Асаты категориясыны тарихи даму ерекшеліктер.
Асаты категориясы ХІХ асыра дейін негізінен идеалистік эстетикада кбірек арастырылды. Онда орыныш, рей сезімі мен сол рейден арылу масатында дайа жалбарыну сезімдері бір-бірімен байланыста атар талданып тсіндірілді. Адам зі мір сріп отыран лемде мны тйіршігіндей ана лсіз жаратылыс екендігі оларды басты длелі ретінде крініс тауып келді. Сондытан да асаты дегенді шыармашылы лемні бастамасы ретінде дайа телиді. Мысалы, Гегель дайды лемді жаратушы ретінде «асатыты жетілген трі» деп арайды, сонан келіп нердегі асаты «тек ана дайа рмет крсету» деп тсіндіріледі.
Асатыты даймен теестіруді соы ХІХ асырда кптеген идеалист-эстеттерді оны эстетиканы бір категориясы ретінде танудан бас тартуына келіп сотырды.
Материалист-эстеттерді ішінде орыс алымы Н.Г. Чернышевскийді орны ерекше. Асаты былысынан дайшылды тсінікті сыпырып тастаан философ асатыты реймен байланысын теріске шыарды. Сонымен атар ол асаты пен семдік арасында да ешандай байланыс жо, бл екеуі млдем екі баса тсінік деп ателесті. Ол семдік эстетикалы былысты сапалы асиеті, ал асаты санды асиеті деп шатасты. Орыс философы семдікті асатытан бліп арастыра келіп, тек семдікте ана емес (сынсыз) жаымсыз нрседе де асаты болады деген млдем исына келмейтін тжырым жасады.
Басына тскен ауыр айы-асірет немесе з мірін ерікті трде лімге ию кез-келген адамды асатата бермейді екен, халы шін, отан шін жасаан ерлік, адамзат ккейіндегі армандара лаш ру, сол жолдаы иналыстар мен азаптанулар, лкен масат жолындаы а лім ана асатыа алып келетін крінеді. Мысалы тарихта зін махаббат шін, елеусіз сенім мен кзарастар шін рбан еткендер толып жатыр. Соларды ішіндегі асатыа айналандары озы мен Баян, Елік пен Кебек сияты санаулылары ана. йткені олар сол здері мір срген заманны ділетсіз талаптарына арсы шыты, оларды істерін, пікірлерін халы олдады. Е басты ескерілетін жайт, осынау лы істерді артында оларды образдарыны асаты категориясына айналуына жол ашан лы нер адамдарыны транын мытпауымыз керек. Шкрім дайбердиев пен Мхтар уезов болмаса Елік пен Кебек образдары асаты дрежеге ктеріле алмас еді.
Ал орта асырда хрестианды инквизицияны рбаны болан италиянды алым Джордано Бруноны зі кзі жеткен шынды шін ота ртеніп аза табуы асатыты биік лгісі. Егер ол шіркеуді айтанына кніп, айдауына жрсе, мен ателескенмін десе лмей тірі алуына да болатын еді, біра оан шынды ымбат болды, сол зі длелдеген аиат шынды шін жанын рбан етті. Егер ол аиат шін ртеніп лмесе, райынан айтса оны рекеті адамзат шін аса болмас еді.
Бетпаты шан сты анаты талатын ке жазира шл даласын кргенде бойымызды алашында белгісіз бір рейді рахаттану сезімімен атар билейтінін жоа шыаруа болмас. Ал ожа Ахмет Яссауи мазарын кргенде ешандай да рей, орыныш сезімін адамаймыз.
Асатыа мтылу нерде жеке суреткерді стильдік ерекшелігі ана емес, кейде ол ттастай бір аымны немесе баытты ерекшелігі болуы да ммкін. Асатыа мтылысты сіресе романтикалы нерде басымыра болып келетінін атап крсеткен орынды. Романтик аындар мен сазгерлер, суретшілер з нерлерін асаты жадайында тудырады деген де тсінік бар. Жан Поль Рихтер романтик аындар «е жоары кілді кеістікте» мір среді деген екен. Ал Врубель деген зі романтик данышпан суретші нерді басты міндеті адамдарды жан-дниесін «алып образдар арылы сатытан жирендіру, ояту» депті. Асатыта кнделікті кйкі тірлікті кйбеі сз болмайды. Онда макро кеістіктегі макрооиалар ана сз болады. Микро рекеттерді де лкен ым тудыра алатын, мні зор трлері асаты ымында мір среді. аза ымындаы ірілік, кісілік, мрттік, ерлік, батырлы, шешендік т.б. тсініктер асаты ымымен мазмн жаынан сйкес келеді. лкен лы істер, биік адамгершілік асатыты басты шарты болып саналады.
Біз асаты сезіміні семдікпен астасып жатан сырлы былыс екенін білеміз, солай бола трса да оларды арасында аздаан зіндік айырмашылытары болады. Е басты айырмашылыы асатыты ешашан да клкі шаырмайтыны. Клкі асатыа жат асиет. Асатыа салматылы, ойлылы тн. Мейлі оны клемі шаын болса да мазмны ірі, тіпті зор, сипаты сем болуы тиіс. Себебі асаты деген арапайымдылыпен егіз ым, ал арапайымдылы деген рдайым сем де слу былыс екендігі баршаа аян. Біра арапайымдылы ешашан да клкі шаырмайды. Мны біз жоарыда мысала келтірген Мажан леінен де аны аарамыз. ле мазмны бізді аншалыты уаныша кенелтіп, рахат сезімге блеп, лззата кенелткенімен клкіден ада. Бл жердегі ой айын, сезім шынайы.
Билет