Ндірістік шыындар жайлы коцепциялар

Кіріспе

Экономикалы дебиеттерде «шыындар» «залал» тсініктері атар пайдаланылады. «Залал» тсінігі материалды, табии жне т.б. рестуратарды ндіруге жмсалымдарды расходын білдіреді. «Шыындар» – олар тек залалдар ана емес, нарыта нды формаа айналан ресурс заладарын білідіреді. Шыындар – иеленілген ндіріс факторлері шін тлем.

Ттынушыны тауарды сатып алудаы масаты пайдалылы болса, ндірушіні масаты ндіріс шыындарын азайту. Шыындар сыныс клеміне сер ететін негізгі фактор. Сондытан, німні андай клемін ндіру керектігін анытаау шін фирма шыындарын талдауы керек.

Шыындарды зерттеу оны мні мен трлерін анытап білу, ндіріс шыындарын азайту жне пайданы кбейту, ксіпорынны жалпы, орташа, шекті табыстарын есептеу тсілдеріне кмектеседі.

ндірістік шыындар жайлы коцепциялар

Шыындар туралы сан трлі тжырымдар мен концепциялар бар, оларды зерттеумен саяси экономиканы классиктері де айналысан. Абсолюттік шыындар туралы тсінікті енгізген А. Смит болды, ал салыстырмалы шыындар туралы тсінікті Д. Рикардо енгізген. «Шыындар» деген терминді олар, бірлікке жмсалан орташа оамды шыындар деп тсінген, немесе німні жеке бірлігі орташа ксіпорын шін не трады, немесе саладаы ксіпорындарды барлыына бірдей орташа шыындар клемі андай шамада болады. Классиктер шыындарды ренталы тлемдермен есептескендегі ндіріс баасы деп те длелдеді.

Марксистік концепция бойынша ндіріс шыындары капиталиске тауарды не тратыны крсетеді: ндіріс ралдары мен жмысшы кшіне (траты жне згермелі капитал) жмсалан шыындарды сомасы болады. К. Маркс ерекше капиталистік шыындардан, тауарды нын райтын ебек шыындарын – аиат ндіріс шыындарын-ажыратып зерттейді. ндіріс шыындарын осылай лу – ебек шыындарына жне капитал шыындарына – бл капиталисттік дайы ндіріс процесіне марксистік талдау жргізуді бастапы принціптеріні біреуі болып табылады.

19 асырды соында бірнеше жаа конепциялар пайда болды. Маржиналисттер (Менгер, Визер) бойынша, шыындар шекті пайдалылыа негізделген психологиялы былыс болып табылады. Оларды шекті пайдалылыымен (сатушы кзарасы бойынша) белгіленетін, ндіріс факторлары шін фирмалар тлейтін соманы шамасы белгіленеді. Маржиналисттік экономикалы теорияда шыындар тсінігі тек жеке ксіпорына тн жадай деп есептелінеді. Осы ксіпорыныны табысы мен шыындары ндіріс масштабыны функциясы деп тсініледі.

Австриялы теоретик Ф. Визер балама ммкіндіктер шыындарыны субъективтік теориясыны авторы. Осы тауарды наты ндіріс шыындары, ндіріс ресурстарын басаша пайдалананда ндірілген німдерден оама тсетін барынша жоары пайдалылыа те болады. Австриялы мектепті кілдеріні маржиналистік кзарастарын математикалы негізге кшірумен байланысты, шыындарды барынша тмендету (минимизация) теоиялары пайда болды.

Шыындарды институционалистік теориясыны крнекті кілдері Дж. К. Кларк жне Джон А. Гобсон. Кларк осымша шыындар (overhead costs) мселелерімен айналысан жне шыындарды р илы типтерін индивидуалды, оамды, абсолюттік, стеме, аржылы, ндірістік, за мерзімді жне ыса мерзімді жан-жаты зерттеген. Гобсон адама жасалатын шыындар деген ым енгізді. Бан ебек амалыны сапасы мен сипаты, оны абілеттілігі жне оамдаы ебек блінісіні тиімділігі жатады.

ндіріс шыындарыны неокласикалы концепциясы, оны ндіріс факторларына жмсалатын шыындар (траты жне згермелі) сомасы дейді.

Соы жылдары неоинституционалистік трансакционды шыындар теориясы пайда болды. Бан кбінесе айналыс шыындары жатады-тауарды ткізу шыындары (жарнамаа, нарыты жадайды стап тру шін т.б.). Трансакционды шыындар деген тсінікті американды экономист Р. Коуз енгізді. К. Эрроу бойынша экономикадаы трансакционды шыындар физикадаы йкеліспен сас дейді. Неоинституционерлер нарыты функциясы трансакционды шыындарды немдеу болып табылады дейді. Ал оны артышылыына айырбас мшелеріні райсысыны информация алуа жмсалатын шыындарды барынша тмендеу тенденциясы жатады дейді.