Нер трлері жне кркем дебиет.

Эстетика туралы гіме бола алса, міндетті трде нерді р алуан трлері осарлана сз болып жатады. Негізінде нерді тектері бар, сол сияты оларды кптеген трлері де бар. зіміз жастайымыздан білетін, санамыза сіісті нер трлері бар, сонымен атар атын естісек те андай нер екенін лі толы біліп пайымдай алмайтын бізге таныс емес нер трлері де жиі кездесіп жатады.

нерді е кне трлеріні бірі – сулет нері. Оны пайда болуы адам баласыны тіршіліктегі мірлік ажеттілігінен туан. Алашында ол адамды суы пен ыстытан, жауын мен ардан орау шін пайда болан. рине, алашы баспана трлерінен семдік, слулы сипаттарды іздеуді зі аатты болар еді.

Сулет нері тек ана адамны тіршілік ажеттілігін анааттандыруды масат етпей, енді ол рухани ажеттілікті де анааттандыратын, семдік пен тере йлесімділікті негізге алатын эстетикалы талама лайыталан нер тріне айналды. Одан жекелеген лтты, халыты арман-мддесін, слулыа, биіктікке деген мтылысын, жасампаздыын тануымыза болады. азіргі Астана мен Алматыдаы зулім имараттар, сем айшыты мешіттер, сымдай тартылан кпірлер мен жолдар – аза халыны кешегі жне бгінгі міріні тамаша кугерлері.

Жалпы нер дегенімізбен олар: кркем дебиет, музыка, сулет нері, кескін нері, театр жне кино, би т.б. нер трлеріні жиынтыы екенін жоарыда айтып ткенбіз. рбір нерді жеке трі сол нерге арналан наты нертану ылымдары арылы зерттеледі.

нерді трі дегеніміз – мірді белгілі бір ырын ана басым суреттейтін, белгілі бір образдылы сипатымен дараланатын адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыратын, кркем образ жасау материалы мен оны сомдау задылыы бойынша ерекшеленетін нерді белгілі бір саласы.

Енді оларды жіктелу принциптеріне тоталайы.

Е бірінші нер трлері бейнелеуші нер (изобразительное) жне бейнелемейтін нер болып екіге блінеді. Бейнелеуші нерге кескін, графика, мсін, кркем фотография, т.б. жатады. Яки бл нер трлерінде заттар мен былыстарды сырты пішіні бейнеленеді. Ал бейнелемейтін (неизобразительное) нерге музыка, сулет, сндік олданбалы нер, хореография жатады. Онда бейнелеуші объектіге тура самаса да адамны ішкі жан дниесін, оны сезімін, кіл кйі мен толанысын пішін арылы жеткізеді.

рине, нерді былайша блгенде оны астарында атып алан бір задылы бар екен деп тсінбеуіміз керек. Олар да кбінесе бір-бірімен р алуан дегейде араласып, біріні шекарасынан екіншісі тіп жататын кездері жиі шырасады. Мселен, нерді басты бір трі саналатын дебиетте бейнелеуші де, бейнелемейтін де нер трлеріні асиеттерін атап крсетуге болады. Сондытан ол жоарыдаы жіктеу принциптеріне кне бермейді.

Одан рі нерді синтетикалы (кеістіктік) жне динамикалы (уаытты) деп блеміз. Мны алашысына кескін, графика, мсін, сулет, сндік олданбалы нер, кркем фотография жатса, екіншісіне – дебиет, музыка, би, т.б. нер трлері кіреді.

нер трі дегеніміз – мірді бір ана ырын басым суреттейтін, белгілі бір образ трімен даралана сипатталатын, зіндік адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыру дісі бар кркем образ жасау материалы мен задылыы бойынша ерекшеленетін нерді бір саласы.

Статикалы жне динамикалы нердегі кркем образдар мірді жеке жне жалпы сипаттарын бірлікте сипаттай отырып, аиат шындыты р алуан дегейде жеткізеді. Мысалы, сурет нерінде сырты дниедегі былыстарды шарытау шегін дл бейнелеп крсете алса, би нерінде сол былыстаы озалысты имыл стінде суреттейді. Образ кейде сырты аиат шындыты дл айталап бейнелемеуі де ммкін. Мселен, сулет неріндегі образ бізді оршаан ортадаы заттар мен былыстарды біріне де самайды. Біра мірлік мні зор тере тылсым сырларды, сол дуірді, сол заманны кіл кйін, тарихи сипатын адам санасына серлі етіп жеткізеді. Орта асырдаы асатап тірге мтылу, жалындаан готика мен барокко стильдеріндегі сан алуан йлесімді сн-салтанаттар – адамзат баласыны талмай ізденістерінен туан жйрік иялдарыны нтижесі.

р трлі нер трлеріні бірігуінен (синтезінен) синтетикалы нер пайда болды. Олара азіргі уаытта театр, кино, телевидение секілді нер трлерін жатызып жрміз. Оларды рамынан бейнелеу нері мен бейнеленбейтін нер трлерін, кеістіктік жне уаытты нер трлеріні белгілерін айын ажыратып, ааруа болады. Оларды кейде уаытты-кеістіктік нер деп осарлап атау да дстрге айналып барады.

Адама эстетикалы сер ету сипатына арай жне мазмны мен образына, жасалу материалына арай нерді кзбен кретін (зрительные) жне есітетін (слуховые) деп те бліп жатамыз. Сурет, сулет, мсін, т.б. нер трлерін кзбен кріп тамашалап, баалайтын болса, музыка нерін лапен естіп барып абылдаймыз. Негізінен кру сері нерді кеістіктік тріне жатса, есту сері уаытты нер тріне сйкес келеді.

Синтетикалы нер трі аталан нер трлеріні екеуін де амтиды. Киноны кріп ана оймаймыз, сонымен атар есту арылы да оны мазмнын тере тсінетіміз аиат.

Материалды, практикалы, кркемдік трыдан игеру дісіне арай, яки пайдаланылатын табии материалдарына байланысты да нерді жіктеп, р илы трлерге бліп айта береміз. Сулет, кескін, графика, мсін, олданбалы кркем нер, т.б. нер трлерін жасалан материалдарына орай металл, мрамор, гранит, ааш, бояу, т.с.с. атаулармен атайтын кезіміз де жиі кездеседі.

Музыка материалы – дыбыс, дебиетті материалы – сз екенін жасы білеміз. Бларды айсысы болмасын азір нер трлерінде кеінен олданылады. Мысалы, кино, театр, телевидениені сз бен дыбыссыз (музыкасыз) елестете алмайсыз. Соы жылдары кейбір нер трлерінде сзді барынша немдеп пайдаланып, оны орнына имылды, дыбысты, музыканы кбірек олдану тенденциясы орын алуда. Ш. Айманов атындаы «азафильм» киностудиясы тсірген Е. Трсыновты «Келін» фильмі оны наты мысалы бола алады.

Сонымен атар нерді пайдалы жне пайдасыз деп те блу принципі саталан. Кейде оны олданбалы жне кркемнер деп те айтып жатамыз. Кейінгі жылдары бл нер трлері де бірімен-бірі осылып, бірін-бірі толытырып крделі жанрлара айналуда. Мселен, сулет нерінде сурет, мсін, кескін нер трлері ана емес, сз нері, музыка, т.б. нер трлеріні элементтері барынша шеберлікпен йлесімді олданылып келеді.

Келесі бір нер трлерін алашы немесе тпнса (первичные) жне айталама немесе орындаушылы (исполнительские) деп те бліп жрміз. Мны мнісі сурет, сулет, мсін нерін айта кшіріп жасауды маызы жо, ал музыка, театр, эстрада, цирк, хореографияда орындаушыны шеберлігі крермен, тыдарман арылы бааланады. Себебі олар біреу жасаан нерді халыа з абілеттері мен таланттарын пайдалана отырып жеткізеді.

нерде кркем дебиетті орны ерекше. «дебиет жне нер» деп осарлай айтуымызды себебі сз нері кптеген баса нер трлеріні алашы негізі болып саналады. дебиет баса нер трлеріне араанда мір былыстарын, сол мірдегі аиат шындыты бейнелеп крсетуге лдеайда икемді, адамны ойы мен сезімін суреттеп жеткізу ммкіндігі орасан зор.

дебиетті материалы – сз. Сз кез келген ойды, идеяны барынша тере де толы сипаттай алады. Сондытан да сз нері – шыармадаы авторды кзарасын, аармандарды р алуан ойлары мен сезімдерін, іштейгі толаныстарын айын да аны бейнелеп крсетуге абілетті нер саласы.

Сзбен деби аармандар мен оиаларды кзбен кріп, олмен стаандай етіп бейнелеуге болады. М. Горкий «Жазушы суретті сзбен салады» деп бекер айтпаса керек.

дебиетті кші мен мніні зі – сзді бейнелегіштік, кркемдегіштік асиетіне, оны кез келген оианы не болмаса былысты эмоционалды, натылы талдап орыта алу ммкіндігіне, мірді ттастай амтып суреттей алатын арымдылыына байланысты болып саналады.

рине, сз неріні ммкіндігі те жоары, біра шексіз деп айта алмаймыз. Ол кез келген оианы, былысты, кіл кй сипатын кз алдымыза елестеткенімен, кино, театр, цирк секілді крсете алмайды. Адамны эмоционалды кіл кйлеріні тілмен айтып жеткізу ммкін емес нзік ырларын суреттеуге де кейде ммкіндігі жете бермейді. «Сзбен адамны эмоционалды кіл кйін суреттеу ммкіндігі таусылан жерден музыка басталады» деген сз театр мен кино нерінде жиі олданылатын тіркес.