Зки Ахметовті деби-теориялы зерттеу ебектері.

Зерттеулері 2900070029%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%22аза"HYPERLINK "B%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%22аза"аза жне 091181%22орыс"орыс тілдерінде жазылан. ылыми-зерттеу

ебектері 29000700293040501080511%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азаHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетіні"HYPERLINK "%96%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азаHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетіні"азаHYPERLINK "%96%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азаHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетіні" HYPERLINK "%96%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22азаHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22%20HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B_%D3%99%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8%D0%B5%D1%82%D1%96%22дебиетіні"дебиетіні 02001081%22тарихы"тарихы мен теориясы мселелеріне, азіргі дебиеттанудаы дстр мен жаашылды, кркемдік шеберлік, 09018108000поэтика, 3040501081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D3%98%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8&action=edit&redlink=1"деби"HYPERLINK "%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D3%98%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B8&action=edit&redlink=1"деби"деби байланыстар проблемаларына арналан. аза леіні згешеліктері мен рылымын зерттеуді 2180180081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B8&action=edit&redlink=1"ылыми"HYPERLINK "%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%92%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D0%B8&action=edit&redlink=1"ылыми"ылыми жйесін жасады. Абайтану, 31050700210001%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83%22уезовтану"HYPERLINK "%83%22HYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%98%D1%83%D0%B5%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83%22уезовтану"уезовтану мселелерін текстол., тарихилы ырынан зерттеген іргелі ылыми 090000310010818монографиялар жазды. 0010009Абайды толы шыармалар жинаы басылымдарын (1954, 1957, 1970, 1995) дайындап, растырушыларды жне тсініктемелер авторларыны бірі болды. 030081%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"ЗHYPERLINK "%22ЗHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"HYPERLINK "%22ЗHYPERLINK%20%22http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D3%99%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1"ки"ки редакциясымен «дебиеттану терминдеріні сздігі» жары крді (1996). Ш.Ш.0330081000002Улиханов атындаы (1980), Абайды шыарма мрасын зерттеу жне «0010009Абай» энциклопедиясындаы маалалары шін 1996 ж. Зкиге Р Мемлекеттік сыйлытары берілді. «ле сзді теориясы» аталатын монографиясы 1992 ж. ытайда 00011829жары крді. азастан Жоары. Кеесіні депутаты болып сайланан (1985).Оны «Лермонтов жне Абай», «Казахское стихосложение», «О языке казахской поэзии», «ле сзді теориясы», «аза дебиетіні азіргі дамуы жне дстрі» (1978), «Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания» (1984), «Абайды аынды лемі», «дебиеттану терминдеріні сздігі», «Роман-эпопея Мухтара Ауэзова», «Поэзия шыы – даналы», таы баса зерттеулері дебиет пен ылым шін аса нды ебектер болып саналады.

 

Зки Ахметов 11 монография-ны, 15 жымды ебекті, оу ралдары мен оулытарды авторы. Кптеген ылыми жинатар мен академиялы басылымдара тсінік жазып, растыран. «Зки Ахметовті есімін лемге йгілі еткен «Казахское стихосложение» (1964) атты ататы ебегі кні бгінге дейін тек тркі халытарыны ана емес, силлабикалы ле ры-лысы бар барлы елді поэзиясына арналан ебектерде пайдаланылады» деп академик С.асабасов зіні ылыми ебектерінде тжырым жасайды.

1950 жылдарды ортасынан бастап аза поэзиясындаы йас, ыра, буын, буна, шума проблемаларымен шылданып, кптеген маалалар жазуы, кейінірек «Казахское стихосложение» атты нды ылыми монографиясын жариялауы аза дебиеті теориясыны поэзияа атысты е іргелі проблемаларына осан тедесі жо дниелер деуге болады. Оны бл ебегіні ндылыы жнінде орысты крнекті алымы В.Журминский зіні тркілер поэзиясы туралы зерттеулерінде де жоары баасын беріп, ол жайында: «Здесь достаточно отметить... докторскую диссертацию и ряд статей З.А.Ахметова о казахском стихе, заслуживающих особого внимания как по своему теоретическому уровню, так и по богатству и новизне конкретной информации и анализа... З.Ахметов своевременно напомнил о дополнительном фонетическом признаке силлабической системы, который был выдвинут Валерием Брюсовыми с учетом заказанных особенностей итальянского языка и стиха. Согласно наблюдению Т.Ковальского, которое подтвердил и обосновал З.Ахметов на материале казахского короткого (7-8 сложного) народно-эпического стиха (жыр), постоянный характер в таком стихе имеет трехсложная клаузула...З.Ахметов систематизировал ряд случаев видимой неравно-сложности, обьясняемых фонетически факультативной элизей слабых (сверхкратких) слогов и явлением зияния... »,-деп аза ледеріндегі 7-8буынды клаузула мен элизия былыстарына айрыша мн бергендігін, жалпы поэзияа тн ндылы екенін де ылыми негіздегендігін, теориялы дегейі мен бай жаалыын жан-жаты зерделегендігін жазады /1,9/.

Зки Ахметов зіні «ле сзді теориясы» (1973) ебегінде ле сзді теориясын, аза ледеріні тілін, ле рылымыны ерекшеліктерін, деби-тарихи былысын, сз неріні су, даму кезедерін жан-жаты арастырады. алым лтты сз неріні негізгі даму задылытарын ашып, лтты сипатты басты белгілерін анытап, поэзия тіліні негізгі бейнелеу ралдарын жіктеп береді. аза ледеріні негізгі рылысын айындап, ыра райтын блшектерін, трлі йас, тарма, шума, кезедерін наты мысалдармен длелдеп крсетеді. алым бл ебегінде аза, орыс, еуропа алымдарыны брын айтылан пікірлерін жааша орытып, трлі бейнелеу, кріктеу, суреттеу ралдарына азаша анытама беріп, ледер арылы негіздеп тсіндіреді. аза ледеріне тн трлі суреттілік, бейнелілік, сипат-асиеттерін айындап, ындырады. Зки Ахметов - аза ледеріні кп асырлы байлыын ерекше жітілікпен зерттеп, р дуірде туан жаа формаларды дп басып, аындыты кркемдік ндылыын, слулы мнін з трысынан ашып крсеткен алым.

алымны Мхтар уезов туралы жазан ылыми ебектері де аза дебиеттану ылымына осан сбелі жемісі десек болады. Мнда эпопеяны жазылу, жариялану тарихы, олжазба жне трлі басылымдар, азаша тпнса мен орысша аударма мтіндерді салыстыра арау арылы роман-эпопеяны брын зерттеушілер назарынан тыс алан, жаа ырларын крсетеді.

Дебиеттер тізімі

1. Зки Ахметов. Ана тілі баспасы. Тадамалы, 1 том, 2008.

2. аза дебиетіні тарихы. 9 том. –А., 2005.

3. С.ирабаев. Таланта рмет. -А., 1988.

4. З.абдолов. Арна. –А., 1988.

3. Кне грекиядаы эстетиканы даму ерекшеліктері. Эстетика философияны бір тармаы. Сондытан да з тарихын адамзат баласы саналы мір сре бастаан тстан алады. Ежелгі шыыс халытарынан шыан философтар сол ерте дуірлерді зінде сз неріні, музыканы адама, жалпы оама сері туралы р алуан пікірлерін жазып алдыран. Мысыр, Вавилон, нді, ытай, Шумер жазбаларыны кейбір бізге жеткен зінділерінен біз мны аны аарамыз. Біра оларды ішіндегі бізге е наты малмат беретіні ежелгі Грекия. Ежелгі Грекияны К. Маркс «адамзат оамыны балалы кезеі» деп атаан. Грекия еуропалы лемні, еуропалы ылым мен ркениетті бастауында тран ел. Біз сол грек алымдарыны ой-пікірлерінен барынша тжырымды, наты эстетика іліміне атысты идеялы жаалытарды кездестіре аламыз.

Грекияда да эстетика баса ылымдар секілді философиялы ілімні бір саласы ретінде ана дамып, ркендеді. Сондытан да Грекияда алашы эстетиканы зерттеген алымдарды философтар боланына таалуды керегі жо. Бл дстр ылымда кні кешеге дейін жаласып келді. Мысалы, эстетиканы барынша тере зерттеген ХІІІ асырда мір срген неміс алымдары Ф. Гегель мен И. Канттар да кемегер философтар болатын. Бан арап эстетиканы ала жылжытан тек ана философтар екен, басалар оан араласпаан екен деген ой тумауы керек. Мысалы, аттары лемге йгілі, ататы аын-жазушылар, суретшілер, мсіншілер, музыканттар да з кезінде эстетиканы ала дамуына з лестерін осты.

«лемдік эстетика нер трлеріні тууын оамды дамумен сабатас арайды. Бл трыдан архитектура (сулет нері) техникамен, оамны экономикалы арым-атынастарымен те тыыз байланысып жатыр» – деген дебиеттанушы алым Р. Нралиевті пікірін есте стаан абзал. [4, 14 б.]

Ежелгі Грекиядаы кркемдік ойды пайда болу, даму сипатын толы тсіну шін сол дуірдегі ойшылдарды нер туралы пікірлерімен толы танысып шыу жеткіліксіз, олардан баса сол ойшылдар дниеге келген уаыт пен кеістікті шынайы мдени леуметтік негізін, олар туып-скен, кзарастары мен кркемдік танымдары алыптасан ортаны жай-жапсарын тере зерттеп тсінуге тиіспіз.

Классикалы антика дуірінде нерді эстетикалы ерекшеліктері алай зерттелгенін талыа салмас брын сол антикалы кезедегі театр, музыка, сулет нері, мсін жне сурет нері алай жасалды, оларды андай эстетикалы талама негіздеп жасады, ол туындылар андай кркемдік ажеттіліктерге жауап бере алды деген мселелер тірегінде ойланып аланымыз жн.

Біз классикалы антика кезеі деп бізді жыл санауымыза дейінгі І асырдан І асыра дейінгі аралыты, яни грек асйектер полисіні глденуі мен лдырап ирауына дейінгі екі жз жылдан аса уаытты амтитын кезеді атаймыз. лемдік классикалы дебиетті басында тран Эсхил, Софокл, Еврепид, Аристофан секілді драматургтер дл осы уаытта сз нері аспанында жарырай крініп, ертедегі гректерді трагедия жне комедия жанрларын брын адамзат баласы ол жеткізе алмаан шырау биіктерге ктерді. Бейнелеу нері де ерекше арынмен дамыды. Сурет нері туындылары бізді заманымыза дейін саталып жетпесе де сол кезден алан жазба деректер Аполлодор, Полигнот, Зевксис сияты йгілі шебер суретшілерді боланы туралы маызды мліметтер алдыран. Сол кне дуірді зінде гректерде суреттерді сатап, крме ткізетін «Пинакотек» деп аталатын арнайы имараттар болан деседі. Жылына бірнеше рет сурет неріні крмелері йымдастырылып, бейнелеу неріні майталман білгір сыншылары салынан суреттерді артышылытары мен кемшіліктері туралы з ой-пікірлерін ортаа салатын болан. Ол наыз нер мерекесі ретінде тойланып, шебер суретшілер жлде алып, ататары шартарапа жайылып жатады екен.

Ал «тастан ашалан адамдар мен жан-жануарларды мсіндері кшеде жрген тірі адамдардан да кп еді» деген Плутархты сзі сол замандаы грек халыны нерге деген керемет ынта-ыыласын, кзарасын айын танытса керек. Сол кезден алан дене бітімі сымбатты ер жігіт пен слу йел мсіндері туралы жазылан мына сипаттаманы осы арада толы келтіргенді жн санап отырмыз

«Монументтік мсінге ерекше тн ер жрек атлет-сарбаз типі б.э. брыны VI асырды бедерлі бейнелерінде жиі кездеседі. Б.э. брыны 510 жыл шамасында афинылы шебер Аристокл Аристионны бейнесі салынан мрмр лпытас жасады. Оны кеудесіндегі алы былары сауытыны астынан хитоны крінеді, басында дулыа, аяында ола саптама сауыт. Сарбаз найзаа сйеніп тр, ол бар тласымен зынша тата таса келісті ойылан. Шебер Аристионны бет лпетін, олыны саусатары мен аяыны башпайларын, блшы еттерін айындап тран хитоныны нзік клтелерін таажайып нерпаздыпен сомдаан. Шынайы мірше кріністерді берудегі айрыша бір сйіспеншілік бейнеге ттасты дарытып тр. Бедер сырланан. Сарбазды снді шашында, саалы мен ару-жараында ызылт сырды ізі саталан.

Писистрат пен оны балаларыны тираниясы заманында афинылы л иеленушілерді нзік эстетикалы талаптарына гректер кора деп атаан ыздарды тамаша мрмр мсіндері жауап берді. Афины абызтайларын бейнелейтін олар Акропольдегі тірия храмында трды. Мндай мсіндерді бірнеше ондааны табылды. Оларды кбісі б.э. брыны VI асырды екінші жартысына, Аттикада иониялы шеберлер жмыс істеген кезге жатады. Бізге аты беймлім талантты аттикалы бдізшіні олынан шыан ораны мсіні мбеге аян. Ол б.э. брыны 530 жыл шамасында парос мрмрінен ашалан. Шебер жн матадан пеплос (лыпа) киіп, белін ынай буан ызды имылсыз алпындаы кескінін бейнелеген. Оны иыында алыдау материалдан тігілген желбегей, лыпасыны астынан нзік сызытармен тартылан кенеп хитоны байалады. Хитонны тмен арай тгілген етегі ызды са пішінін айындай тседі. ыз басына сн берген ола шір саталмаан, лаында сырасы болан, сол олына шір немесе бта стап тран. Мсінші мрмрда ызды албыраан жзін, иышалау, баданадай кз жанарын, иаш асы мен сл езу тарта жымиан ойлы клкісін таажайып нзіктікпен жеткізген. Баырая араан ашы жанары мен бетіні алмасындаы иірім шыры іне аал пктік, рухани айынды береді. Кора бейнесі шынайы шаттыымен, баурап алатын жасты ша слулыымен кз тартады. Мрмрді алтындай жайлы тсі иыына тгілген шашыны ызыл кре реіне тамаша жарасады. Мсінге жаылан сыр талампаз нерді танытады. ас-кірпігі ара, кзі мен ерні оыр, желбегейіні жиегі жасыл сырмен боялан. Осыны брі мсінге мерекедегідей шат-шадыман беріп, жайнатып тр». [5, С. 80-81]

Біра ежелгі Грекияда кезінде шарытап дамыан нерді бірі – музыка нері туралы бізге жеткен деректер мардымсыз.

Антикалы кркем мдениет, соны ішінде эстетика неге классикалы деп аталды? Классика дегенні зі не нрсе? Гегель аталан термин жайлы тере толана келіп: «жымды масаттар мен ндылытар жеке тланы масаттары мен ндылытарымен те дрежеде болатын оамды жадай мдениет тарихында классикалы деп аталады», – деген орытынды жасаан екен. Біздіше бл сол дуірдегі нер дамуны ерекшелігін тере талдап тсінген со, аталан кезе мдениетіні табиатын дрыс таныаннан кейін барып айтылан е дрыс пікір деп ойлаймыз.

Расында да ежелгі Грекияны классикалы дуірінде антикалы полистер глденіп, ркендеді. Онда мір срген жеке адамны масат-мддесі кллі оамны масат-мдделерімен йлесімділікте болды. Антикалы полис азаматы з полисінде зін ауіпсіз, еркін сезінді. йткені оны жеке басын, ыын, масат-мддесін полис орады, оамды атынастарда ділдік стемдік рды, мемлекет пен жеке адам мдделері бір бірімен тыыз байланыста, те дрежеде мір срді. Осыдан келіп объективті жне субъективті жадайлар бір-біріне кірігіп кетті, іштей йлесім тапан згеше лгі, лшем пайда болды.

 

Билет