Трагедиялы аарманны басты ерекшеліктері

Трагедиялы деген не? Ол да кне грек тілінен алынан сз. Трагед – теке, дия – н, яни тура маынасында текені ні деген ымды береді. Оны шыу тркіні ежелгі гректерді халыты салт-дстріне, алашы театр нерімен байланысып жатандытан оан тередеп бармай-а, трагедияны эстетиканы бір категориясы ретіндегі маызы мен сыр-сипатына тоталанымыз орынды болар.

Трагедиялы дегенді бгінде кез-келген кзі араты адам айы, асірет, сор, адамдарды басынан ткен аралы оиа, лім, аза, т.б. баытсыздыа тн былыс ретінде тсінетіні рас. Біра шын мнінде кез-келген лім, кез келген баытсызды трагедиялы бола бермейді екен. Мысалы, Кукрыниксовты Гитлерді соы кндерін бейнелейтін «рдым» (Конец) деген суреті бар. Онда адамзата лкен асірет келген анышер фашисті зіні де соы сааттарыны соанын аны тсінген шарасыз, айылы бет-лпеті, айналасында оан кптеген жылдар бойы сеніп келген, тыыр таянанда ештееге дрменсіз бейшара кйге тскен генералдарыны бейнесі суреттелген. Осы аталан суреттегі Гитлерді бкіл болмысынан танылатын айы-асіретті біз іштей тсінгенімізбен де, оан деген титтей де болса аяушылы сезіміміз оянбайды. айта оны сол сорлаан бейшара тріне жирене арап ана оймай, іштей табалап, оны айысынан кегі айтандай рахат табатын секілдісі. Мны сыры не?

Мнан шыатын орытынды, трагедиялы дегенні зі семдікті зіне арама-арсы кштерге ттеп бере алмай жеілуі, злымдыа арсы кресте кйреуі екен. Геометрияда ана екі нктені арасын осса тзу сызы пайда болады. Ал мірде олай болмайтыны жртты бріне де белгілі. мір зі о баста жоспарлаандай тзу сызыты бойымен браласыз те шыады дегенге ешкімді де сендіре алмайсы. Олай болуы ммкін де емес. Адам мірі рдайым оыс оиалара толы, кнделікті жадайда ктпеген шытырман жадайлара кездесіп жататынымызды да жоа шыара алмаймыз. мірде трагедиялы халді орын алуын р трлі жадайда кездестіруге болады. мірді не екенін лі тсініп болмаан аршадай баланы лімінен бастап, лі де болса халы игілігі шін берері кп, шыармашылы кш-уаты айтпаан артты мірден туі немесе халы бостандыын асаан, сол азаттыты жзеге асыруды масат ттан лт-азатты ктерілісті кйреп, жеіліс табуы лкен айы-асірет, яки трагедия. Трагедия жеке бір адамны немесе улетті, ттас бір лтты, кейде тіпті кллі адамзатты басынан туі ммкін. Трагедия тек ана адамдар арасындаы айастан, оларды арасындаы айшылытардан ана туындамайды, кейде табиатты стихиялы кштерінен де адам баласы зардап шегіп, лкен айы-асіретке шырауы ытимал. Мысалы, 2011 жылы Гайтидегі 300 мынан астам адамны мірін жалмап кеткен, Жапониядаы 20 мынан астам адамны мірін иан жер сілкіністері, 2010 жылы ыры бестен аса адамды бан еткен еліміздегі ызылааш су тасаны оан толы длел бола алады. Ал сол жер сілкінісі мен сунамиден зардап шеккен Жапониядаы атом электр станциясыны істен шыып, радиациясыны жер жзіне тарай бастауы, оан тосауыл оюа адам баласыны лі де дрменсіздік танытуы жалпы адамзатты трагедия.

Эстетиканы баса категориялары сияты кезінде трагедияа да р трлі анытамалар берілген. Аристотельді зі оны адамны баыттылытан баытсыздыа туі деп атаан. Чернышевский трагедияны «адам міріндегі е смды асірет» деп тжырым жасаан. Бл екі анытама да нердегі емес мірдегі трагедияа актысты айтылан. Соны зінде бл пікірлер лі де болса толытыруды, жетілдіруді ажет етеді.

«Музыкатанушы И.И. Соллертинскийді пікірінше, П.И. Чайковскийді Тртінші симфониясыны эстетикалы рылымын мына формуламен білдіруге болады: «Трагедия – аза болу – мереке». Бл трагедиялы шыармаларды ру шін ажет типологиялы мнге ие формула.

Кріп отыранымыздай, уаыт туіне арай трагедия туралы брыны ескі тсінік тбірімен згеріске шыраан. Біздіше оан та алуды керегі жо, себебі трагедиялы ым да баса эстетиканы категориялары іспетті мірмен, тарихи шындыпен тыыз байланыста дамып, ркендейді. Трагедиядан трагедиялы аарман ымын бліп арастыра алмаймыз. Бл екеуі бірінсіз-бірі мір сре алмайтын былыстар.

Трагедиялы аарман болу шін баытсыздыа шырау, азап кру, керек десеіз рбан болуды зі жеткіліксіз. Ол баса кейіпкерлерден ерекше, асатыпен астасып жатуыны сыры да осында.

Мынау мірде кейбір бірін бірі жасы крген жастарды ата-аналарыны арсы боландарына наразылы крсетіп биік йді шатырынан секіріп опат боландарын баралы апарат ралдарынан оып та, кріп те жрміз. Біра оларды трагедиялы аармандар атарына жатыза алмаймыз. Ал озы Крпеш-Баян Слуды адал махаббат шін мірден туі наыз трагедия, екеуін де трагедиялы аарман ретінде танимыз. Неге? Себебі озы мен Баянны бір-біріне деген сйіспеншіліктері, ойлары, армандары, жалпы адамды асиеттері орасан зор арапайым адамдара тн сезімдерден лдеайда биік.

Егер театр сахналарында классикалы трагедия аармандарын кріп жрген болсаыздар, олар еш уаытта да кйкі тіршілік рекетпен, трмысты сипатта крермен алдына шыпайды. Оларды мінездеріні лшемі трмысты арабайыр рекеттері емес, керісінше аса биік асаты асиеттер болма. Біздер лкен сахналардан тамашалайтын Гамлет немесе Король Лир, Федралар трагедияны жазылмаан задарына байланысты еш уаытта да тшкірмейді, жтелмейді, арзан клмейді, ашаратанып тама жемейді. Ондай са ылытар комедия шін орынды боланымен, трагедия шін орынсыз болып саналады.

нердегі трагедиялы туралы айтанда, трагедияны мазмны мен пішіні арасындаы маызды байланыс туралы айтуды естен шыармаан жн. йткені трагедияны мазмны мен оны аарманы ана биікке ктеріліп оймай, оны тілі де аса болуы тиіс. Дние жзі дебиетіндегі лы трагедиялы шыармаларды оып байасаыз оларды кпшілігіні лемен жазыланын креміз. Неге десеіз поэзия тілі прозалы тілге араанда лдеайда слу, аса ымдарды жеткізуге ыайлы келеді екен. Оны мысалы, Мхтар уезовті лем дебиетінен аударан трагедиялары мен зіні а ле лгісімен жазылан трагедияларын оыса та айын байаймыз. «Елік – Кебек», «Айман – Шолпан», «арагз» брінде де а ле лгісі олданылан.

Трагедиядаы ле жай ана шыарманы сырты слулыы шін жазыла салатын мазмны тайыз дние емес, ол шыарманы кллі ішкі болмысымен астасып жататын, рбір ыраы мен дауыс екпіні белгілі бір былыс пен рекетті толы айындайтын, наты сюжетті сипаттайтын мні тере поэзиялы шыарма болуы тиіс. Поэзияны мндай тере асиетін актер ана сезініп оймай, оны жалпы крермен ауым жоары дегейде абылдауы керек.

алы оырман ауым арасында трагедиялы категорияны пессимистік трыдан тсіндіруге тырысатындар да кездеседі. Наыз трагедиялы шыарма еш уаытта да мітсіздікке бой алдырып, пессимизмге жол бермек емес. Блайша тсіну лкен ателік болып саналады. Ол кбінесе трагедиялы шыарманы соы шешіміні айы-асіретпен аяталуынан жататынын да жасыра алмаймыз. Біздіше олай тжырым жасауды басты себебі трагедияны мнін тере жне дрыс пайымдай алмаудан деп ойлаймыз.

мірдегі трагедиялы пен нердегі трагедиялыты соы нтижесі барлы уаытта бірдей бола бермейді. Оларды салыстыра арастыруды зі білімсіздік болып саналады. Мселен, . Мсіреповты «озы Крпеш – Баян Слу» трагедиясындаы бір-біріне ашы болан екі жасты бірі шін екіншісіні жанын июы крермен шін амалсыз жасалан бос рекет емес, шынайы махаббат жолында рбан болан а лім ретінде бааланады. Баянны зін-зі лімге июы пк сезіміні, з сйгеніне деген адал махаббатыны длелі ретінде абылданады. Оларды бір молада жерленуі екі ашыты мына жалан мірден тіп, мгілік мірге ая басанын аартады. Сондытан да халы оларды бл рекеттерін олдады, жыра осты, згелерге лгі етті.

Бл сюжетті азаты біртуар аыны, нші сет Найманбаев зіні махаббат туралы ажайып ніне арау етті:

озы менен Баяндай,

Бір молада лсем-ай, –

деген асыл арманнан туан н сзі бл ойымызды толы растайды.Баян лімі нердегі трагедия, асатыты здік лгісі, йткені оны кллі халы солай абылдады жне дл солай тсініп келеді.

1863 жылы орыс аыны Некрасов «ызыл шна сары аяз» («Мороз, Красный нос») поэмасын жазып аятады. Онда кйеуі жаында ана айтыс болан шаруа йелі Дарья ормана отына барады. Аталан шыарма аын зі шін матаныш еткен, оырман да сйсініп жанына жаын ттан бас кейіпкерді азасымен аяталады. Некрасов шыармашылыын зерттеушілерді айтуынша, бастапы жазбаларында аын Дарьяны лімге имай, аман алып алысы келгенге сайды. Отына баран йел тоанымен, тірі алан нсасы саталан. Біра соы нсасында автор ол ойынан айнып, поэманы Дарьяны сіп луімен аятаан. Себебі, Некрасов нерді жазылмаан задылыын оып біліп ана оймай, наты сезінген, егер бас аарман ажалмен бетпе-бет айаста лімге душар болса, оырман ккейінде оны бейнесі брыныдан да сем, тірі алан кйінен де серлі із алдыратынын тере тсінген. Дарьяны лімі жай кпті біріні лімі емес, ол ерлік лім, аса лім. Лессинг кезінде «трагедия матаныш сезімін тудырмау керек, керісінше адам бойындаы аяушылы, мсіркеу сезімін оятуы керек» деген болатын. Оны масаты адамды адамгершілік трыдан тазарту, лкен рекеттер жасауа мтылдыру, трагедиялы аармандарды олдауа трбиелеу, семдік шін кресуді насихаттау.