Кркемдік діс табиаты.

Кркемдік діс деген ымды орыс алымы Ю. Борев эстетика категорияларыны атарына жатызады. Оны пайда боланына да бар-жоы бір асыра жуы уаыт болды. Кркемдік діс деген ым алаш рет негізінен кеес дебиетіні сынында пайда болан. Сондытан да ол лі кнге дейін азіргі ТМД елдеріні эстетикалы ойлау жйесінде саталып отыр. Ал кркемдік діс деген терминді ежелгі грек ойшылдары да, Батыс Еуропаны эстетиканы зерттеген алымдары да, керек десеіз он тоызыншы асырдаы орысты ататы сыншылары да пайдаланбаан.

Кркемдік діс дегенні зі алаш рет жалпы нерді зерттеуге байланысты философиялы діс ретінде пайда болан. Біра нер мен философияны зіндік ерекшеліктері бар екенін саралай келіп, нерге тиесілісін кркемдік діс деп атауды айналыса енгізген.

Негізінен, кне Грекияны зінде нерді зерделеуді дісі туралы пайымдаулар болан. Мысалы, Аристотель: «Аиат – шындыа еліктеуден туады, ол шынды алай болса дл солай, жрт ол туралы алай ойлап, алай айтса дл солай, оны зі алай болуы керек болса на солай болады», – деп нердегі «мемезисті» ш трін атап крсеткен.

«діс туралы толам» (1637 ж.) деген философиялы трактатында Рене Декарт адамдарды кллі танымды рекетін реттеуші канондар мен ережелерді жасауды, білімді ата жйелеу талабын оюды рационализмні негізгі принципі ретінде сынан. Аталан принциптер классицизмні кркемдік дісіні негізі болып аланды. Ал Эмиль Золяны нердегі эксперименталды діс туралы жазаны млім. Мнан кркемдік діс деген термин кейін пайда боланымен, оны мні мен мазмны туралы гіме ерте кезден-а сз болып келгенін аарамыз.

Кркемдік діс табиаты андай? Бл мселе тірегіндегі дау-дамай кні бгінге дейін толастаан емес. Базы заманны бір ойшылдары оны кркемдік тсілдер мен ралдар жиынтыы ретінде тсіндірсе, енді бір алымдар одан нерді аиат шындыа эстетикалы атынасын байаанын жазады, ал шіншілері оны жалпы дниетанымды жне идеологиялы принциптер жйесі ретінде танитынын тілге тиек етеді.

Жалпы кркемдік діс пен нердегі р алуан аымдарды да бір-бірінен алша жатан тсініктер емес екенін ааруа болады. Аым нерді белгілі оамды санаа бейімдеуші, алдындаы аымдар мен дістерді сарапа салып, оны ажеттісін алып, ажетсізін шыарып тастауа орайластырылан кзарастар жиынтыы.

XX асырдаы кптеген мдениеттанушылар мен нертанушылар ХХ асыр нерін дадарыса шыраан, барлы берерін беріп болан, одан рі дамуыны болашаы жо деп жазды. Кркем шыармашылыты жасандылыы, нерді з мнін жойандыы жайлы Еуропаны белгілі ойшылдары О. Шпенглер, Н. Абердяев, Т. Адорнолар да з пікірлерін білдірген еді. Х. Ортега-и-Гассет ХХ асыр нерін зінше талдай келіп, ол туралы айтылан р алуан пікірлерді жаа мдениетті лі аяынан трып кете оймаан жастыынан деген длел келтірді. р илы арама-айшылытары мен тосын пікірлеріне арамастан ол аталан кезеді жанталасан ізденістер дуірі, жаа тжірибелер уаыты, мдениетте жааша рухты пайда болан асыры деп баалады.

Расында да, ХХ асыр адамзат мдениетінде тбегейлі згерістер мен жаалытар дуірі ретінде есте алады. ХХ асырды басында-а біз адамзатты кркемдік санасыны дамуында брыны нер трлеріне араанда лем бейнесін згеше пайымдауды пайда боланын аарамыз. Ол пайымдаулар брыннан алыптасан нердегі дстрге млдем сйкеспейтіндігімен ерекшеленді. Ондаы кркемдік ізденістерді басты ерекшелігі сонда, р текті кркемдік аымдар брыныдай бірінен кейін бірі дамыан жо, олар брі бірдей бір мезгілде ос абат (параллельді) дамып отырды жне оларды брі де те дрежеде абылданды. Сол аымдар тгелдей жинатала келе нерде ХХ асыр адамыны бейнесін сомдады.

Негізінен, ХХ . басындаы мдениет пен нердегі лы ткеріс зінен-зі пайда бола алан жо. Оны тп-тамыры ХІХ асырдаы романтизм, реализм баыттарымен жне символизм, импрессионизм жне натурализм сияты аымдардаы кркемдік ойлармен штасып жатанын байау иын емес.

Шынайы мірдегі заттылытан арылу, оны жаа принциптер бойынша талдап орыту, кескіндеу жне дебиеттегі рылымды згерістерге сйкес нерді ішкі ресурстарын жинатап жеткізу П. Пикассо, В. Кондинский секілді бейтаныс бейнелер мен Д. Джойс, М. Пруст сияты тылсым тілмен сипаттау, сол арылы дуір тынысын таныту, расында да нерді згеше сопапен беталанын крсетеді. нерді блай жаа сапада крініс беруі жай ана тжірибеден туан жаалы емес еді, ол сол тстаы объективті жадайлармен де толы сйкес келетін шыармашылы ізденістерді жемісі болып саналады.

Ескі лем бейнесін иратып, жааша пайымдау нерді барлы саласында орын алып жатты. Себебі ылымда мні орасан зор жаалытар ашылып, ол оамды санаа, сонымен атар кркемдік санаа да з серін тигізбей алмады. Физикада ядроны блшектенуі, ытималды теориясыны пайда болуы, психоанализді дамуы, уаыт пен кеістікке атысты жаалытарды ашылуы нердегі адам мселесін айта арауа алып келді.

Брыны роман, драмаларды жазылу сипатында классикалы дстр ата саталатын. аламгерлер зі сомдаан кейіпкерлерге сенетін, оларды тірі адамдар сияты сомдауа тырысатын. Бальзак, Стендаль, Толстой, Достоевскийлерді райсысы з кейіпкерлерін барынша аялап, оларды арасындаы тартысты шынайылыы шін бар ойлары мен иялдарын сарп етті, ол образдарды оырмана сер ету жаын да рдайым естерінен шыаран емес. Реалистік шыармаларда ешандай кемшілік болмайтын. Реалистік нер туындыларында «аарманны бешпетіндегі кішкентай кміс тймеден бастап, мрнындаы елеусіз меге дейін» апысыз суреттелетін. Уаыт те келе біртіндеп классикалы реалистік кейіпкерлер здеріні бойларындаы натылы пен заттылытан арыла бастады. Оырман тгілі аламгерлерді здері де брыны кркем шыармада жасалан аиат шындыа кдікпен арайтын болды. Жаа мірді мазмны ретінде кзбен кріп, олмен стауа иын мірді беймлім, тылсым былыстары алына бастады. Олар брыны кейіпкерлер секілді алыптасан дстрмен емес, иялмен, ишарамен, сан алуан модальды ымдармен сомдалатын болды. Кркем лемді р алуан лшеммен игеруді зі брыннан алыптасан, зімізге жасы таныс образдардан бас тартуа, оларды брын жалпы жртшылы кріп байай бермейтін, тередеп ене алмайтын ырларын ашып крсетуге деген штарлы оянды, оны нер тілімен бейнелеуге деген талпыныс кшейді. Жаашылдар здеріні алдарындаыларды «кпсзділіктері» «ра баяндауа марлытары» шін сынады.

Жаа жолдаыларды шыармалары брыны дстрді станатындарды шыармаларына араанда ай жаынан болсын згеше сипатта болды. арапайым оырман шін модернистер кркемдікті тек ана бетін алып аландай сер алдырды. Брыны шыармаларда жан-жаты ашылатын мір шындыы енді тсінуге иын блдыр бірдееге айналды, брын арпалысан крес арылы танылатын аиат шынды, деби аарман бейнесі енді оырман алай ойласа, сол бола салатын кйге тскендей сер алдыратын болды. Белгісіз тылсым алдындаы орыныш, тп негізі тсініксіз жаа сурет алдындаы рей, барлы дниені бір-бірімен былыып араласып кетуі нерді сырты састытарынан саналы трде бас тартып, абылдап тйсінуге олайлы «бетін ана алитын» тсілмен шектелуге жол ашты.

Аиат шындытаы тартыс пен оны мні кркем ойа араанда лдеайда маызды деп танылды. Оырман шін лкен серге блену – реалистік нердегі адамды сипаттаумен жалытыратын суреттемелерді ауыстыру арылы жзеге асты. Оырмандар Фрейд, Пруст, Джойс шыармаларындаы ішкі монологты згеше сипатымен танысаннан кейін, бейсаналылыты лі ашылмаан жатарын оыаннан со брын зі байамаан жаа лемге еніп кеткендей кй кешетіні рас. Оырман зіні брыннан алыптасан дстрлі нер шекарасынан алай шыып кеткенін зі де аармай алады. Брыны кркемдік нарратив дістері здеріні берерін беріп болды, брыны кркемдік уаыт интриганы (кркем рекетті рістеуін) ала итермелеуші арынынан айырылып, тиы тереге батып кетті, ондаы дерісті баяулыы сонша тотап аландай сер алдырады. Брын кллі оырмана таныс сезімдер здеріні формасы мен атауларын згертті.

нерді классикалы емес трлеріні дебиетке баса-кктеп кіруі алашында нерді кні жеткен азасы ретінде абылдананы да рас. Кркем шыармашылыты жаа фазасыны зіне тн ерекшелігі сол – ол зіні алдындаы барлы нер трлеріні ммкіндіктері мен масаттарын айта сараптауа (ревизиялауа) кірісті.

 

2. Кне гректерді трагедияларындаы «жазмыш», «тадыр» концепциясы. Кне гректерді амфитеатрларда ойан трагедиялары негізінен жазмыш, тадыр трагедиясын крсетумен ана шектелген. Оны антикалы дуірдегі трагедияны атасы болып саналатын Софоклды «Эдип патша» трагедиясынан байауымыза болады. Бл шыармадаы трагедия сюжетіне таяу шыыс пен гректерде ежелден айтылып келе жатан Эдип патша туралы миф арау болан. Онда болаша патша Эдип тумай трып-а оны пешенесіне зіні кесін лтіріп, анасын йелдікке алатыны жазылып ойылады. Оны алдын-ала суегейден естіген болаша патшаны кесі мен шешесі бала туа салысымен оны ормана жыртыш адара жем болсын деп апартып тастайды. Біра оны апаран лдары баланы ормана тастап кетуге имай, крші патшалыты адамдарыны олына тсуіне жадай жасайды. Сйтіп Эдип крші елді патша сарайында баса ханзадалардан кем болмай ата-ана махаббатына бленіп, жасы трбие алады. зіні асыранды екенін де білмей седі.

Бірде ер жетіп, етек жиан Эдип ханзада нкерлерін ертіп, ел мен жер кру шін алыс сапара шыады. Жолда бтен елді патшасыны керуеніне кездесіп алады. Екеуіні арасында кикілжі туып аыры соысып, ол ханзаданы крші елді патшасын лтіруімен аяталады. (Ол трагедияны соында Эдипті кесі болып шыады). Одан рі саяхаттай жріп бір елге орлы крсетіп отыран айдаармен соысады. Оны жеіп бір алаа келсе ала трындары мен патшайымы оан риза болып жауыз айдаардан тараны шін оан не аласа да орындалатынын жеткізеді. Егер аласа жаында ана ері аза тауып, жесір алан патшайымны зі де оан кйеуге шыуа дайын екендігін білдіреді. Слу патшайымды крген Эдип оан йленбеймін деп айта алмайды. Сйтіп адамдар анша жерден жазмыштан ашып тыламын десе де ол ойлары жзеге аспайды, ертеректе айтан суегейді барлы айтандары орындалады. Бл азаты «жазмыштан озмыш жо» деген кнеден келе жатан маалымен толы сйкес келеді. анша жерден ашып тыламын десе де адам мадайына жазылан тадыр талайынан асып кете алмайды деген ой тйіндейді.

Адамзат дамуыны алашы кезеіндегі шыармаларда пешенеге жазылан тадыр адамдарды жасылыа деген мтылыстарынан лдеайда басым тсіп жатады. ділеттілік, жасылы шін креске шыан, сол жола басын бйгеге тіккен адам брібір тбінде жеіліске шырайды. Аталан трагедиядаы брібір болмай оймайтын, йтеуір тбінде болуы тиіс алы шарт «жазмыш» трагедиясыны классикалы дстрлі лгісі болды. Мнан біз тек сол кездегі авторды жеке кзарасын ана емес, сонымен бірге ерте дуірдегі гректерді мір туралы дниетанымдарын да наты тануымыза болады. Жалпы трагедиялы деген ымны астарында белгілі бір халыа, белгілі бір дуірге тн адамдарды дниеге деген философиясы, кзарастар жиынтыы жататынын жоа шыара алмаймыз.

Кллі тркі халытарына орта орыт ата туралы аыз да туанда пешенее не жазылды одан ашып тыла алмайсы, басаша болуы ммкін емес, тадыр жеке адамны тілек-талабына, алауына кне бермейді деген ойды одан рі дамыта тседі. Соан араанда, жазмыш, тадыр туралы тсінік ертедегі халытарды барлыыны да дниетанымдарында болан деген болжам жасауа болатын секілді.

Ал айта рлеу дуірінде мір срген У. Шекспир трагедияларындаы тартысты сипаты млдем баса. Онда да айшылы бар, біра ол ертедегі грек трагедияларындаыдай адам мен тадыр арасындаы айшылы емес, адамны іштейгі болмысындаы айшылы, сезім, аыл, ой тартысы. Біз Гамлет пен Король Лирді кріп отырып адамдар арасындаы мінез айшылытарын, кзарастар тартысын адаймыз. Жеке адамны мінезі оны болашаын, тадырын айындайды.

Кріп отыранымыздай, уаыт туіне арай трагедия туралы брыны ескі тсінік тбірімен згеріске шыраан. Біздіше оан та алуды керегі жо, себебі трагедиялы ым да баса эстетиканы категориялары іспетті мірмен, тарихи шындыпен тыыз байланыста дамып, ркендейді. Трагедиядан трагедиялы аарман ымын бліп арастыра алмаймыз. Бл екеуі бірінсіз-бірі мір сре алмайтын былыстар.