А.Байтрсыновты деби-теориялы толамдары

Ахмет Байтрсыновты алым-теоретик, эстетик-сыншы тласын айындап беретін крделі, толымды, жаашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы "дебиет танытыш” ("Теория словестности”) деген атпен басылан. Араа екі-ш жыл салып, авторы сталып кеткен со, бл ебек кпшілік арасына мол тарап лгермеді. Біра азаты лтты дебиеттануыны ылыми негізі, методологиялы арналары, басты-басты терминдері мен категориялары тп-тгел осы кітапта алыптастырылан.

"дебиет танытыштаы” аза дебиетіні зіне тн жанрлы формаларын топтап, жіктеп берудегі алым даналыына та аласы. Эпосты — уезе, лириканы – толау, драманы – айтыс деп бір айтарып алып, сала-салаа жіктеп кетеді; шежіре, заманхат, мірбаян, мінездеме, тарихи гіме, саясат шешен сз, билік шешен сз, ошемет шешен сз, білімір шешен сз, уаыз, ксемсз (публицистика). Ауыз дебиеті трлері былай жіктеледі: ертегі, аыз-гіме, тірік ле, жмба, жаылтпаш, бас атырыш – блар бір топ. Батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс ле, гіт ле, толау, терме – блар екінші топ. Мысал, ділмар сз (афоризм), тапа, маал, мтел – блар шінші топ. Тойбастар, жар-жар, неке ияр, беташар, жотау, жарапазан, бата – блар тртінші топ. Жын шаыру, рт шаыру, дерт кшіру, бесік жыр – блар бесінші топ. Сан алуан фольклорлы шыармаларды топтап, саралауа ммкіндік беретін сауытама, зауытама, сарындама, салттама, рыптама, алыптама деген терминдер азіргі ымымыза зі сранып тр.

аза дебиетін дуірлерге блуде де толып жатан жаалы бар. Хисса, хикаят, насихат, мінажат, матау, даттау, шыармаларды діндар дуір дебиетіне жатызса, сындар дуір дебиетіне лы гіме (роман), за гіме (повесть), гіме кірмек. Лирика трлерін саф толау, марайыс толау, налыс (майыс) толау, намыс-таныс толау, станыс толау, (даттау, аралау, наз) деп жіктеу, маза, мысыл, улы, сыа, зіл деп саралау, тартыс трлерін лектеніс, уреленіс, азаптаныс деп таратып кетуге де айран аласыз.

ысасы, "дебиет танытыш” кітабындаы бірыдыру термин, ым, категория деби тілімізге, ылыми оралыма кезінде кіргенін айта отырып, бл ебекте эстетикалы ойлау жйемізді лі де байыта тсетін тамаша азына, ересен тапырлытар бар екенін крсетуіміз ажет. Сонымен Ахмет Байтрсынов аза дебиеттану ылымыны негізін салан, тыш дебиет теориясын жазан алым екендігін мойындамау шынды алдындаы иянат болар еді.

Ахмет Байтрсыновты деби-ылыми мрасыны ішіндегі е клемді жне айрыша тиянаталан тжырымды ебегі – "дебиет танытыш”. Шолу ретінде, атсті айтыланмен, бл ебек длді зерттеліп, діл баасын лі алан жо.

Бірден айту керек, "дебиет танытыш” – Ахмет Байтрсыновты эстетикалы-философиялы танымын, дебиетшілік кзарасын, сыншылы келбетін толы танытатын жйелі зерттеу, аза филологиясыны ерекше зор, айтылан ойларыны тередігі мен длдігі арасында болашата да ызмет ететін, ешашан маызын жоймайтын ымбат, асыл ебек. лтты дебиеттану ылымы азір олданып жрген негізгі терминдер, категориялар, ымдарды азаша те дл, ышам, отайлы баламаларыны басым кпшілігі тыш рет осы зерттеуде жасаланын ашып айтатын уаыт жетті. Бл ретте, Ахмет Байтрсынов – тіл терминдерін жасауда андай кемегер, данышпан болса, дебиеттану, нертану, фольклортану терминдерін жасауда да сондай кемегер, данышпан.

Бл ебекте Ахмет Байтрсынов фольклорлы, деби текстерді талдауды, жанрлы трлерге ат ойып, анытама беруді тамаша шебері, деби дамуды болашаын крсете алатын асан сыншы, мір, оам, адам табиаты жнінде тере пікір толайтын лы ойшыл екендігін крсетті. Ерекше уанарлы нрсе, жазыланына 70 жыл ткен ебекті дл бгін ккейкесті, актуалды болып отырандыында. Оны ай бетін ашып оыса да, ккейге она кетеді. Ахмет Байтрсынов "дебиет танытыш” ебегінде зерттеу объектісі етіп, аза ауыз дебиетін, аза жазба дебиетін, оны сан алуан лгілерін алан. Автор андай ылыми ебектерге сйенгені туралы млімет, дерек келтірмейді. Е алдымен алымны дебиет теориясы, сыны, тарихы, текстологиясы, жанрлары жнінде дниежзілік семдік ойды негізгі тжырым, идеяларымен тере таныстыы айын аарылады. оамды, тарихи-эстетикалы, философиялы білім мыымдыы немі сезіліп отырады.

нер тарауларын сулет (архитектура), сымбат (скульптура), кескін (живопись), уез (музыка), сз (дебиет) нері деп даралап, райсысына длді анытама беруінен, сз жо, неміс алымы Лессингті йгілі "Лаокон” трактатымен таныстыты байауа болар еді. Сол сияты дебиет тектерін таратанда, ішкі алам (субъективті лем), тиіс алам, тйіс алам (объективті лем) ымдарын пайдалану ескідегі Аристотель, кейінгі Гегель, бергідегі Белинский, Веселовский концепцияларын еске тсіреді. Ал ауыз дебиетін жалпылай топтау тсілдерінен орысты дстрлі фольклоршыларыны сабаы аарылады. Бір ерекше жйт, А.Байтрсынов за-за цитата алып, згелерден бтуа іздеп, басаны пікіріне жыыла салатын деттен млде аула. Длірек айтанда, "дебиет танытышта” пленшеке айтты деген бірде-бір пікір, тжырыма сілтеме жо.

нер туралы жалпылай млімдеп, кркем сз неріні тарауларын жеке-жеке ерекшелеп крсетіп, сз нері, шыарма сзді аыла, ияла, кілге беретін серін анытап алып, ыну, тану, ойлау, сату, бейнелеу, суреттеу, тю, талауды айырмасын анытап, таырып, жоспар, тр дегендерді тсіндіріп, мазмн алуандыын уездеу, ліптеу, пайымдау деп шке бледі. Бларды тсіндіру шін Абай, Мажан ледері, М.уезовті "Елік-Кебек” трагедиясы, "Жнібек батыр” аыз гімесі мысала алынан.

"дебиет танытышты” бірінші блімі "Сз неріні ылымы” деп аталып, бірнеше шаын блімшелерге, баптара блініп, оларды райсысында наты мселе аралады.

Е алдымен тіл, сз нері, шыарма дегеніміз не деген сраулара, ылыми длді, ышам, толы анытама беріледі. Автор сз нері ылымын: 1) шыарманы тіліні ылымы; 2) шыарманы тріні ылымы деп екіге бліп арайды. Тіл і жаынан тіл я лат исыны деп, мазмн жаынан ара сз жйесі, дарынды сз жйесі деп екіге бледі.

Автор сз нерін й алау нерімен те исынды салыстыра крсетеді де, сз талау орайында шыарма тілі екі трлі болатындыын айтады, олар – біріншісі – аын тілі, екіншісі ншейін тіл. Сз дрыс болу шін трлі жалау, жрна, жалаулыты жасы білу, з орнында ттыну, дрыс есептеп, сйлемдерді дрыс орналастыру, рмаластыру, орналастыру шарттары ала ойылады. Тіл тазалыына анытама беріп, ол шін орысты жасы жазушылары ойан талаптарды лгі етіп алан. Олар:

— Ескірген сздерге жоламау;

— Жаадан шыан сздерден ашу;

— з тілінде бар сзді орнына баса жрттан сз алудан ашу;

— Жергілікті сздерге, яни бір жерде айтылып, бір жерде айтылмайтын сздерге жоламау.

Ахмет Байтрсынов "Біз сияты мдениет жемісіне жаа аузы тиген жрт, з тілінде жо деп, мдени жрттарды тіліндегі даяр сздерді алыштап, ана тілі мен жат тілді сздерін араластыра-араластыра, аырында ана тіліні айда кеткенін білмей, айырылып алуы ытимал. Сондытан мдени жрттарды тіліндегі дебиеттерін, ылым кітаптарын аза тіліне аударанда, пн сздеріні даярлыына ызыпай, ана тілімізден арастырып сз табуымыз керек”, - деген лы талабын зі наты іске асырды.

"дебиет танытышта” ойылан крделі мселені бірі – ара сз бен дарынды сз жйесіні, ылым мен дебиетті айырмасы. А.Байтрсынов азата брын бола оймаан терминдерді баламасын тауып, не з жанынан жаадан сз жасай отырып, те крделі ылыми, философиялы, эстетикалы кзарастарды айтады, иын проблемаларды ыныты тсіндіріп береді.

алым жер жзі жрттарыны тілдеріндегі шыармаларды бір-біріне сас болып келу себептерін трмыс-салт, мір-тіршілік састыынан туатындыын кеінен длелдейді. Адамзатты балалы шаындаы табиат былыстарын кереметке жору, жоа илану, ду, пері, жезтырна, жалмауыз секілділерден орып, пері-періштеге, аруаа сену салдарынан туан шыармалара баа береді. Жазу-сызу жо дуірде туан жырларды ауыздан-ауыза, заманнан-замана кшуі, батырлар жырыны бір адамны сз болудан шыып, мы адамдікі, жрттыкі, лттыкі болу себептері айтылады, "обыланды батыр”, "Алпамыс батыр” сияты жырлар мысала алынады. Ертегі секілді ескі сздерді ркім згертіп, беріп, былтуына орай жалпылы сипат алатынын тсіндіреді, оларды неге халы шыармасы, халы дебиеті есептелетінін анытап береді. Осы тста Ахмет Байтрсынов былай дейді: "Ауыз шыарманы (анайы дебиетті) ауыз сз деп ана атап, жазба шыарманы (сыпайы дебиетті) ана танушылар бар. Біра алай да асыл сзді брі де тілдегі дебиет есебінде жріледі”

Батырлар жырыны азайып бара жатанын автор аза арасында сауыты кемігенімен сабатастырып, оларды бірте-бірте ле трінен айырылып, ертекке айналатынын, рухы, кркі жоалып, р слдесі алатынын ескертіп, сондытан жыршылар жоалмай транда батырлар жырын жазып алуды ел ішіндегі азаматтарды халы алдындаы борышы деп крсетеді. "араыпша обыланды батыр”, "Нріклы Шора”, "Алпамыс батыр”, "Ер Тарын”, "Ер Сайын”, "Едіге”, "амбар” аза арасында кп айтылатын жырлар ретінде крсетіледі. "Тарихи жыр” деп тарихта бар, малм оиалар турасында лемен шыаран сздері айтылады” деп анытама беріледі де, мысала "Ора-Мамай”, "Абылай”, "Кенесары-Наурызбай”, "Ерназар”, "Бекет” жырлары алынады. Айтыс ледерді ерекшелігін екі палуанны крескенімен, екі батырды жекпе-жек рысанымен салыстыра тсіндіреді, таырып ретінде жртты, лтты, руды, елді кемшілік-олылыы, осал-отай жерлері алынатындыы, жазу жайылан сайын айтысты азаятыны аартылады. "Кеншімбай мен Аслу”, "Жана пен бала”, "Есентай мен Балы”, "Жарыласын мен Айын” айтыстарыны жалпы сипаты крсетіледі.

Толау, терме – азіргі дебиеттануда бар терминдер, ал гіт ле, міт ле – Ахмет Байтрсынов дебиет материалы негізінде дл де айын тжырымдаан ымдар. Сарындама сздерді салт сзі, рып сзі, алып сзі деп шке жіктеп, рі арай таы да таратады.

Салт сзі: мысал, ділмар сзі (афоризм), тапа, маал-мтел, рып сзі: тойбастар, жар-жар, беташар, неке ияр, жотау, жарапазан, бата; алып сзі: жын шаыру, рт шаыру, дерт кшіру, бесік жыры болып блінеді. райсысыны анытамасы жне наты мысалы бар.

Ахмет Байтрсынов жаа дебиетті пайда болуы туралы пікірлерін дамыта келіп, деби байланыс, деби ыпал орайында длді, наты тжырымдар жасайды. Мсылман дініні кшімен енген араб, парсы дебиеттері серінен туан мазмн, уаиа ауысуы, шыарманы жаа трлеріні пайда болуы, брыны лгілерді соны таырыпа ызмет етуі тжырымды длелденеді.

Ал аза жеріні отарлануынан кейінгі орыс сері, Еуропа ыпалы мірді барлы саласынан крінгенін, сіресе кркем дебиеттегі згерістерді туанын А.Байтрсынов жаа баыттар, жаа жанрлы лгілерді талдау арылы айындап береді.

"дебиет танытышты” лкен бір тарауы жазба дебиет мселелеріне арналан. Ахмет Байтрсынов негізінен "жазу дебиет” деген терминді олданады, кейде "жазба дебиет” деп айтады. Жазуды азаа дін арылы келгенін кеінен тыра отырып, осы істегі ожаларды, ноай молдаларды дін шарттарын, шариат бйрытарын ле арылы тарату рекеттерін крсетеді, оларды аын болмаандытан, гімені исынымен ызытырып, там азабымен орытып, жма рахатымен міттендіргенін ескертеді. ожа, молдалар ішінен Шортанбай, Амолда секілді ірі аындарды крсетеді.

"Зарм”, "Сал-сал”, "Сейфл-Млік” секілді иссалар аталып, Жсіпбек Шайхы Ісламлыны "Мса мен арынбай” иссасы, Шортанбай, бубкір, Молда-Мса шыармалары талданады.

Жазба дебиетті бір кезеін діндар дуір, екінші кезеін уелде, ділмар дуір, артынан сындар дуір деп алан, Ахмет Байтрсынов жаа деби дамуа атысты келелі эстетикалы-теориялы ой-тжырымдар, пікір-байламдар тйеді. Сындар дуір ымына автор бір жаынан сын арылы шыан, екінші жаынан маынасы тере, мінсіз, толаулы, классикалы дебиет деген сипаттарды сыйдырады. Асыл сз жасаудаы білімні, лгіні ызметін ашады да мынадай орытынды жасайды: "аза аындарыны здеріні де, сздеріні де міндері, кемшіліктері, жаман деттері нерпаз Еуропа жртыны сындар дебиетін кргеннен кейін байалып кзге тскен. Сонан кейін ана Еуропа дебиетінен тым алып, аза дебиетіні сйегін асылдандырып, тласын тзетушілер шыа бастаан”.

аза дебиетіні дамуына, сіресе, сері кшті болан Абай шыармалары екенін, сындар дуірді басы Абайдан басталатынын кесіп-пішіп тиянатайды. Абайды сзге талау кіргізгені, дебиетті басты-басты сипаттарын анытааны "ле сзді патшасы – сз сарасы” леін мысала келтіру арылы крсетеді. Ахмет Байтрсынов жаа дебиет тудыруда таламны, негені, лгіні, ыпалды, серді рлін айта келіп: "азаты сындар дебиеті Еуропа лгісімен келе жатыр. Жне сол бетімен баратындыы да байалады. Еуропа дебиетіндегі сз трлері бізде лі тгенделіп жеткен жо. Біра азір болмаанмен, ілгеріде болуа ытимал”, — деген крегендік тжырым жасайды.

Жазба дебиетті сындар дуіріні дарынды сздерін автор ш топа бліп арайды, олар: 1. уезе. 2. Толау. 3. Айтыс-тартыс. Блар азіргі дебиеттану трысынан айтанда – эпос, лирика, драма. уезені трлері былай блінеді: 1) Ертегі жыр; 2) Тарихи жыр; 3) уезе жыр; 4) лы гіме (роман); 5) за сз; 6) за гіме; 7) Кілді сз; 8) Мысал; 9) са гімелер.

Бларды ішінен зерттеуші "лы гіме, яни роман деп трмыс сарынын тптеп, тере арап гімелеп, тгел трде суреттеп крсететін шыармаларды айтамыз” деген анытама жасайды да, жанрды негізгі белгілерін ттас тгелдеп береді.

Роман таырыбы, уаиа жне уаыт, лы істер мен кіші істер, шиеленістер, тартыстар, амал-рекеттер, мінезді іштен туатындыы, оны згеруіндегі й-іші, мектеп, тіректі ыпалы деген мселелерді айта келіп, аырында автор негізгі ойын кейіп (тип), кейіпкер (герой) проблемасына орайластырып, аырында: "лы гімеге жан беретін адамны ісі боландытан, мінезіне кейіп беретін трбие боландытан, трмыса сарын беретін лы, кіші адамдарды ірі-са істері боландытан, ол істері біріне-бірі ласып, біріне-бірі оралып, байланысып жатандытан, осыны брін суреттеп шыару оай емес”, — деген роман жанрыны табиатын ашатын тере ой орытады. азата лі лы гіме жо деп келіп, Міржаыпты "Баытсыз Жамалын” ресі мен рісі шаын боландытан за гімеге жатызады. са гіме ретінде Мхтарды "Оыан азамат”, Ысмалды "алайша кооперация ашылды”, "Автономия”, Міржаыпты "ызыл ашар”, Бейімбетті "Айт кні” шыармалары мысала келтіріледі. уезе жыр лгілері атарында Мхаметжанны "Топжаран”, Шкрімні "Жолсыз жаза”, "аламан - Мамыр”, Мажанны "Батыр Баян” (кітапта "Батыр Баян” деп жаса берілген), ал аыз ретінде Мажанны "орыт”, "Орман патшасы”, Пушкинні "Данышпан Аликті ажалы”, Абайды "Ескендір” туындылары берілген.

Ахмет Байтрсынов лириканы – толау деп алып, осы деби текті ыр-сырын ерекше тиянаты талдап, орасан тере пікірлер тжырымдап, слулы, кркемдік, семдік, шеберлік табиатына атысты ойларын бажайлай жеткізеді. Ышамдап, жинатап айтанда Ахмет Байтрсынов лирикаа (толауа) мынадай шарттар ояды:

1. ІШКІ ШАРТЫ:

а) Толау жалпы сырлы болуы керек. Аын толауы да з кіліні кйін айтады. Біра ол кй згеге тсінікті болуы тиіс. Кйі тсінікті болмаса, згеге сер ете алмайды;

) толау шын сырлы болуы тиіс. тірік жай сзге де жараспайды. Толау сияты сырлы шыармаа тірік жараспа тгіл, блдіреді. Сондытан кйлі толау кілде шын болан кйден шыу керек. Брыны аза аындарыны матау, ттытау ледеріні кбі адірсіз болып кетуі шын кілден шын толау болып шыпаандытан;

б) толау таза болуы тиіс – нас, быланыш, нжіс демі нрседен шыса, кілге андай сер етеді? Толау сзге быланыш сз, быланыш пікір атысса, о да сондай сер етеді;

в) толау кілді тередігі кйінен хабар беруі тиіс. Кілді бер жаынан шыан сздерді сері оушыны кілінде тере із алдыра алмайды;

2. ТЫСЫ ШАРТЫ:

а) Толау сзі кіл кйіні бейне билеуі сияты болуы тиіс. Кй де, би де біріне-бірі йлесіп келгенде, слу болып шыады. Кй мен биді йлесуі;

) толау ыса болуы тиіс. Кіл кйіні кбі-а бір алыпта за трмайды. Кіл кйінен шыатын толау кіл табиатына арай зын болмаса тиіс, зын болмайды да. Наыз толауларды кбі-а 4-5 ауыз ленен аспайды;

б) толау уезді сзбен айтылуы тиіс. Адамны кіліні кйін жасы білдіретін – кй мен н. ннен соы кілге кбірек сер беретін - уезді сз, уезді кшін кбейтетін ле трде айтылуы тиіс.

Кейінгі аза дебиетшілері орыс тіліндегі ебектерді ізімен саяси лирика, махаббат лирикасы деп ана шектеліп келсе, Ахмет Байтрсынов лтты нерді з табиатынан шыарып, лириканы сап толау, марайыс толау, налыс толау, намыс толау, станыс толау, ойламалдау, сгіс толау, кліс толау секілді трлеріне анытама береді, мысала "Интернационал”, Абайды "Адамны кейбір кездері”, Скенні "Жолдастар” ледері, "Маса”, "Оян, аза” кітаптарындаы кейбір ледер алынан.