Нерді тектері мен трлері

нер — кркем образдар жйесі арылы адамны дниетанымын, ішкі сезімін, жан дниесіндегі былыстарды бейнелейтін оамды сана мен адам танымыны формасы. нер мірде болан оиаларды аз-алпында алмай, згертіп, трлендіріп, кркем образдарды типтендіру арылы сомдайтын эстетикалы былыс. Оны оамды сананы зге формаларынан даралайтын белгісі де адамны шындыа деген эстетикалы атынасы болып табылады. нерді масаты – дниені, адам мірін, оршаан ортаны кркемдік-эстетикалы трыдан игеру. Кркем шыарманы бел ортасында наты бір тарихи жадайда алынан жеке адам тадыры, адамдарды оамды атынастары мен ызметтері трады. Олар суреткер иялы арылы деліп, кркем образдар трінде беріледі. Шыарманы суреттеу тсілі, рылымды келбеті, кркем бейне жасауды материялды арауы нер трлеріні ерекшеліктерін айындайды. Осыан сай нерді:

кркем дебиет,

музыка,

мсін,

кескіндеме,

театр,

кино,

би,

сулет нері, т.б. трлері бар.

нер р дуірді кркемнер іс - рекетіні жалпы міндетіне баына отырып, бір – бірімпен зара байланысан, біра райсысыны зіндік ерекшелігі бар жеке трлеріні жйесі болып табылады. Объективті реалдылыты асиеттері мен ырлары ртрлі жне кпжаты. Мысалы, музыка адамны ішкі – жан дниесіні уанышын, кйзелісін, торыуын жасы бере алады, ал адамны сырты демілігін, йлесімділігін млдем бере алмайды. нерді р тріні айталанбас зіндік ерешелігі бар.

Эстетикада нерді ш топа бледі:

1. кеістіктік нер – сулет, мсін, бейнелеу т.б.

2. уаытты нер - дебиет, музыка

3. кеістіктік – уаытты нер – театр

Кеістіктік нерді статикалы, уаытты нерді динамикалы, кеістіктік – уаытты нерді синтетикалы деп атауа болады. Бларды абылдау органыны ерекшелігі арылы да крсетуге болады: кеістік нер кзбен кріледі, уаытты нер лапен естіледі, ал кеістіктік пен уаытты нер кзбен де, лапен бір уаытта абылдана береді. нер адамны іс - рекетімен тыыз байланысты, бл да оны жіктеуге негіз болады. Сулет нері мен декоративті – олданбалы нер ебек іс - рекетімен тыыз байланысты, театр, нері ойын іс - рекетімен байланысты. Кркем нер іс - рекетіні табиатынан табиатынан туындайтын мынадай жіктеу бар. олданбалы нер – сулет, декоративті – олданбалы нер. Бейнелеу нері – мсіндеу, бейнелеу, графика, кркем, сурет, уаытты нер. Сйлеу нері - дебиет, уаытты нер. Дыбыс нері – музыка. Крсету «ойын» нері – хореография, кино, теледидар, эстрада, цирк – кеістік уаытты нер. Сз нері іштей – жазба дебиет, ауыз дебиеті болып блінсе, музыкылды нер – вокалды, аспапты музыка трлеріне блінеді. Сахналы нер – драмалы, музыкалды, уырша, эстрада, цирк, т.б. болып жіктеледі. Ауыз дебиеті – эпос, лирика, драма сияты тектерге блінуімен атар, бейнелеу нері – портрет, пейзаж, натюрморт, сахна нері, комедия, трагедия, водевил, т.б. жанрлара блінеді. нер, жалпы аланда, лемді игеруді тарихи алыптасан кркем дісі ретінде зіне тн ерекшеліктер мен зіндік сипата ие. нерді эстетикалы ызметі арылы танымды табиаты мен трбиелік сипаты айындалады. рбір тарихи кезені, сондай-а рбір халыты зіне тн эстетикалды талап, таламдары болады.

нер теориясы бойынша кркем шыармаа негіз болан матерялды арауына байланысты нер трлеріні негізгі ш тобы туындайды:

1) мекендік немесе пластикалды (кескіндеме, мсін, графика, кркем фото, архитектура, т.б.) яни, кркем бейнені кеістікте тзетін нер трлері,

2) мезгілдік (сз жне музыка нері), яни кркем бейнелерді уаыт кеістігінде ратын нер трлері.

3) мекенді-мезгілдік (би, актерлік нер жне осыан негізделген аралас трлер – театр, кино, телевизия, эстрада, цирк, т.б.), яни кркем бейнені белгілі бір уаыт кеістікте тзетін нер трлері.

аза дебиеттануыны негізін алаушы А.Байтрсынов зіні «дебиет танытыш» атты ебегінде нер тарауларын сулет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін (живопись), уез (музыка), сз (дебиет) нері деп даралап, райсысына длді анытама берген болатын.

нерді е кне трлеріні бірі – сулет нері. Оны пайда болуы адам баласыны тіршіліктегі мірлік ажеттілігінен туан. Алашында ол адамды суы пен ыстытан, жауын мен ардан орау шін пайда болан. рине, алашы баспана трлерінен семдік, слулы сипаттарды іздеуді зі аатты болар еді.

рбір нерді жеке трі сол нерге арналан наты нертану ылымдары арылы зерттеледі. Ал эстетика болса сол нер трлеріні пайда болу себептерін, оларды зара байланыстары мен жіктелу принциптерін айындайды, сонымен атар нерді аиат шындыа эстетикалы атынасы, кзарасы трысынан жекелеген нер трлеріні ерекшеліктеріне талдау жасау да эстетиканы мселесі болып табылады.

нер трлеріні кп болуыны басты себебі адамны жасампаздыын алыптастырушы аиат шындыты ралуандыында, нер сипатыны кп ырлылыында деп тсінуіміз керек.

мірді сан трлі былыстарын тек нерді бір ана трімен бейнелеп шыу ммкін емес. Кез келген нерді трі белгілі бір аиат шындыты зіне ыайлы жаын ана айын да айшыты бейнелей алады, ал сол шындыты келесі бір жаын бейнелеп крсетуге оны абілет ммкіндігі жете бермеуі ммкін. Мселен, сурет нері дниедегі заттар мен былыстарды, адамны табии жне леуметтік болмысын жан-жаты тере бейнелеп крсете аланымен, аиат шындыты, адам мінезін имыл-озалыс стінде бейнелеп крсетуге абілетсіз. Сол сияты музыка да адамны сезіміне, іштейгі толанысына, кіл кйіні тере атпарына еніп, орасан зор серге блегенімен, мірдегі наты мселелерді бейнелеуге, сол сезім мен толанысты тудырушы себептерді ашып крсетуге дрменсіз.

Осыан байланысты нер дамуыны екі жаты тенденциясын пайымдауымыза болады. Бір жаынан, кн ткен сайын нерді блшектеніп, жеке нер трлеріні пайда болып жатаныны кусі болудамыз. Екінші жаынан, кптеген нер трлеріні аиат шындыты толы жеткізу шін бірігіп, біріні жеткізе алмаанын екіншісіні кмегімен толытырып келе жатанын да кнделікті мірден кріп, біліп отырмыз. Бл процестер еш уаытта тотамаан жне тоталма та емес.

О баста дебиет пен музыка ттастай бір нерді тріне жататын. лі кнге шейін тайпалы дегейде мір сріп келе жатан кейбір халытарды нерінде би, музыка, театр неріні элементтері мен сурет жне мсін неріні трлері бтін бір органикалы бірлікте екендігін мдениеттануа байланысты р алуан ебектерден оуымыза болады. нерді синкреттілігіні пайда болу шарттары туралы кезінде орыс алымдары Потебня, Веселовский, Жирмунскилер де жазан болатын.

оам дамуына байланысты мірді р алуан былыстарын жан-жаты жне тере бейнелеуге деген ажеттіліктен оларды блініп, жеке нер трлеріні пайда болуына жол ашты.

Екінші жаынан, мірді р алуан жатарыны араатынасын ашып крсетуге деген ажеттілік кптеген нер трлеріні бір-бірімен тыыз байланыста болуына, біріні осал тсын екіншісіні толытыруына ммкіндік жасады (мысалы, сулет нерінде оны мсін нері мен сурет нері толытырып трады, біра райсысы зіні кркемдік мнін сатап алады). Дей транмен де сулет неріні сем де айшыты мазмна ие болуында оларды синтезі маызды рл атарады. оам дамуына байланысты кейін туан нерді бір трі – балет. Біра аталан нер трін бисіз, музыкасыз, кркем декорациясыз кз алдымыза елестете алмаймыз. Мндаы нер трлеріні бірігуі жай ана бірігу емес, жоары дегейде бірігу болып табылады.

Жаа нер трлеріні пайда болуы да, оларды дамуы да оамды рухани ажеттілікке тікелей байланысты болып келеді.

Адамзат оамыны дамуы барысында мынадай жадайлар да болан, мысалы оама ажетті бір нер трі ерекше дамып ал енді бір оама ажет нер трі дамымай, олдан жасалан кедергілерге шырап тоырап алан. Феодализм дуірінен де дін мен мемлекет бірге билік ран тста, семдік ымы тек о дниедегі жмата ана болады деген тсінік стемдік алып тран уаытта сулет нері мен музыка шарытап дамиды, себебі оларды кшімен діни тсініктерді жеріне жеткізе бейнелеуге болатын еді.

Ал, керісінше, адам сымбатын, шынайы дние слулыын барынша шабыттана бейнелеген айта рлеу дуірінде сурет жне мсін нері баса нер трлерінен лдеайда дара крініп, арынды дами бастады.

оам дамуына байланысты адамдар енді тани бастаан аиат шындыты жаа ырлары оамды тжірибеге тартылады, ал ол тжірибе нерге адам тжірибесіне байланысты жаа талаптар оя бастады. Оны аыры жаа бір нер тріні пайда болуымен аяталады.

Мысалы, кинематография солай пайда болан. Е бірінші «озалатын суреттерді» 1895 жылы Парижде аайынды Люмьерлер мірге келді. Біра олар нерді жаа бір трін ойлап тапты деген жо, тек техниканы жаа ммкіндіктерін жарнамалаумен ана шектелді. Ал одан кейін он-он бес жыл ткенде кино нерді е йгілі тріні біріне айналып шыа келді. Себебі неде?

рине, киноны пайда болуы, оны аса жылдам арынмен дамуы е бірінші сол тстаы ылым мен техниканы дамуына тікелей байланысты. Біра ылыми-техникалы прогресс кинематографияны дамуына тек жол ашып, ммкіндік жасаанын естен шыармауымыз керек. Ал сол ммкіндікті аиат шындыа айналуы, жаа нер тріні жедел дамуы – оамды мірді сранысынан туындаан ажеттілік.

рине, кино жеке нер трі, оамны барлы топтарына тсінікті нер. Бір жаынан, ол да дебиет секілді идеологиялы рал ретінде ызмет етеді.

нерді трі дегеніміз – мірді белгілі бір ырын ана басым суреттейтін, белгілі бір образдылы сипатымен дараланатын адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыратын, кркем образ жасау материалы мен оны сомдау задылыы бойынша ерекшеленетін нерді белгілі бір саласы.

Енді оларды жіктелу принциптеріне тоталайы.

Е бірінші нер трлері бейнелеуші нер (изобразительное) жне бейнелемейтін нер болып екіге блінеді. Бейнелеуші нерге кескін, графика, мсін, кркем фотография, т.б. жатады. Яки бл нер трлерінде заттар мен былыстарды сырты пішіні бейнеленеді. Ал бейнелемейтін (неизобразительное) нерге музыка, сулет, сндік олданбалы нер, хореография жатады. Онда бейнелеуші объектіге тура самаса да адамны ішкі жан дниесін, оны сезімін, кіл кйі мен толанысын пішін арылы жеткізеді.

рине, нерді былайша блгенде оны астарында атып алан бір задылы бар екен деп тсінбеуіміз керек. Олар да кбінесе бір-бірімен р алуан дегейде араласып, біріні шекарасынан екіншісі тіп жататын кездері жиі шырасады. Мселен, нерді басты бір трі саналатын дебиетте бейнелеуші де, бейнелемейтін де нер трлеріні асиеттерін атап крсетуге болады. Сондытан ол жоарыдаы жіктеу принциптеріне кне бермейді.

Одан рі нерді синтетикалы (кеістіктік) жне динамикалы (уаытты) деп блеміз. Мны алашысына кескін, графика, мсін, сулет, сндік олданбалы нер, кркем фотография жатса, екіншісіне – дебиет, музыка, би, т.б. нер трлері кіреді.

нер трі дегеніміз – мірді бір ана ырын басым суреттейтін, белгілі бір образ трімен даралана сипатталатын, зіндік адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыру дісі бар кркем образ жасау материалы мен задылыы бойынша ерекшеленетін нерді бір саласы.

Статикалы жне динамикалы нердегі кркем образдар мірді жеке жне жалпы сипаттарын бірлікте сипаттай отырып, аиат шындыты р алуан дегейде жеткізеді. Мысалы, сурет нерінде сырты дниедегі былыстарды шарытау шегін дл бейнелеп крсете алса, би нерінде сол былыстаы озалысты имыл стінде суреттейді. Образ кейде сырты аиат шындыты дл айталап бейнелемеуі де ммкін. Мселен, сулет неріндегі образ бізді оршаан ортадаы заттар мен былыстарды біріне де самайды. Біра мірлік мні зор тере тылсым сырларды, сол дуірді, сол заманны кіл кйін, тарихи сипатын адам санасына серлі етіп жеткізеді. Орта асырдаы асатап тірге мтылу, жалындаан готика мен барокко стильдеріндегі сан алуан йлесімді сн-салтанаттар – адамзат баласыны талмай ізденістерінен туан жйрік иялдарыны нтижесі.

р трлі нер трлеріні бірігуінен (синтезінен) синтетикалы нер пайда болды. Олара азіргі уаытта театр, кино, телевидение секілді нер трлерін жатызып жрміз. Оларды рамынан бейнелеу нері мен бейнеленбейтін нер трлерін, кеістіктік жне уаытты нер трлеріні белгілерін айын ажыратып, ааруа болады. Оларды кейде уаытты-кеістіктік нер деп осарлап атау да дстрге айналып барады.

Адама эстетикалы сер ету сипатына арай жне мазмны мен образына, жасалу материалына арай нерді кзбен кретін (зрительные) жне есітетін (слуховые) деп те бліп жатамыз. Сурет, сулет, мсін, т.б. нер трлерін кзбен кріп тамашалап, баалайтын болса, музыка нерін лапен естіп барып абылдаймыз. Негізінен кру сері нерді кеістіктік тріне жатса, есту сері уаытты нер тріне сйкес келеді.

Синтетикалы нер трі аталан нер трлеріні екеуін де амтиды. Киноны кріп ана оймаймыз, сонымен атар есту арылы да оны мазмнын тере тсінетіміз аиат.

Материалды, практикалы, кркемдік трыдан игеру дісіне арай, яки пайдаланылатын табии материалдарына байланысты да нерді жіктеп, р илы трлерге бліп айта береміз. Сулет, кескін, графика, мсін, олданбалы кркем нер, т.б. нер трлерін жасалан материалдарына орай металл, мрамор, гранит, ааш, бояу, т.с.с. атаулармен атайтын кезіміз де жиі кездеседі.

Музыка материалы – дыбыс, дебиетті материалы – сз екенін жасы білеміз. Бларды айсысы болмасын азір нер трлерінде кеінен олданылады. Мысалы, кино, театр, телевидениені сз бен дыбыссыз (музыкасыз) елестете алмайсыз. Соы жылдары кейбір нер трлерінде сзді барынша немдеп пайдаланып, оны орнына имылды, дыбысты, музыканы кбірек олдану тенденциясы орын алуда. Ш. Айманов атындаы «азафильм» киностудиясы тсірген Е. Трсыновты «Келін» фильмі оны наты мысалы бола алады.

Сонымен атар нерді пайдалы жне пайдасыз деп те блу принципі саталан. Кейде оны олданбалы жне кркемнер деп те айтып жатамыз. Кейінгі жылдары бл нер трлері де бірімен-бірі осылып, бірін-бірі толытырып крделі жанрлара айналуда. Мселен, сулет нерінде сурет, мсін, кескін нер трлері ана емес, сз нері, музыка, т.б. нер трлеріні элементтері барынша шеберлікпен йлесімді олданылып келеді.

Келесі бір нер трлерін алашы немесе тпнса (первичные) жне айталама немесе орындаушылы (исполнительские) деп те бліп жрміз. Мны мнісі сурет, сулет, мсін нерін айта кшіріп жасауды маызы жо, ал музыка, театр, эстрада, цирк, хореографияда орындаушыны шеберлігі крермен, тыдарман арылы бааланады. Себебі олар біреу жасаан нерді халыа з абілеттері мен таланттарын пайдалана отырып жеткізеді.

 

Билет