ндірістік шыындарды трлері жне оларды классификациясы

ндіріс шыындарын топа жне типке бліп арастыруа болады. леуметтік-экономикалы баыттан араанда, шыындар оамды жне ксіпорынды болып блінеді. оамды шыындара дайын німні нына кшкен жанды ебек жне заттрін алан ебек шыындары жатады. ндіріс шыындарына ксіпорынны ндірісте ттынылан рал – жабдытары мен жалаы шыындары жатады, жне ндіріс шыындары з алдына айын жне айын емес болып блінеді.

Айын шыындар (expliсit costs) деп ндіріс факторлары мен жабдытаушылара айын аша формасындаы тлем трін алатын балама шыындар аталады. Мысала жалаы тлеуді, клік шыындарын, коммуналды тлемдерді жатызуа болады.

Айын емес шыындар(implicit costs) деп ндірісте пайдаланылан фирманы з иелігіндегі (сырттан сатып алынбаан) ресурстарды нын (шыыны) атайды жне зіне арасты ресурстарды тиімді пайдаланан жадайда пайда ала алатын немесе «айырылып алан ммкіндіктеріні» (алынбай алан пайдасыны) ашалай тлемі. Мысала имараттарды жала бермегендіктен тспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айын емес шыындар крсетілмейді. Айырылып алан ммкіндіктерді есепке алу – нарыты экономиканы маызды ерекшелігі.

Айын (бухгалтерлік) шыындар плюс айын емес шыындар – бл экономикалы шыындар.

Экономикалы шыындар бухгалтерлік шыындарды ана емес, сонымен бірге з ресурстарын аса олайлы ксіпкерлік салаа жмсап, одан алуа болатын табысты да амтиды.

Барлы экономикалы шыындар екі лкен топа блінеді: траты жне айнымалы.

Траты шыындар (fixed costs FC) – осы мерзімде ндіріс пен ткізуді клемі мен рамына байланысты емес шыындар. детте тратыа жататын шыындар: облигациялы заем міндеттемелеріне сйкес тлемдер, й-жайды жала беру, кімшілік шыындар, жылжымайтын мліктерге салынатын салытар, т.б.

Траты шыындарды бастапы (стартты) жне алды (алан) шыындар деп блінеді. алды шыындара ндіріс пен ткізу белгілі бір уаыта толы тотатыланына арамастан жмсалатын ксіпорынны траты шыындарыны бір блшегі жатады. Стартты шыындара ндіріс пен ткізуді айта басталуымен байланысты жмсалатын, траты шыындарды бір блшегі жатады.

Айнымалы шыындара ндіріс клеміне тікелей байланысты. Бан жмыскерлерді ебекаысы, шикізата, уата, клік шыындарына жмсалан шаындар жне т.б. жатады. нім тіпті ндірілмесе де траты шыындарды телуі тиіс, ал айнымалы шыындарды ксіпкер ндіріс млшерін згерте отырып басара алады.

ндірісті траты жне айнымалы шыындарды осындысы «ндірістік шыындарды жиынтыын» райды.

нім шыаруды ртрлі шыын трлеріне анытама береміз.

Ксіпорынны жалпы шыындары деп (total costs) ТС – оны траты жне айнымалы шыындарыны сомасы тсініледі. Жалпы шыындарды келесі формуламен табамыз

ТС.

німні жаа бірлігімен бірге, жалпы шыындар айнымалы шыындарды сомасындай шамаа сіп отырады.­

ндіріс клемі згергенде жиынты шыындарды шамасын белгілетін шыындарды трлері кп болады, мысалы, шикізата , негізгі жне кмекші материалдара шыындар, клік шыындары, уата, табысты жекелеген трлеріне шыындар, т.с.с.

згермелі шыыстарды жауап ретіндегі коэффиценті ндіріс клемін сіру немесе тмендету шешімдерін белгілейтін боландытан, осындай шыыстарды Батысты есеп жйесінде шешуші шыыстар деп атайды. Шыыстарды баса трлері ндіріс клеміне туелді болмайды, мысалы, ксіпорныны кімшілігіні жне ораушыларыны жалаысы, арендаа алынан негізгі ралдар шін тлемдер жне т.б. йткені блар ндірісті андай клемде жргізу туралы шешімдерге сер етпейді, олар ксіпорынны тек ызмет ету шарты болып табылады. Бларды шешім абылдауды белгілемейтін шыыстар деп атайды.

детте уаыт мерзімі ыса жне за мерзім болып блінеді. за мерзімде шыындарды барлыы згермелі болады. Мысалы, егер жмыстан босату мерзімі жмыскерлер шін бір апта болса, онда жалаыа жмсалатын шыындар жмыскерлер шін бір апта бойы траты болады. ызметкерлер шін бл мерзім 6 жма, 3 ай жне одан арты. Егер уаыт мерзімін бір жыл деп алса, онда ебек шін тлем шыындарыны барлыы згермелі болады.

Траты шыындар шартты арым-атынастар (мысалы, лизинг шарты, жолдау шарты, арендалы шарт жне т.б.) нтижесінде пайда бола алады. Шыындарды мн жаынан траты жне згермелі деп блуден пайда жо. Шыындарды Батыстаы классификациясында оларды тртібіні (траты немесе згермелі) сипаты шешім абылданан ситуациядан туелді деп тжырымдалды.

Біра барлы згермелі шыындар ндіріс клемі туралы шешімдерге сер етеді, ал барлы траты шыындар сер етпейді деген дрыс емес. Бір трге жататын шыындарды здері р трлі болып крінеді. Шешімдер абылдауды белгігі ситуациясында згермелі кп, ал баса ситуацияда траты шыындар кп болуы ммкін. Осы шыындар тратыа немесе згермеліге жата ма деген сраты жауабы екі фактордан туелді болады: кезе мерзіміні затылыынан (шешім абылдауа ажет) жне ндірістік факторларды блінісінен.

Ксіпкер шін німні бірлігін шыару шін жмсалан шыындар, яни орташа шыындар туралы информация, те маызды. Орташа шыындар АТС-бл шыарылан німні бірлігіне жмсалатын жалпы шыындар:

ATC=TCQ

Осыан сйкес орташа траты жне орташа згермелі шыындар есептеледі.

за мерзімде ксіпорныны масштабыны жне оны ндіріс клеміні орташа шыындар динамикасына ыпалы о шамада немесе теріс шамада болуы ммкін. детте, за мерзім кезеінде шыындар, ксіпорныны кееюіне сйкес, алашында тмендеп минимума жетеді, осыдан кейін айтадан седі. Бл жадай айтарымны кему заымен емес, ндіріс масштабыны суіні о немесе теріс эффектісімен (ауым нтижесімен) длелденеді.

Ауымны о нтижесі (масштабтан немдеу немесе скеле айтарым) шыарылым суіне сйкес фирманы за мерзімдік орташа шыындары кемігенде орын алады.

Ауымны теріс нтижесін шыарылатын німні клеміні суіне байланысты за мерзімдік орташа шыындар скен жадайда ндірісті йымдастыру мселелері рады. Бны басты себебі – фирманы р трлі буындарыны ызметін реттеуге баылау жргізуді бседеп кетуі. Басарушы аппарат сіп кетеді, жоары дрежелі басарушылар ндірістік проценттен алшатанады. Бл басаруды жеделдігіні айындыын тмендетеді, ндірісті тікелей жне стеме шыыстарын сіреді.

Дадарыс кезеінде, бсекелік сайыста ірі фирмаларды міршедігін ммкіндігі жоары болады. Ауымны теріс нтижесінен аула болу шін бларды олданатын ммкіндіктері мол болады.

Егер за мерзімдік орташа шыындар шыарылым клемінен туелді болмаса, онда ауым нтижесіні айтарымы траты болады.

Ксіпорыныны тиімділігіні барынша тмен клемі, фирмаа зіні за мерзімдік орташа шыындарын барынша тмендетуге ммкіндік беретін, ндірісті е аз клемі.

ндіріс клемі туралы сра араланда тек орташа шыындар мен ана емес, шекті шыындармен де есептесу ажет.

Шекті шыындар МС – бл німні осымша бірлігін ндіру шін ажет осымша шыындар.

MC=

Егер німні осымша бірлігі оны сату баасынан арзн тссе, онда шекті шыыдар німні баасымен тедескенше, фирма ндірісті кеейте береді. ыса мерзімде шекті шыындарды исы сызыы – U трізді форма алады, Бл ысармалы табыстылы заымен байланысты-еселеп сіп отыратын осымша кш шектелген немесе тіркелген ндіріс факторларына олданылады.

Бастапыда шекті шыындар азаюы ммкін, бл ндіріс масштабыны суі табыстылыты сіретін масштабты эффектісімен байланысты.

MC, AC жне AVC исы сызытарды тртібі шекті – орташа деп аталатын ережеге баынады. Осыан сйкес, шекті шыындар орташа шыындарды барынша тмен маынасына те болады. Графикте бл ереже МС исы сызыыны АС жне AVC исы сызытарымен, бларды минимум нктесінде тйіскені болып табылады, яни МС=minAC.

Егер алыптасан нарыты бааны Р фирма берілген деп жне соан зіні ндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол німді Qont, оны баасы шекті шыындармен теескенше ндіре беруге талаптанады. Фирманы сынысыны исы сызыы SS орташа шыындарды е тмен дрежесінен жоары орналасатын шекті шыындар сызыымен йлесімді беттеседі.

німді ндіруге жмсалан шыындар жанды ебек шыындары мен ндіріс рал – жабдытарыны шыындарынан трады. Ал соыларда, з уаытында, соларды жасауа жмсалан ебек шыындары болып табылан. Сондытан экономикалы теорияда німні андайына болмасын жанды (наты) жне зат тріндегі ебек жмсалады деп тжырымдалады. ткен (зат тріндегі) ебек білім, информация т.с.с. трде жинаталады.

Фирма ндіретін нім белгілі бір трде – зат немесе н трінде – ндіріс нтижесін, яни оны тиімділігін райды. ндірісті нтижелерін, оларды жасауа жмсалан шыындармен салыстыранда, ндіріс тиімділігі айындалады.

Орытынды

Материалды ндылытар ндірісі, тауар саудасы, сонымен атар ызмет крсету адамды, материалды, ашалай ресурс шыындарын ажет етеді. Бл олданылан ресурстар соында ртрлі нысанда жне клемде зіндік на негізделеді.

Сонымен, ксіпорынны ндірістік шешімдері, жмыстары нары жадайлары мен ндірістік шыындар арылы аныталады. Ксіпорын табысы ндірістегі шыындара туелді болады. Нарытаы нім баасы сраным мен сыным зара байланысыны нтижесі болып табылады. нім ндірісіне шыындар – ол ттынылатын ебектік немесе материалды ресурстар клеміне, техника дегейіне, ндірісті йымдастырылуына жне баса факторлара байланысты суі немесе тмендеуі ммкін. Сйкесінше, ндіруші шыындарды азайтуды кптеген кздерін арастырады, ол оны зіні тиімді басару абілетімен жзеге асыра алады.