
Мамандандырылан Балалар йлерiне туаннан бастап трт жаса дейiнгi, психикасыны жне
дене бiтiмiнi дамуында кемiстiгi бар балалар абылданады.
Арнаулы бiлiм беру йымдарына он бiр жастан бастап он сегiз жаса дейiнгi, мiнез-лы
ауытымалы балалар орналастырылады.
Интернатты йымдара ш жастан бастап он сегiз жаса дейiнгi жетiм балалар жне ата-
анасыны аморлыынсыз алан балалар абылданады.
Жалпы лгiдегi жалпы білiм беретiн мектеп-интерната жетiм балалар, ата-анасыны
аморлыынсыз алан балалар, сондай-а кн крiсi тмен жне кп балалы отбасыларды
алты жастан бастап он сегiз жаса дейiнгi, осы лгiдегi йымдарда ктіп-баылуа айшы келетiн
медициналы крсеткiштерi жо балалар абылданады. Интернатты йымдар кмелетке
толмаандара тратын орын бере отырып, трбиелеуге, бiлiм беруге жне ктiп-бауа
мемлекеттiк кепiлдiктi амтамасыз етедi.
Аыл-eci кем балалара арналан интернат-йлерге трт жастан бастап он сегiз жаса дейiнгi,
ктіп-бауды, медициналы, трмысты ызмет крсетудi жне леуметтiк-ебекке бейiмделудi
ажет ететiн балалар абылданады.
Отбасы лгiсiндегi балалар ауылдарына он сегiз жаса дейiнгi жетiм балалар жне ата-анасыны
аморлыынсыз алан балалар абылданады. Балаларды отбасы лгiсiндегi балалар
ауылдарына абылдауды жне оларды ктiп-бау жадайыны тртiбi отбасы лгiсiндегi
балалар ауылы жне Жасспiрiмдер йлерi туралы азастан Республикасыны задарымен
айындалады.
Балалар ауылы (балалар йi) кiмшiлiгiнi шешiмi негiзiнде балалар йлерi мен балалар
ауылыны жиырма ш жаса дейiнгi тлектерi, он алты жастан бастап балалар ауылы мен
балалар йлерiнен кшiрiлген трбиеленушiлер Жасспiрiмдер йлерінде леуметтiк
бейiмделуден туi ммкiн.
Кмелетке толмаандарды уаытша ошаулау, бейiмдеу жне оалту орталытарына
адаалаусыз жне араусыз алан ш жастан бастап он сегiз жаса дейiнгi балалар оларды
ата-аналарын немесе баса зады кілдерiн анытау шiн абылданады.
2. Баланы ытарын орау жнiндегi функцияларды жзеге асыратын йымдара балаларды
абылдау жне оларды ктiп-бау талаптары, осы Замен белгiленбеген блiгiнде, азастан
Республикасыны кiметi укiлеттiк берген орган бекiткен осы йымдар туралы ережемен
айындалады.
6-тарау. Мгедек баланы ытары
31-бап. Мгедек баланы толымды мiрге ытары
1. Мгедек баланы оам мiрiне белсене араласуына ыпал ететiн з адiр-асиетiн
амтамасыз ету жадайындаы толымды мiрге денi сау балалармен бiрдей ыы бар.
2. Мгедек бала зiні дене бiтiмiне, аыл-ес абiлетiне жне тiлегiне сай бiлiм алуа, ызмет трi
мен ксiптi тадауа, шыармашылы жне оамды ызметтерге атысуа ылы.
3. Аыл-есiнi немесе дене бiтiмiнi дамуында кемiстiгi бар балаларды оса аланда, мгедек
балалар мамандандырылан балалар йымдарында медициналы-леуметтiк кмек aлуа
ылы.
32-бап. Мгедек баланы жмыспен амту саласындаы мемлекеттiк кепiлдiктер
1. Мемлекеттiк органдар жне жергiлiктi зiн-зi басару органдары мгедек баланы денсаулы
жадайын, ажеттерi мен ммкiндiктерiн ескере отырып, оны оыту, ксiптiк даярлау, лайыты
жмыс тауып беру жне жмыса орналастыру шiн ажеттi жадайлар жасауа мiндеттi.
2. Мгедек балаларды жмыса орналасуын амтамасыз ету, оларды ксiби даярлау мен айта
даярлауды йымдастыру жнiндегi ызметтi жеке жзеге асыратын жне зады тлалар шiн
азастан Республикасыны за актiлерiмен жеiлдiктер белгiленуi ммкiн.
33-бап. Мгедек балалара мемлекеттiк кмек
1. Мемлекет мгедек балаларды олдауа баытталан медициналы, ыты, леуметтiк-
экономикалы шаралар кешенiн жзеге асырады.
2. Мгедек балалара крсетiлетiн мемлекеттiк кмек азастан Республикасыны за
актiлерiмен белгiленедi.
3. Мгедек балаларды трбиелеушi жне оларды ктiп-бауды жзеге асырушы ата-аналарды
жне баса да зады кілдерді мемлекеттiк кмек алуа ыы бар.
7-тарау. Бала жне оам
34-бап. лтты жне лемдiк мдениетке баулу
1. Мемлекет балаларды азастан халыны тарихымен, дстрлерiмен, рухани
азыналарымен жне лемдік мдениет жетiстiктерiмен танысуына ммкіндiк жасайды.
2. Мемлекет балаларды шыармашылы жне ылыми абiлетiн дамыту шiн йымдар руды,
кино жне бейнефильмдер, теледидар жне радио хабарларын шыаруды, балалара арналан
газеттер, журналдар, кiтаптар басып шыаруды ктермелейдi, азастан Республикасыны
задарында белгiленген тртiппен олара олжетiмдiлiктi амтамасыз етедi.
3. Порнографияны, атыгездiк пен зорлы-зомбылыты дрiптейтiн, адамны адiр-асиетiн
орлайтын, балалара зиянды сер ететiн жне ы бзушылыа ыпал ететiн баралы
апарат ралдарын, дебиеттi, ойын-сауы жне баса iс-шараларды пайдалану за бойынша
удаланады.
35-бап. Бала жне дiн
1. Мемлекет баланы ата-анасыны немесе оларды орнындаы адамдарды дiни
дниетанымына негiзделген трбиеге араласпауа, бiлiм беру, трбиелеу, емдеу йымдарыны
жне зге де сол сияты мекемелердi шегiнен тыс жерлерде баланы атысуымен дiни
жораларды жасалуына, аталан рекеттер баланы мiрi мен денсаулыына атер тндiретiн,
оны ыын бзатын жне жауапкершiлiгiн шектейтiн жадайларды оспаанда, кепiлдiк
бередi.
2. Кмелеттiк жаса толмаан балалара атысты дiни жоралар ата-анасыны немесе оларды
орнындаы адамдарды келiсiмiмен жасалады. Балаларды дiнге тарту жнiндегi мжбрлеу
шараларына жол берiлмейдi.
36-бап. Баланы леуметтiк ортаны терiс ыпалынан орау
1. Мемлекеттiк органдар, жеке жне зады тлалар баланы оны денсаулыына, имандылы
жаынан жне рухани дамуына зиян келтiретiн леуметтiк ортаны, апаратты, насихат пен
гiттi терiс ыпалынан орауа мiндеттi.
2. Салауатты мiр салтын насихаттау мен балаа ыты бiлiм берудi мемлекет з саясатыны
басым баыттарыны бiрi деп таниды.
3. ылмысты, зорлы-зомбылыты немесе зге де засыз рекетті салдарынан тн немесе
жан жараатын алан балаа денсаулыын алпына келтіру жне леуметтiк бейiмделу шiн
ажеттi кмек крсетiлуге тиiс.
37-бап. Баланы алкогольдi нiмдер мен темекi бйымдарыны зиянды серiнен орау
1. Баланы ата-анасы, баса да зады кілдері, мемлекеттiк органдар, сондай-а баланы
трбиелеу мен оан бiлiм беру функциясын жзеге асыратын йымдар салауатты мiр салтын
жне алкогольдi нiмдер мен темекi бйымдарыны зиянды екенiн насихаттауа мiндеттi.
2. Балаа алкогольдi iшiмдiктердi, темекiнi жне темекi бйымдарын сатуа тыйым салынады.
3. Алкогольдi нiмдер мен темекi бйымдарын ндiруде немесе сатуда бала ебегiн пайдалануа
тыйым салынады.
4. Балалар тауарларын сататын сауда йымдарында жне мдениет мекемелерiнде, сондай-а
балалара арналан iс-шараларды жргiзу кезiнде шылым шегуге, темекi бйымдарын сатуа
тыйым салынады.
5. Балалар мекемелерiнде, бiлiм беру йымдарында жне олара iргелес жз метр радиустегi
аумата алкоголь нiмдерiн сатуа тыйым салынады.
38-бап. Баланы есiрткi, психотропты, кштi сер ететiн немесе улы заттардан орау
1. Бала есiрткi, психотропты, кштi сер ететiн немесе улы заттарды олданудан, оларды
дайындаудан, сатудан немесе зге де жолдармен таратудан орауа тиiс.
2. Баланы есiрткi, психотропты заттарды ттынуа тартаны шiн азастан Республикасыны
за актiлерiнде белгiленген жауаптылы шаралары олданылады.
39-бап. Бала жне оамды апарат ралдары
1. Балалара арнап нсілдiк, лтты, леуметтiк жне дiни шпендiлiктi ршiтуге баытталан,
тектiк-топты ерекшелiктi, соысты насихаттайтын, конституциялы рылысты кштеп згертуге
жне азастан Республикасыны ауматы ттастыын бзуа шаыратын ндеулерi,
порнографиясы бар немесе баланы рухани жне имандылы жаынан дамуына згеше зиян
келтiретiн ойыншытарды, кинофильмдердi, дыбыс– жне бейнежазбаларды крсетудi, сатуды,
сыйа тартуды, кбейтудi жне проката берудi жзеге асыруа, дебиеттердi, газеттердi,
журналдарды жне баса баралы апарат ралдарын таратуа тыйым салынады.
2. Осы бапты 1-тармаында аталан рекеттердi жасаланы шiн азастан Республикасыны
за актiлерiнде белгiленген жауаптылы шаралары олданылады.
40-бап. Баланы жезкшелiк пен порнографиядан орау
Баланы жезкшелiкпен айналысуа тартандара, балаа порнографиялы материалдарды
немесе заттарды, баспа басылымдарын, кино– немесе бейнематериалдарды, порнографиялы
сипаттаы жне эротикалы мазмндаы згеде нрселердi таратандара, жарнамалаандара
немесе сатандара азастан Республикасыны за актiлерiнде кзделген тртiппен
жауаптылы белгiленедi.
41-бап. Баланы соыс имылдарына атыстыруа тыйым салу
Баланы соыс имылдарына, арулы жанжалдара тартуа, балаларды скерилендiрiлген
рамаларын руа тыйым салынады.