Семдікті маызды белгілері

семдікті ерекше сипаттары мен белгілеріне сйене отырып ол туралы толы млімет беруге болады. Ондай мліметті неден жне айдан аламыз деген сраты тууы зады. Е бірінші ол жаымды кіл-кйге (эмоцияа) байланысты туатын крінеді. Мселен, семдік, демілік рдайым жаымды кіл-кй туызады, рахат сезімге блейді. «Эстетикалы лззат алу, эстетикалы рахаттану» деген тсінік бар. Бл сезім адамда ана болатын, тек ана семдікті, слулыты серінен болатын лззатты кіл-кй. Керемет ажайып сурет немесе мсін нері туындысын кргенде, мазмнды спектакльді немесе киноны тамашалаанда, ажайып сз нері шыармасын оыанда ерекше сезімге бленіп, уанышты кйді басымыздан кешіреміз. Ал уаныш адам сезімін семдікке апаратын жол.

семдікті аса маызды белгісіні бірі оны бтіндігі. семдік бізге жартылай, блек-сала кйінде емес бтін кйінде намды. Слулыты тануда біз оны тек кзбен кріп, лапен естіп ана оймаймыз, аылмен де танимыз, бар болмысымызбен сезінеміз. семдікті тануда, оны абылдауда сезім мен ой бірге атысады. семдікті баалауды е жоары баалау, бтіндей баалау дейтініміз де сондытан.

семдікті абылдауды сапасы ретінде оны тазалыы мен бтіндей зіндік болмысын айтуымыз керек. Бізді семдікке деген сезіміміз барынша риасыз, ешандай оспасыз таза. Кантты «семдік табиаты адамны бтен ештееге ызыпауымен тыыз байланысты» дегенінде алай десек те шынды бар. Мысалы, біз аш болса, онда кзіміз кріп тран жеміс бізге ешашан да демі де сем болып крінбес еді, біз оны тезірек жеп, аштыымызды басуды е басты масат етіп оямыз. Мысалы, І.Жансгіровті «лагер» поэмасындаы лагер тлпар Аан шін, жалпы халы шін сем де слу. Ал ішіне ызаныш енген Батырашты ол семдікті абылдауы риясыз таза емес.

семдік жне онан лззат алу дл сол стте пайда келмесе де біртіндеп, уаыт те келе пайда келеді, адамны жне оамны семдікке ызыушылыын оятады, семдікке, демілікке деген сезімін трбиелейді.Сонда семдікті пайдасы неде деген сраты тууы зады. Оны ртрлі жадаймен, р алуан сипатта тсіндіруге болады. Мысалы, семдікті пайдасын Шиллер пк сезімдегі слулыты адамны моральды міріне сер етуімен тсіндіруге тырысан.

семдік сезіміні тек жеке адама тн сипатынан блек оны оамды сипатыны да ерекше орына ие екендігін білеміз. Слулыа штарлы кллі адам баласы шін, жалпы оам шін рдайым ашы жне олжетімді сезім. Слулы, семдік сезіміні оамды, тапты сипаты туралы кезінде марксистік кзарастаы философтар кптеген ебектер жазып, р алуан пікірлер алдыран. Мысалы, орысты он тоызыншы асырда мір срген философ-алымы Н. Чернышевский «нерді аиат шындыа эстетикалы атынасы» деген диссертациясында йел слулыы деген тсінікті халыты р трлі тап кілдері алай пайымдайды дегенге былайша жауап береді. «арапайым орыс шаруасы шін слу йелді екі бетіні шы ып-ызыл, дене бітімі толы, тыыз болуы шарт екен. (Бл жерде ауылдаы шаруаны ауыр жмыса мойымайтын, дені сау, тзімді йелді слу деп абылдайтынын айтып отыр). Керісінше, аладаы асйектер танымындаы слу йел олдары мен аятары кішкентай жне нзік, бет лпеті солын ашыл, тек сн-салтанатты жиын-тойларда ана крінсе болды деген арманнан туандыы байалады. Ал оыан зиялы ауым шін басты нрсе йелді кзіні демілігі, оны тиы тередігі. йелді жудіреген аялы тны кздері оны аыл-ойы мен тере сезіміні айнасы деген тсінік сол заманда зиялылар арасында алыптасан пікір болса керек».

Эстетика ылымында семдік ымына маынасы мен мазмны жаынан жаын слулы, кркемдік деген тсініктер алыптасан. Кбінесе біз оларды синоним сздер ретінде пайдалана береміз. Біра бл ымдар маыналы жаынан сас боланымен бірін-бірі дл айталай алмайды.

Біз кзімізбен кріп, лаымызбен естігенімізді слу екен деп жатамыз. Ал семдік дегенні маынасы оан араанда лдеайда тере, лдеайда крделірек екенін екіні бірі дрыс пайымдай бермейді. семдік сзі кбінесе кзге крінетін слулыты е жоары дрежесіне ана айтылатынын байаймыз. Сондытан да «семдік» деген сзді маынасынан «слулы» деген сзді маынасына араанда рухани жне этикалы элементтерді басымыра крініс беретіні аарылады. Яки семдік слулыты, кркемдікті ана биік лшемі емес, жасылы пен руханилыты да жоары дегейін з маынасына оса сидырып тран ым екен. Бан арап біз семдік деген ымны слулы деген ыма араанда лдеайда ке, мазмнды болатынын пайымдаймыз. Соан арамастан слулы ымы семдікті бір рамдас блшегі ретінде танымды трыда атар мір сре беретін эстетикалы тсінік болып ала береді.

семдік жне слулы деген ымдар атар мір сре береді жне сонымен бірге аталан екі ымны объективті жне субъективті маыналары да бар. семдік пен слулыты объективті сипаты кейбір заттар мен былыстар тек бір адама ана демі болып крінбейді, кптеген адамдар оны сем де слу деп абылдайды, кейде тіпті барлы адам бір ауыздан сем деп тануы ммкін.

 

 

Билет