Комикалы категория.

Бізді брімізде комикалы дегенді естісек ойымыза клкілі деген ым келеді. Біра мны барлы уаытта солай бола береді екен деп ойлауа болмайды. Комедияны клкі тудыратыны рас, біра клкіні брі бірдей комедиялы рекеттен туады десек ателесеміз. Дегенмен клкі адамны айналадаы комедиялы былыстара деген кіл-кйіні крінісі, ол клкіні адама атыстылыын, субъективті сипатын ана аартып оймайды, жеке адамны комедиялыа атынасын да айындайды.

Расында да комикалы деген шын мнінде не зі? Комикалы дегенні мні – арама-айшылыа толы комизм – алауыздыты, текетіресті, арама-арсылыты нтижесі: Аристотельше – срысызды пен семдікті, И. Кантше – бейшаралы пен асатыты, Жан Поль мен А. Шопенгауерше – аыматы пен аылдылыты, Гегельше – жаланды, негізсіздікті аиаттылыа, маыздылыа айшылыынан пайда болады дейді. Біра бл анытамалар да комедияны шынайы мні мен мазмнын ашып бере алмайды.

ХІХ асырды бірінші ширегіндегі француз оамыны мірін суреттейтін О. Бальзакты ататы романдар сериясын авторды зі «адамзат комедиясы» деп атаан. Біра ол романдарды тек ана кліп отырып оимыз десек ателескен болар едік. Сол сияты орыс жазушысы А. Чехов та зіні ататы пьесасы «Шие баын» комедия деп атаан. Біра оны кріп отырып біз жай ана клмейміз, брын зіміз байай оймаан, біра бізбен бірге атар мір сріп келе жатан тоышарлы пен келесіздікке ой жібере отырып клеміз, сонымен атар кейде майып, іштей уайым жеп айыа берілетін кездеріміз де болады. Яки комедияны шаыратын клкісі арзан клкі емес, ойлы клкі екенін аарамыз.

Трегедия секілді комедия да мірдегі арама-айшылыты сипаттайды, ескі мен жааны арасындаы тартысты суреттейді. Біра трагедиялытан ерекшелегі сол – комедиялы ескіні лсіздігін, оны дамып ркендеп келе жатан жаа дамумен сйкеспейтіндігін, аиат мірді ммкіндіктері мен талаптарымен йлеспейтіндігін, оны семдікке арсы кресте берекесіздік танытып жеіліске шырайтынын нер арылы крсетеді. Комикалы деген – ол брыны жааны ескіріп, адамзат ммкіндіктеріне сйкес келмесе де, мір аымынан алысы келмей, аяа оралы болып, зінен кейін пайда болан жааа кедергі келтіру, сол арылы семдік талаптарыны лшемін бзуы. Ал оны клкі шаыратыны, ескіні жааны жеуге кші жетпейді, ескінікі ділетті крес емес, керісінше тыраштану ана. Трагедиялы пен комедиялыты басты айырмашылыы да оларды бірінде семдікті, яни жааны лсіз (трагедия), ал екіншісінде (комедия), керісінше, сол жааны кшті, стем болуында деп ойлаймыз.

Комедияны шыу тегі мен даму, алыптасу кезедері туралы белгілі алым Есмаамбет Ысмайлов зіні 1940 жылы шыан «дебиет теориясыны мселелері» деген ебегінде біршама толыыра млімет береді.

«Комедияны зі е алашы уаытта гректе шыан.

Космос – карнавал, ода – ле деген сз (яни карнавал леі). Бертін келе комедия деген ат алан. Комедия – бл клкілі ле мен мимиканы тйісуі. уелде Афинаны тран халытары сімдік дайы Дионисті рметіне ойын жасап, клдіргі хор айтады екен. Комедия осыдан шыады.

Грек дебиетінде комедия жанрын бастаушылар Катрин мен Аристофан болан. Бізді эрадан брыны III-IV . характер, интрига комедиясы шыа бастайды. Тилемон, Менандр сияты комедия жазушылары шыады.

Комедия кейіннен рим дебиетінде де шыады. Ататы Плавт, Теренци грек жазушыларына еліктеп, римні адамдарына гректі киімін кигізіп атын береді. Рим империясы лауымен комедия жоалады. Орта асырда комедия сіп рши алмайды.

Тек ана XV . Италияда грек комедиясына еліктеген комедиялар туады, біра сатиралы кекеу, мату жаы жоалып жай кіл ктеру шін ана алынады.

XVI . Шекспирге дейін бл комедия траты алыпа тсіп, бір аладан, екінші алаа кше береді де, се алмай алады. Комедияны сіріп жетілдіруші Шекспир болды.

Бертін келе комедия Испанияда седі. Біра, Испан комедиясы баса жолмен кетеді. Испан комедиясында комедия мен трагедияны элементі аралас, рбір ш перделі сюжетті драманы комедия деп атаан.

Бл комедияда клдіріп, сыаа тсетін шаруа, л адамдары болады. Бл Испанияда комедияны сірген ататы Лопе де Вега жне Кальдерон.

Аылшын комедиясы да осы испан комедиясына сас, з алдына жолы жо.

Комедия XVII . французда сіп шыады. «Мінезлыты клкімен тзету» деген буржуазияны жаа ктеріліп келе жатан раны болды. Француз комедиясыны атасы Молиер болды. Ол, ткен дуірдегі дебиетті барлы тжірибесін пайдаланып характер комедиясыны жоары сатысын жасады. Ол кейінгі шыан аылшынны – Конгривіне, Испанны – Моратинніне, Италияны – Галдонине, орысты Фонфизин, Грибоедовіне серін тигізді.

Соны артын ала француз буржуазиясы клкіден жалыып, сентименталды комедияа кшеді, сентименталды комедия драманы бірінші адымы болады; біра, комедия е аыры рет революция алдында Бомаршенні атымен байланысты бір ктеріліп барып снеді.

Бомаршенні «Фигароны йленуі» деген комедиясы халыты ескі мірге арсы кресуге шаырды. Германияда француза еліктелінген комедия асйектерді олындаы ралы болды. Осыларды олынан тартып алу жнінде Лессинг немісті лтты комедиясын жасау керек деген ран тастады. Орыс дебиетінде комедияны демі трлерін шыаран Грибоедов, Гоголь, Островский болды. Блар комедиясында ірі леуметтік мселені ктереді.

Островский комедияны зін драмаа айналдырды. Мны драмасы наыз реалистік драма еді». [27, 75 б.]

Ал аза комедиясыны басында Ж. Аймауытов (Сыла ыз), Б. Майлин (Майдан), М. уезов (Тнгі сарын, Айман – Шолпан), . Мсіреповтер трды. Олар аза оамыны ары бергі тарихындаы оиаларды, здері мір срген тстаы келесіздіктерді клкіге айналдыра отырып, оамды атынастарды аиат шындыын ашып берді.

Мысалы, . Мсіреповті «Аан сері, Атоты» драмасындаы Атотыны кесі оайды монологынан оны ызыны баытын емес, дние мен жалан олпаша елігіп, шола ойлайтын тоышарлыын креміз.

«оай. Солай болды оайым! Тре тымына да болды, оай аты рана да тсті...

Тірі деген, далаа шыып, желпініп бір алмасам, тіпті йге сыя алар емеспін. Кні кеше екі кісі бас осса, ркімні аузына бір арап, тгіне тсінбей, айтып келіп атынынан срайтын оай! Міне кім болды бгін! Кім болдым дейім саан! Байашы зіді зі: кімні олы батар екен абыраа? Уа, айда жр лгі Сердлі? Ккшетау дуаныны кзі срінетін той жасаалы отыранымда, жаман неме, атын-алашты арасынан шыа алмайын деп жр ме зі?! (аранып.) Ту-ту!.. Мына бетті арадар, аптап келеді ара рттай! ап, сорлы «Басен-тиінде» келеді екен, ая асты болып алып жре ме байстар... Осыны брі де онайды тойына барамыз деп аттанды-ау, ? Мына думанда ызып кетіп, біреуіне тілім тиіп кетіп жрмесе жарар еді... Тоба де онай, тоба де!.. Брі де хазіретті арасы! Кісі деп жарыты хазіретті айтсашы. Аузында алласы отырса, кілінде мен сияты бір жазан таы трады. Шыыс тымыны сауырынан басып-басып байады да, бір марасасын «М, оай!» деп стата салды! Ерте Атотыны затып апаранда атымды байлап жатан біреуіне – «Уай, сен тре тымы боланда айсысыны баласы еді?» деп срасам, содан арыны керегі де жо маан... «лкен даны зін тарт, зін тарт!» деп, шаыраа аса жнелгенде ліп кетсем де мейлі!» [28, 242 б.]

лі олы жетпеген жалан байлы пен алдамшы рметке мас бейшара адамны шалаай ойыны клкі шаыратыны рас. Біра бл тек ана оайды басындаы кй емес, жазушы тек ана бір оайды клкі етіп отыран жо, ол сол оамдаы з баласыны баын саудаа салан талай оайларды тоышар ойлары мен арсыз рекеттерін келемеждеп отыр. Ескіні алдыы ретінде крінетін оай рекеті, оны шола арман-иялы комедиялы былыс. Ал ондаы клкі мірі ткен шарасыз рекетке негізделген, оны брібір жеіске жете алмайтынына сенімнен туан клкі.

Комедияны да трагедия сияты пайда болып, мір сретін ортасы – адамзат оамы болып саналады. Мынау мірде клкіні тудыратын да, оан клетін де адам ана. Кейбір зерттеушілерді баса табиат былыстарынан клкі іздеуі ателік. Мселен итті еркелеп арсаладауы, маймылды трі мен рекеттеріндегі клкілі жайттар, тлкіні улыы мен аюды ебедейсіздігі адам кзімен кріп, адам санасымен баалаанда ана клкілі. Бл жерде адамдар жндіктер мен хайуанаттардан здеріні мінез-лытары мен рекеттеріне сас жайттарды кріп кледі. Сондытан да кркем шыармаларда (мысалдар мен анекдоттарда) оларды мысала ала отырып, адам мінезін ашуа, жаымсыз рекеттерін сынауа, аиат шындыты танытуа пайдаланан.

Комикалы – наты оамды ндылы. Адамнан басаны андай да бір имыл-рекеті табии комикалы болып саналмайды. Егер кшеде біреуді ышыры босап кетіп, шалбары тсіп кетсе де клеміз. Біра бл да шынайы комикалы былыс бола алма емес. Наыз комикалы рекетті леуметтік мні болуы керек.

Аиат мірде комикалыты пайда болу жолдары да, оны адам кіл-кйіне сер ету сипаты да алуан трлі болып келеді. Комикалы атаулыны ыли да клкі шаыра бермейтіндігі туралы жоарыда атап ттік. Сол сияты клкіні де р трлі сипаты, мазмныны зі р баса болып келетінін аара бермейміз. Жеіл клкі, уаныштан туан клкі, ашу-ызадан шыан клкі т.б. деп санамалап кете беруге болады. Оны бірі жеіл зілден, екіншісі маза етуден, шіншісі масаралаудан туындап жатады. Бларды арасында атып алан белгілі шекара бар деп айта алмаймыз. Жеіл зіл кейде иронияа, ал ирония сарказма ауысып жататынын да білеміз.

Абай зіні тртінші ара сзінде клкіні былайша сипаттайды: «рбір уайым-айы ойлаыш кісі не дние шаруасына, не ахирет шаруасына згеден жинаыра болса керек. рбір жинаылыты тбі кеніш болса керек. Енді олай боланда, немі уайым-айыменен жре аламыз ба? немі уайым-айыа жан шыдай ма екен? немі клмей жре аламыз ба, немі клмей жруге жан шыдай ма екен? Жо, мен немі уайым-айыменен бол демеймін. Уайым-айысыздыыа уайым-айы ылдаы, сол уайым-айысыздытан тыларлы харекет табу керек м ылу керек. рбір орынды харекет зі де уайым-айыны азайтады, орынсыз клкіменен азайтпа айыны, орынды харекетпен азайт.

Шыар есігін таба алмай, уайым-айыны ішіне кіріп алып, амалып алма, ол зі де – бір антранды жне рбір жаман кісіні ылыына клсе, оан рахаттанып клме, ыза боланынан кл, ызалы клкі зі де – айы. Ондай клкіге немі зі де салынбассы, рбір жасы адамны жасылы тапанына рахаттанып клсе, оны жасылыты жасылыынан тапандыын ибрат кріп кл. рбір ибрат алматы зі де мастыа жібермей, уаытымен тотатады. Кп клкіні брін де матааным жо, оны ішінде бір клкі бар-ау – дай жаратан орныменен іштен, ккіректен клмейді, олдан жасап, сыртыменен бет-аузын тзеп, бай-бай клкіні нін сндеп демішілік шін клетін бояма клкі». [29, 100-101 б.]

Абай клкіні жай ана еріккенні ермегі емес, этикалы, леуметтік мні бар мінез ретінде арастырады. Оны оамды мніне талдау жасайды.

Аиат мірдегі комикалыты негізгі тегі, нердегі зіне тн жанрлы трі – юмор мен сатира.

Сатиралы комикалыты ерекше жанры ретінде зиянды былыстарды шкерелеуге, оама ауіпті кемшіліктерді бет-пердесін сыпырып, сынауа ызмет етеді. Оан з дуіріндегі оамды айшылытар мен тоышарлыты аяусыз сынаан Абайды сатиралары наты мысал бола алады.

Мз болады болысы,

Араа лы аана.

Шілтірейтіп орысы

Шенді шекпен жапана.

 

Кнде жасы бола ма,

Бір ылыы жаана?

Оалы тон тола ма,

Ар-ятын сатана?!

 

Одан міт кім ылар,

Жол табар деп сасанда?

йтіп асан жолыар

Кешікпей-а тосана.[19, 81 б.]

 

Елді басшысы, кпті ораны саналан болысты бойындаы барлы злым да аяр мінез-лыты Абай аталан сатиралы леінде аяусыз сынаан. Халыты ккейінде жрген, біра айта алмаан іштейгі ыза-наласын аын барынша дл, барынша шебер жеткізген. Сатиралы шыармалардаы жеке адам бойындаы немесе оамдаы кеселді рекеттер мен былыстара берген авторды кесімі сол оамда мір сріп жатан кпшілік пікірімен сйкес келген жадайда ана ол оамды пікірге айналатынын ескерсек, Абай сатирасы з дуіріндегі оамды пікір, кпшілікті ойы екеніне шк келтіре алмаймыз.

Юмор – ол мір былыстары мен адам болмысындаы андай да бір сйкессіздікті крсететін жанр. Ол жанрда крсетілген сйкессіздікті жою не болмаса згерту міндетті емес. Ю. Борев «Комедия дамушы ркениетті жемісі. Клкі з болмысында демократиялы болып келеді. Ол иерархияа (баыныштылыа) беделділер мен шенділерді алдында тізе бгуге арсы. Ол барлы тесіздік атаулы мен зорлы-зомбылыа, жеке дара билеушілікке кереар кш ретінде мір среді», – дейді. [24, С. 84]

нердегі комикалыты наты жзеге асатын орны – дебиеттегі, театрдаы, кинодаы, теледидардаы комедиялы жанрлар. Комикалыты зіндік ерекшеліктеріне байланысты онда суреттелетін жеіл водевильден ткір сатиралы шыармалара дейін р алуан сипата ие болады. Сонымен бірге комикалы сипат нерді баса да р трлі салалары мен жанрларында крініс беретінін жоа шыара алмаймыз, мысалы, сурет нері музыка т.б. рине нерді р алуан трлеріндегі комикалы былыстарды крініс беру, бейнелену ерекшеліктері мен ммкіндіктері р трлі болып келеді.

Комикалы пен трагедиялы категорияларды шыан тегі бір деген де пікірлер бар. Оны кбінесе грек аызындаы Дионис культімен байланыстырады. Дионис лгенде айтылан жотаудан трагедия пайда болан, ал оны айта тірілуіне байланысты туан гімелерден комедия пайда болан деген аыз саталан. алай десек те бл екі категория мазмны мен оамды сипаты жаынан кейде бір-бірімен те жаын, кейде бір-біріне млдем арама-арсы, табиаты жат, алыс ымдар сияты тсіндіріледі. Осыны зі-а оларды философиялы мніні лі толы танылып болмаанын аарса керек.

Трагедия мен комедия магнитті плюс жне минус зарядты таяшаны екі шы секілді. арама-арсы зарядта болса да бірінен бірі кете алмай, бірінсіз бірі мір сре алмайтын ттас бір рекетті екі ыры іспетті. Сондытан да трагедия жрген жерде комедия, ал комедия жрген жерде трагедия мір сре береді.

 

Билет