Классикалы антика дуіріндегі эстетиканы даму ерекшелігі.

Классикалы антика дуірінде нерді эстетикалы ерекшеліктері алай зерттелгенін талыа салмас брын сол антикалы кезедегі театр, музыка, сулет нері, мсін жне сурет нері алай жасалды, оларды андай эстетикалы талама негіздеп жасады, ол туындылар андай кркемдік ажеттіліктерге жауап бере алды деген мселелер тірегінде ойланып аланымыз жн.

Біз классикалы антика кезеі деп бізді жыл санауымыза дейінгі І асырдан І асыра дейінгі аралыты, яни грек асйектер полисіні глденуі мен лдырап ирауына дейінгі екі жз жылдан аса уаытты амтитын кезеді атаймыз. лемдік классикалы дебиетті басында тран Эсхил, Софокл, Еврепид, Аристофан секілді драматургтер дл осы уаытта сз нері аспанында жарырай крініп, ертедегі гректерді трагедия жне комедия жанрларын брын адамзат баласы ол жеткізе алмаан шырау биіктерге ктерді. Бейнелеу нері де ерекше арынмен дамыды. Сурет нері туындылары бізді заманымыза дейін саталып жетпесе де сол кезден алан жазба деректер Аполлодор, Полигнот, Зевксис сияты йгілі шебер суретшілерді боланы туралы маызды мліметтер алдыран. Сол кне дуірді зінде гректерде суреттерді сатап, крме ткізетін «Пинакотек» деп аталатын арнайы имараттар болан деседі. Жылына бірнеше рет сурет неріні крмелері йымдастырылып, бейнелеу неріні майталман білгір сыншылары салынан суреттерді артышылытары мен кемшіліктері туралы з ой-пікірлерін ортаа салатын болан. Ол наыз нер мерекесі ретінде тойланып, шебер суретшілер жлде алып, ататары шартарапа жайылып жатады екен. Ал «тастан ашалан адамдармен жан-жануарларды мсіндері кшеде жргентірі адамдардан да кп еді» деген Плутархты сзі сол замандаы грек халыны нерге деген керемет ынта-ыыласын, кзарасын айын танытса керек. Сол кезден алан дене бітімі сымбатты ер жігіт пен слу йел мсіндері туралы жазылан мына сипаттаманы осы арада толы келтіргенді жн санап отырмыз. «Монументтік мсінге ерекше тн ер жрек атлет-сарбаз типі б.э.брыны VI асырды бедерлібейнелерінде жиі кездеседі. Б.э.брыны 510 жыл шамасында афинылы шебер Аристокл Аристионны бейнесі салынан мрмр лпытас жасады. Оны кеудесіндегі алы былары сауытыны астынан хитоны крінеді, басында дулыа, аяында ола саптама сауыт. Сарбаз найзаа сйеніп тр, ол бар тласымен зынша тата таса келісті ойылан. Шебер Аристионны бет лпетін, олыны саусатары мен аяыны башпайларын, блшы еттерін айындап тран хитоныны нзік клтелерін таажайып нерпаздыпен сомдаан. Шынайы мірше кріністерді берудегі айрыша бір сйіспеншілік бейнеге ттасты дарытып тр. Бедер сырланан. Сарбазды снді шашында, саалы мен ару-жараында ызылт сырды ізі саталан. Антикалы кркем мдениет, соны ішінде эстетика неге классикалы деп аталды?Классика дегенні зі не нрсе? Гегель аталан термин жайлы тере толана келіп: «жымды масаттар мен ндылытар жеке тланы масаттары мен ндылытарыменте дрежеде болатын оамды жадай мдениет тарихында классикалы деп аталады», – деген орытынды жасаан екен. Біздіше бл сол дуірдегі нер дамуны ерекшелігін тере талдап тсінген со, аталан кезе мдениетіні табиатын дрыс таныаннан кейін барып айтылан е дрыс пікір деп ойлаймыз.

2. Тарихи шынды жне кркемдік шешім.нердегі шынды суреткерді биік адамгершілік асиетіне де байланысты. Автор жаландыты, тірікті сырын ашу шін алдына саналы трде масат ойып, з нері арылы мнін тереге жасыран аиат шындыты шынайы болмысын ашып танытуа тырысады. Мндай жадайда нердегі аиат тек оырман мен крермен шін ана сем болып абылданбайды, авторды зі шін де биік эстетикалы идеала айналады.

Наыз суреткерді міндеті рдайым аиат шындыты клегейлеп транны брін «жлып тастау», барлы заттар мен былыстарды бет пердесін сыпырыпалып, оны тере астарындаы шынайылыты крсету. Ол барлы таланты мен аыл-ойын сырттайы семдікті, бтіндікті ана крсетуге емес, оны алы атпарына жасырынан аиат бейнені, сырты жылтыраан жаландыпен бркемеленген зымыстан ойды шынайы бейнесін танытуа жмсайды. Абайды, М.Жмабаевты,М.уезовті, .Мсіреповті, .Мстафинні, т.б. аза аламгерлері шыармаларыны міршедігіде сол аиат шындыты ашып крсете алуларында. Мына мірдегі адамдар арасындаы арапайым атынастарды зінен тере сыр тйе білулерінде, сол сырды леуметтік, оамды, философиялы сипатын кркем жинатап крсете алуларында деп сеніммен айта аламыз.

Ал енді кркемдік шешім туралы сз озайтын болса, біз бл мселені кркем туынды аясында да, театр саласында да арастыруымыза болады. Мселен, театрды кинодан басты ерекшелігі, театрда крермен кинодаыдай е соы нтижемен танысып ана оймайды, онда сол оианы сюжетпен ту (процесімен)дерісімен тікелей байланыста болады. Театрда крермен шыармашылыа тікелей болмаса да атысушы ретінде араласады. рбір сюжетті, р актерді ойнау шеберлігін, режиссерді тпкі ойын, идеясын сол мезетте кріп, баалайды. Ал кинода олай бола бермейді. Онда крермен шыармашылы процестен тыс алады. Біра театра араанда киноны аудиторияны амту ммкіндігі ке. йткені бгін дниеге келген киноны аз уаытты арасында кллі лемді аралап шыуа техникалы ммкіндігі жетеді. Сонымен атар, образ сомдау жне режиссерлік ойылым трысынан да кино театра араанда лдеайда траты болып келеді. Ал елді р ткпірінде ойылан бір авторды белгілі бір пьесасы театрда р режиссерді кркемдік шешіміне орай р трлі жне р алуан актерлерді орындалуында ойылып жатады. рбір режиссер, рбір актер зі орындаан образа тек ана з кзарасы трысынан келетінін, зі таныан шындыты ана жеткізуге кш салатынын айтып длелдеп жатуды зі арты.

Мысалы, Ж.Шанин ойан М.уезовті «Абай» пьесасындаы Абай образын .уанышбаевты сомдауы бір баса, ал .Ммбетов ойан «Абай» пьесасындаы М. Сртібаевты сомдауы бір баса. р режиссер, р актер аталан образды бейнелеуге зі таныан аиат шынды трысынан келуі – задылы.

 

3. деби шыармадаы кейіпкерлер жйесі. деби портрет. деби бейне – адам мірін оршаан ортамен байланыста суреттеуді кркемдік ралы, белгілі бір ойды, идеяны ашуды жолы. Сонда деби кейіпкер дегеніміз – мірлік фактілерді негізінде кркемдік бояумен белгілі бір идеяны мегзейтін адам міріні натылы,жинаталан бейнесі. Кейіпкер –деби туындыда зіні шыармадаы орны мен ызметіне арай бас кейіпкер, осалы кейіпкердеп блінеді. Кркем шыармадаы бейнелі суретке атынасатын адамдарды брі де кейіпкер болады. Егер кейіпкер шыарма оиаларыны на ортасында жріп,сюжеттік оиалар жйесін дамытатын болса, ондаы шиеленіскен тйінні шешілуінде жетекші ызмет атарып, авторды айтар идеясын аартса, онда ол бас кейіпкер болып саналады. Ал авторды айтар ойыны ашыла тсуіне,оны толытыруа кмек ететін кейіпкерлер осалы кейіпкерлер деп аталады. Мселен, Оралхан Бкей шыармаларыны таырыбы р алуан, баянладатын оиаларды ауымы ке. Бл маалада аламгерді белгілі шыармаларыны бірі «м мінезі» повесіндегі кейіпкерлер жйесіне тоталмапыз.аламгерді «м мінезі» повесіндегі кейіпкерлерді сыр-сипатын ашуа арналан жмысты негізгі ой зегі-бас кейіпкер бейнесіні су жолын, алыптасып жетілуін оам дамуымен байланыстыра тсіндіру болып табылады. Образдылы – кркем дебиетке тн негізгі ерекшелік. Мнда адам мірі суреттеледі. Ол адамдарды зара атынасы, оама,оршаан айналаа кзарасы арылы крсетіледі. Мысалы, повесте бас кейіпкер рлінде-Бархан, осалы кейіпкер рлдерінде – жары Жмакл, айын атасы Егемл, ызы Нргл, озат шопан Сейітл, совхоз директоры ліл, дышы ш жігіт,дышы Серік,т.б. суретеледі. аламгер сомдаан кейіпкерлер жнінде академик С.ирабаев былай деп жазады: «Оралхан геройлары – бізді бгінгі замандастарымыз. Крісі бар, жасы бар – айсысы болса да азіргі дуірді азаматты міндеттерін белсенді атарып жрген іс адамдары. Жазушы соларды рекеті, мінез-лы, кзарасы арылы бгінгі мір шындыын, оны алуан сырларын ана ашып оймайды, ткенімізге де ой тотатып арайды, болашаымыза да кз жібереді. Ол характерлерді шебер ашады, соларды кзарасы, тсінігі арылы дуірді зекті проблемаларын батыл ктереді».

Билет

1. Эллинизм дуіріндегі эстетикалы ойлар.

Кне Грек мдениеті дегенде алдымыздан антикалы кезе, эллинизм мдениеті деген терминдерді жиі кездесетіні де шынды. Бл тарапта кейде бізді алымдар арасында тсініспеушілікті орын алып жататынын да айтпай кете алмаймыз. Элинизм мдениеті шыыс пен батыс ркениетіні ым-иаш араласуынан пайда болан. Александр Македонскийді жорытарынан кейін лкен империя пайда болды да, оны ыдырауы салдарынан элинизм мдениетіні ошаы болып пта табынушы Рим империясы алды. Сонда біз антикалы дуір деп атап жрген кезе бізді дуірімізге дейінгі бесінші асырдан бізді дуірімізді бесінші асырына дейінгі мыжылды уаытты амтиды. Аталан мыжылдыты классикалы антика эстетикасы200 жыл уаытын иеленсе, алан 800 жыл эллинизм дуіріне тиесілі болып шыады екен. Кптеген алымдар эллинизм адамзат мдениетіне айтарлытай ештее келіп осан жо, ол дуірдегілер тек классикалы кне грек мрасыны кбігін алып алып пайдаланды десе-даы, аталан уаытты кедігі, бл тарапта лі де болса кеірек ойлануды ажет етеді.

рине эллинизм дуіріндегі кркем шыармашылы процестер грек нері мен эстетикасы негізін алаан задылытара сйенді, оларды кптеген жаын лгі ттты, дамытты. Сйте тра, брын гректер жасамаан кркемдік сананы тек эллинизм дуіріне тн жаа баыттарын мірге келгенін жоа шыара алмаймыз. Оны сол эллинизм дуіріндедниеге келген нерді барлы салаларындаы ждігерлер арылы длелдеуге болады. Эллинизм дуірінде эстетика мселесіне кеірек тоталан ірі ойшылдарды бірі Плотин болса «Эйнеадтар» деген шыармалар жинаын жариялаан. (Эйнеад – тоызды дегенді білдіреді, оны ебегі алты трактаттан трады, ал р трактат тоыз блімнен ралан). Ол кейінгі антикалы эстетикада неоплатонизм идеяларын ары арай дамытты. Плотин эстетика саласында зіні «эманация теориясын» мірге келтірді.

Эллинизм дуіріні е крнекті кілі – Цицерон. Цицерон теоретик, шешен ана емес философ ретінде де артына мол мра алдыран ойшыл. Оны эстетика туралытрактаттарында алаш рет стиль мселесі жан-жатыарастырылып, талданан. Оан дейін стиль туралы ымнер туралы ылымда сз болан емес. Ол бірінші рет стильдідістер жиынтыы ретінде танып, ылыми айналыма енгізді.алым зіні «Міндеттер туралы» трактатында рухани бай адамдар фни мірде де материалды жаынан бай болу керек деген кзараста болды.

Христианды эллинизм дуіріні алашы жылдарында мір срген Филон Александрийский(б.д.д. 28 – б.д. 49 жылдар) кркемдік шындыты крінбейтін лем символдарыны сулесі деп длелдеді. Бл трыда оны орта асыр эстетикасыны негізін алаушы болды деуге де болар еді. Егер пта табынан антика дуірінде дене слулыы зінен зі бааланан болса, Ф.Александрийскийді эстетикалы жйесінде кркем туындыны символды астарына ерекше мн берілетін болды. Кез келген шыарманы мтініні мазмнынан астарлы сзді, аллегориялы ойды, тере абатындаы жмба сырды табуа тырысты.