Орта асырлы Еуропадаы эстетикалы кзарастар

Орта асыр дуірі мы жыла таяу уаытты, бізді жыл санауымыз бойынша V асырдан XIV асыра дейінгі кезеді амтиды. Орта асыр эстетикасын Батыс Еуропа алымдары ш аймаа бліп арастырады. Олар: Византия, Батыс Еуропа жне Шыыс Еуропалы айматар.

Бгінде лемді табындырып отыран Батыс Еуропа мдениетіні глдене бастауы бізді жыл санауымызды ІV- асырларына сйкес келеді. Халытарды лы оныс аударуымен байланысты Рим империясы лап, оны орнына батыс пен шыыс халытарыны араласуынан жаа мдениет, соны негізінде жаа кркемдік таным пайда болды.

Рим империясы лаана дейін-а брын оны рамында болан халытар роман мдениетін, соны ішінде тілі мен дінін де абылдап алан болатын. рине, роман тілін абылдаан халытар оны тек трмысты дегейдегі ауызекі тілде ана пайдаланды, солай бола трса да оны ыпалы кшті болды, кейін жергілікті ерекшеліктермен араласан ртрлі роман тектес тілдер алыптасты. Мндай ерекшеліктер оларды дебиеттерінде де саталып алды.

Халытарды лы оныс аударуы кезінде Рим империясыны кптеген блігін варварлар жаулап алды. сіресе оны батыс блігін Германды варварлар тгелге жуы басып алып, з биліктерін орнатты. Біра кейін келе мдениеті тмен дамыан бл халытарды здері романданып, Рим мдениетін сііріп алып, з тілдері мен мдениеттерінен айырылып алды. Мндай жадай Испанияа, Францияа жне Англияа да тн.

Батыс Еуропадаы орта асырлы дебиетті тууы мен дамуы ш факторды зара байланысына негізделген: 1) халы шыармашылыыны дстрлеріне; 2) антикалы дуір дебиетімен байланыстарына; 3) христиан дініні серіне.

Халытарды лы оныс аударуына дейін де орта асырда Батыс Еуропадаы билеуші кшке айналан варвар халытарды ежелден келе жатан дстрлі поэзиясы боланын азіргі ылым длелдеп отыр. Ол поэзияны кне лгілері туралы антикалы жне орта асырлы латын тарихшыларыны ебектерінен ана аздаан апараттар алуа болады.

Батыс Еуропалы халытар дебиетіні е кне лгілері ебекке атысты туан жырлар болып саналады. Онда атарылатын істі ыраына арай ледер айтылан. Ол ле-жырларды кбісі жымды орындауа негізделген. Осы ебек жырларынан келіп дстрге, салта атысты ле жырлар туындаан. Алашы ауымды рылыса тн бл жымды поэзияны бір трі каленьдарлы (жыл мезгілдеріне байланысты) ойын-сауы жырлары болып табылады. Онда табиатты згерістері (кктемні келуі, арды еруі, ккті шыуы т.б.) ерекше аталып тетін болан.

Алашы ауымды рылыс кезіндегі хор синкретизмі теориясын дебиеттануда алаш зерттеген алым А.Н. Веселовский. Ол мндай тжырыма тарихы-фольклорлы жне этнографиялы материалдарды салыстыра зерттеу арылы ол жеткізген болатын. Бл теорияа сйкес барлы жанр – лирика, эпос, драма элементтері бір бірімен араласа отырып, бірттас кйде пайда болан. Оны траты йымдастырушы негізі ыра деген тжырыма келген. Сз ол кезеде осалы рл атаран. Алашы ауымды рылыстаы хор жне салт ледері рулы патриархалды дуірге тн былыс. Алашы ауымды рылысты ыдырап, ебек жне млік блінісіні пайда болуымен синкреттік нер р алуан жеке жанрлара жіктеле бастаан.

Еуропа халытарыны христиан дінін абылдауы алашында стірт сипатта, тек ана сол дінні догмаларын орындауды ана талап етумен шектелсе, бірте-бірте бара халыты санасына тередей еніп, жалпы халыты сипата ие бола бастады. Мны соы дінні лкен саяси идеологиялы кшке айналуына келіп соты.

Ерте орта асырда кптеген жылдар бойы католик шіркеуі теократия идеясын насихаттаумен болды. Оны мнісі шіркеу мемлекеттік билікті жеке-дара олына алуа тырысуынан пайда болан еді. Бл идеяны негізін алаан «шіркеуді кесі» болып саналатын Августин Блаженный болатын. Аталан идея Еуропаны кптеген мемлекеттерінде жзеге асырылды. Билік жеке монархтарды олында боланымен ртрлі йтыры саясат арылы шіркеу олара барынша ыпал етіп отырды. Соны ішінде барлы білім саласы шіркеуді арамаында болды.

Шіркеу ызметкерлері аскеттік доктринамен халыты санасын улады. Олар халыты мына мірде кім кп иынды кріп, азап шексе о дниеде соншалыты раата батады деп сендірді.

Біра осындай діни ой-пікірлерге арсы адам міріні шынайы мні мен мазмнын баяндайтын ебектер де астыртын жары кріп жатты. Орта асырлы Еуропа дебиетіні дамуына католик шіркеуі орасан зор сер етті. Сол кезде туан діни гимндер, діни ледер, улиелер туралы аыздар, библиядан алынан зінді гімелер сияты деби жанрларды барлыы да шіркеуді тікелей араласуынан туан болатын.

Германдытар Рим империясын алаш жаулап алан кезде антикалы дуірді барлы мдени, деби ескерткіштерін иратып, ртеумен айналысты. Біра кп уаыт тпей-а зіні жаа мдениетін жасау шін ираудан аман алан материалдарды жинап алпына келтіре бастады. Латын тілін мемлекеттік тіл ретінде енгізіп, Остгот королі Теодорик Великий сиятылар министрлеріні зін сауатты римдіктерден таайындады.

Батыс Еропадаы орта асыр дебиетін дуірлеу оларды оамды даму кезедерімен сйкес келеді. Сондытан орта асыр дебиетін феодалды атынастарды алыптасу кезеіндегі дебиет жне дамыан феодолизм дуіріндегі дебиет деп екіге бліп арастырамыз. Бны бірінші кезеі X асыра дейінгі кезеді амтиды. деби дамуда ертерек кзге тскен ел Франция болды. йткені сол кезені зінде онда феодализм толыымен жеіске жеткен болатын.

Батыс Еуропада XIII асырды зінде халыты жырлар мен діни ой-пікірлерді негізінде ш деби аым пайда болды. Олар: халы дебиеті лгілері, клерикалы дебиет жне феодалды рыцарьлы дебиет. Бларды бір-бірінен блек деп ойлауды зі арты болар, керісінше олар бір-бірімен тыыз байланыста болды.

Рим империясы VІ асырда батыс жне шыыс болып екіге блініп кеткені тарихтан белгілі. Шыыс Рим батыс Рим лаан со да баяы империяны сарыншаы ретінде мір срді. Ол брыны Рим империясында алыптасан кркем шыармашылытарды дамыта отырып, жаа эстетикалы баыттарды пайда болуына да жол ашты.

Византия мдениеті дамуыны алашы кезеі христианды мдениеттегі кркем бейнелеуге атысты пайда болан екі трлі кзарасты айшылыты тартысымен ерекшеленеді.

Ол икона арсы кресушілер жне иконды пір ттып жатаушылар арасындаы тсініспеушіліктен туындаан болатын. Икона арсы кресушілер «дай ол рух, оны ешкім крген емес» дей келіп библиядан мынадай мысал келтіреді: «зіе кумир (еліктейтін, табынатын адам) жасама, жоарыда аспандаыны жне тменде жердегіні, жерден тмен судаыны бейнесін салуа болмайды» – деген длелді клдене тартты. Кезінде Византия императоры Константин бесінші де аталан кзарасты олдап наыз икона арсы кресушілерді бірі болан.

Икона арсы кресушілерді дурені Византияда жз жыла таяу уаыт жріп трды. Аырында 787 жылы Вселенский сабор иконды жатаушыларды кзарастарын талылап мынадай орытындыа келді: «кез-келген оиа жазу арылы баян етіледі, дл сол сияты оианы бояу арылы да айтып беруге болады». Егер кітапты аз ана топ оитын болса, салынан суретті жалпы кпшілік кез келген уаытта кре алады. Яки бояумен салынан сурет аиат шындыты кез келген уаытта жалпы кпшілікке баян етіп, насихаттауа олайлы деп тапты.

Сол VІІІ асырды зінде Византияда Христосты бояумен салынан кптеген суреттері болан. Догматиктер егер Христос жерге адам кейпінде келсе оны бейнесі де адам сияты болу керек деп шешсе, психологиялы жаынан оны образы крерменді иналысты кйімен аяушылыа трбиелеуі тиіс деген орытындыа келді. Оны шеге аылан ая-олдарынан аан ана кзден жасы сораламай арау ммкін болмайтындай етіп бейнелеу керек деген тсінік орын алды. Біра Вселенский саборыны бл шешімін суретшілер толы басшылыа алды деп айта алмаймыз. Фрескалар мен мозайкаларда, икондарда кбінесе авторды жеке кркемдік танымы басымдыа ие болып жатты.

Орта асырдаы Византия неріні канонды сипаты белгілі бір шарттылытара баынуымен, белгілі бір лшемдерді стануымен ерекшеленеді.

ІХ асырда асйектік Византия нері арынды дамыды. Мысалы, соы зерттеулер аскеттік эстетикасымен атар антикизирлік дстрді, антикизирлік эстетиканы атар мір сргенін длелдейді.

Асйектік кркемдік танымны басты ерекшелігі семдікті геодонистік сипатын ашу, нерді сезіммен абылдауа басымды беру болды. Византиялытар здері христиан дінінде бола трып, Х-ХІІ асырлара дейін пта табынушы жазушылар мен аындарды шыармаларын оып келді, пта табынан аламгерлерді туындыларын ін айналдырып з шыармаларына пайдаланды. Сондай жолды станан аламгерлерді бірі – Михайл Пселл (ХІ .) болды. Шіркеу мен діншілдерді дене слулыын суреттеуден аула болуа шаыран насихат, гіттерге арамастан сол тстаы Византиялы романдарда адам денесіні слулыы барынша толы бейнеленді, оны адам кіл-кйімен астастыра суреттеу беле аланы аарылады.

Иконографикада Византиялы дінбасылар образды белгілі бір схемада (лгіде) болуын, кп згермеуін атты адаалады. Автор з иялыны жетегіне еріп дай бейнесін згертпеуі тиіс еді. Біра аталан шектеулер керісінше авторды иялында іштейгі арсылытара шырады, олар з ойларын драмалы сипатта р алуан згерістер арылы дамытты. Ерте ортаасырлы епископ Аврелий Августин (354-430) зіні діни салада жазан ебектерінде эстетика мселесін де жоарыда біз айтан сипатта арастырады. Ол діни хорда орындалатын ндерді музыкалы сипатына ерекше мн беріп, оларды жай айтылуынан грі ырапен айтылуы адамды баурап алатынын мойындады. Бан араанда епископ музыканы тере тсінетін сезімтал, жаны нзік адам болана сайды.

ХІ-ХІІІ асырларда театр жанрыны р алуан трлері арынды дамыды. Негізінен ол кне сиет пен жаа сиетті сюжеттеріне рылан діни мистерияа байланысты туындаан еді. ХІІІ асырда Францияда улие адамдарды бойындаы трмысты, пенделік асиеттерге негізделген жаа театр жанры «микраль» пайда болды. «Моралите» жанрында жазылан пьесаларда арапайым шаруаларды мірі суреттеледі, байларды сарадыы, монахтарды кнарлыы, билерді (судьяларды) ділетсіздіктері шкереленеді. Алашы деби драма Францияда ХІ асырда пайда болды. Ол «Кйеу жігіт пен аылды, аыма бойжеткендер» деп аталады. Ол кпшілік ауым шін шіркеулерде пасха кезінде ойылатын.

Кейінгі орта асырда Батыс Еуропа дебиетіні кркем шыармашылыында шынайы мірге мн беру, мірді аиат болмысын суреттеу ке анат жая бастаанын байаймыз. Табиата, ондаы адар мен старды арапайым рекеттерін бейнелеу дстрі барлы нер саласында кріне бастайды. Реалды мірді суреттеу, жердегі арапайым оиаларды шыармаларыны таырыптарына арау ету ХІV асырдаы кркемдік сананы зіндік ерекшелігіні бірі болып саналады. Брын естуге негізделген мдениет сол кезенен бастап круге негізделген мдениетке ауысты. Сонымен орта асырлы Батыс Еуропа теологиясы арнайы эстетикалы трактаттарды мірге келе алмады, оларды эстетикалы кзарастары р алуан ылым жйелерінде шашырап жрді.

Мселен, Ульрих Страсбурский зіні «Игілікті ны туралы» шыармасында адам денесіні слулыы туралы жазса, Фома Аквинский сезіммен бааланатын семдікті масатты анааттандыратын ажеттілікпен ешандай байланысы жо деген тжырым жасады.