Нер – мірді тануды бір жолы

НЕР– адамзатты, оамды санадаы идеологияны формасы. Оны бейнелейтін объектісі де біреу: ол – мір, аиат шынды.

...ай заманда да баытты мір, оды адам шын кркемнерді эстетикалы мраты болан. Барлы елді халы творчествосы барлы кезде сол халыты ымына, арман-мддесіне сай жасы мірді лгі, неге ттан аарман адамдарды бейнесін жырлааны белгілі».

Кез келген шыармадаы шытырман оианы кптеген элементтері аламгерді з басынан ткізген мірлік материалмен астасып жататыны рас. Суреткер зі крген, жан-тнімен сезінген шындыты ана адам таданарлытай реалистікпен слу етіп суреттей алады. Аиат шынды жо жерде тере мазмнны болуы ммкін емес. нердегі субъективизм мірді объективті мазмнын ашу ралына айналанда ана кркем мдениетті дамуына ызмет етеді. Ал нердегі субъекті мен объектіні араатынасы туралы академик М. аратаевты пікірі мынадай:

«Суреткер – субъект, суреттелетін мір шындыы – объект. Субъект объектіден шыарма туызанда оны кшірмесін жасамайды, кркем бейнелі сурет жасайды. Ол субъект объектіге зіні идеялы, эстетикалы трысынан баа беріп, зіні мдделі кзарасын, масат-ниетін білдіреді, мір шындыын кркемдік жолмен айта жасайды. айта жасалан шынды мір шындыыны дл зі емес, кркем шынды – кркемнер шындыына баынышты жасалан з алдына бір кркем дние. Бл дниені з ішінде мірдегідей шытырман былыстар, адам характерлері бар да, оларды зара байланысы, бірлігі бар. Мны жасаушы суреткерді белсенді творчестволы рекеті.

Сйтіп, кркем шыармада мір шындыыны объективтік сипаттарымен атар, суреткерді зіндік ым, ыылас, арманы атысан субъективтік элементтер де бар, яни объект пен субъектіні зара диалектикалы бірлігі бар. Сондытан да ол адамны жан жйесіне сер етіп, еліктіреді, еріксіз билеп кетеді. йтпесе жай айталанан мір кімді ызытырар еді. Жарасып иысан аиат пен демілік оларды жан салып жырлаан суреткерді жрек жалыны – міне оушыны, крушіні, тыдаушыны билейтін діретті кш осы».

нерді сер ету ерекшелігін былайша тсіндіруге болады. Кркем образдаы рационалдылы (аыл-ой) эмоционалдылыпен рдайым здіксіз байланыста болады жне сол эмоционалды трыдан бааланады. Демек, нер туындысын баалауда аыл-ойдан грі сезімні ызметі жоары екендігі баяыда длелденген нрсе. Кез келген кркем шыармада тартыса тсуші екі тарап кейіпкерлерді сол шыармадаы мір былыстары мен тіршілік болмыса атысты ойлары, негізінен, сол аармандара з атынасын крсететін авторды пікірі екендігін теріс дей алмаймыз. Мндай ойлар тілден крінеді, ал тіл – суреткер шін аиат шындыты зі. Біра ылым тіліне араанда деби тілдегі ойды рдайым эмоционалды бояуы алы болып келеді. Эмоционалды бояу деби тілде былту мен айшытауды жне фонетикалы, интонациялы кркемдеу ралдарын молынан пайдалануды серінен пайда болады. Соны нтижесінде тіл ойды да, сезімді де еркін жеткізе алатын кркем тілге айналады. Тілді осындай асиетін тере тсінген Н. Чернышевский: «нер жай гімеге, соны ішінде ылыми гімеге араанда з масатын лдеайда аны та сенімді жеткізеді. Бояуы аны айшыты суреттер бізді санамызды аса нсаулар мен ра баяндаулара араанда лдеайда тез баурап алады, айналадаы заттар мен былыстарды сырын барынша аны етіп танытады, ойа онымды етіп тсіндіреді», – деп жазан болатын.

Ал кез келген шыарманы таырыбын суреткер ойдан шыара салмайды. Таырып тадау барысында нер иесін е бірінші адам тадыры, адам міріне атысты р алуан ойлар толандырады, содан со барып идеялы ізденістер мазалай бастайды екен. Таырыпсыз идеяны, идеясыз таырыпты болмайтыны белгілі. Олар зара тыыз байланыста болады. Екінші жаынан, шыарманы идеялы мазмны тікелей суреткерді ойына, иялына туелді болса да, таырып р трлі жадайлара байланысты згерістерге тсуі ммкін. Таырып зі ктерген мселелерді лкен немесе кішілігіне, андай мірлік материалдан алынанына арамастан, оамды трыдан мнді болуы тиіс. Онсыз андай шебер олдан шыан шыарма болса да халыты олдауына ие бола алмайды. Мысалы, кеес дуірінде аза жазушыларыны тарихи таырыпа жазылан шыармалары кпшілікті олдауына ие болды, себебі онда халыты зі алаан аиат шынды, аза оамы ажет еткен рухани мселелер озалан еді.