Аза дебиетіндегі постмодернизм кріністері

азіргі эстетикалы ой жйесінде постмодернизм дісі кеінен талданып, сз болып жр. рине оны діске жатызамыз ба, жо па ол да лі кнге шейін шешімін таппай келе жатан мселені бірі. Соы жылдары жары крген ылыми дебиеттерде постмодернизм бірде идеология, кейде нердегі аым, енді бірде нердегі діс, кейде тіпті дуір, кезе ретінде де арастырылып жр.

Философиялы сздікте «постмодернизм жаа тарихи жадайлара байланысты зіні алдындаы модернизм идеологиясын реттеуге, тзеуге баытталан ХХ асырды екінші жартысында пайда болан кркемдік жне мдени идеология» деген анытама берілген. Мны мнісі, екінші дние жзілік соыстан кейін модернистік баытты леуметтік, саяси жне эстетикалы жаынан тоталитаризм мен басыншылы, зорлышыл идеялара атысы бар, сол тоталитаризм мен билікшіл топты сойылын соады деп айыптады.

Постмодернизм деген сзді шыу тегі латынша post – соы, кейінгі жне французша modern – жаа, азіргі, лгілі деген сздерді бірігуінен пайда болан.

Е алаш рет «постмодернизм» деген термин 1914 жылы Р. Панвицті «Еуропа мдениетіндегі дадарыс» деген ебегінде олданылан. Одан жиырма жыл ткен со 1934 жылы Ф. Де Онис зіні «Испан жне латынамерикалы поэзия антологиясы» деген кітабында модернизмді теріске шыарушы ым ретінде пайдаланан.

1947 жылы лемге аты танымал тарихшы жне философ Арнольд Тойнби «постмодернизм дін мен мдениетке батысты стемдігіні аяталанын тспалдайды» деп мдениеттану тарапынан зіндік баа берген болатын.

Ал 1971 жылы дебиеттануа «постмодернизм терминін алаш енгізген америка алымы» Ихаб Хассан болды. Негізгі постмодернизмні пайда болан жері де Америка болып саналады. Ол алаш рет постмодернизмні нердегі жалпы сипатына шолу жасап, талдап, жіктеп крсетті.

1979 жылы жары крген француз алымы Ж.Ф. Лиотарды «Постмодернистік ахуал» деген ебегінде постмодернизмні пайда болуы мен негізгі белгілеріні алышарттары жан-жаты арастырылды.

Постмодернизмні пайда болуы туралы екі трлі кзарас бар. Біріншілері ХХ асырды екінші жартысында мдениет пен ркениетті лдырауына байланысты дниеге келген тарихи былыс деп есептесе, екіншілері – транстарихи былыс, яки рбір мдени дадарыс кезедерінде айталанып отыратын жадай деп тсіндіреді. Белгілі жазушы Умберто Эко зіні бір ебегінде р дуірді з постмодернизмі бар деп жазан болатын. Кез келген дуір кезі келгенде брібір дадарыса шырайды. ткен етектен тартып, кш крсетіп, анша жерден бопсаласа да тарихи авангард одан тылысы келеді, образсыздыа шейін жеткізеді. Біра бріні де шегі бар. Шегіне жеткенде авангардты да одан рі барар жері, асар асуы алмайды. Сонда оны постмодернизм ауыстырады. Егер ткенні брін иратып жою ммкін болмаса, онда айта таразылап, арастыру керек болады. Ешайда жалтатамай, ирониямен елеп, екшеу керек.

рине азіргі мдениет пен нердегі Умбертоны орны да беделі де ерекше, біра ТМД елдері дебиеттануында постмодернизмді тарихи былыс ретінде абылдау басымдыа ие болып отыр.

Сонымен, постмодернизм модернизмге балама идеология іздеуден туды деуге болады. Бл, негізінен, нерде жаа образдар, жаа материалдар мен ралдар іздеуден крінеді.

Постмодернизм тек ана Батыс Еуропа немесе Америка елдеріне ана тн аым дей алмаймыз. Бгінгідей жаандану дуірінде оамды санадаы былысты бір елмен шектеліп ала алмайтыны да тсінікті жайт. Сондытан да аталан аымны нердегі кілдерін зімізді аза арасынан да кптеп кездестіруге болады. Прозада жасы танылып алан Дидар Амантай, жас жазушылар Лира оныс шыармаларындаы лтты ндылытармен ндеспей жататын кейбір сарындар мен формалы ерекшеліктер соны крінісі.

Постмодернизм бгінгі дебиетшілерді назарына кптен ілігіп жрген деби былыс деп саналады. Ол - азіргі дебиетті басты аымы. Аымны негізгі сипаттары андай деген сауалды да жиі мазалайтыны рас. Мны брі аза дебиетінде де постмодернистік баыттаы кілдерді бар екенін, осы баытта да біраз ізденістер мен сынатар жасалынып жатанын жне оларды брі саналы трде емес, шыарманы ішкі кркемдік ттастыынан туындап, ішкі ндестігінен, табии задылыынан шыып отыранын да крсетеді. Оларды дені Т. бдіккімов, Е. Раушан, С. Асарлы сияты арнайы саналы трде эксперимент жасап, постмодернистік стиль алыптастыруа, соан лайыты сз рап, ойлау жйесін жасауа талпынан таланттарды зіндік табии талантынан, суреткерлік шеберліктерінен, кркемдік бейнелеу ралдарын шебер ойната білуінен туындап жатан даралы сипат екенін ескерген жн.

Демек, азіргі летанудаы крініп отыран жанрлы згерістерге шыарма кркемдігін р трлі тропалар жйесімен ттастырып тран сипатты тануа болады. зін-зі тануа мтылыс жасап жатан аындарымызды трлі ізденіске баруыны астарына ілуге тырысты.

«Аын біткен Абылды іздеп ксиді,

Жаратылан ара жрек абылдан» (Маралтай) деп пенде болса да, періштелікке мтылан дебиеттегі кейінгі толынны кркемдік лемі сан алуан. азіргі лирикадаы сан тарау ізденістерді негізі – шынайы сезінуден, толанудан туындайтын сезімдерді жеткізе білуден бастау алса, бл тарапта постмодернист Маралтайды жаашылдыы «жрегіне жлдыз шашып ойнаан тн», «обыз тартып аылдап кшіп бара жатан жан», «даланы бауырына алып лаан ара тн», «адам тнінен онара жер таппаан періште», «санаа сарыан сайал тадыр», «аппа айды анарындаы да», т.б. бейнелеулерден крінеді.

Постмодернистік поэзияа тн транслиризм, психолиризм сияты тсілдер Маралтай ледеріне жат емес:

Тн мекені тнекке

Серік таппай бойлаан.

Бізді азиз жрекке

Жлдыз шашып ойнаан.

Тнні мндай алпы мен рекетін аынны аынды кзі мен тйсігі ана аарса керек. Таптаурын баяндау мен алыптасан дадыдан згеше рнекке бой ру келесі жолдарда жаласын тапан:

Кексе дние тр нсіз,

Ккке сйреп кілді.

алатындай мырсыз

Санам сана блінді.

Алашы шуматан басталан транслиризм сарыны шуматан шумаа ткен сайын кшейе тседі. Сйтіп аынны ішкі леміндегі былысты, психологиялы ахуалды микро-лемнен макро-лемге кшіреді. Лирикалы кейіпкер мен кеістік бірттас бейнеге айналандай. Психологиялы сарын мен лиризмні тоысуына – психолиризмге арай бет бран келесі шуматаы бейнелеулерді серлілігін пайымдап крелік:

сты тынып шырылы,

Жаным асап, егіліп,

айыдарды брымы

Жрегіме тгіліп.

Арты сз жо. с шырылын асаан мазасыз жан, айыны «брымына» мекен болан жрек тосындыымен, шебер йлесімділігімен санамызды селт еткізіп, жанымызды бір саза блейді. Тылсым сырлы жаланны ашылмаан пиясы кп. Сол пияны шеше алмастан фниден баиа кшетін рух тіршілігі тотама емес. Фнидегі керуен - мірді бейнесі «есік аан» алыпта леге нкте болан:

Билет

Билет

• мірдегі семдік пен нердегі семдікті арасында елеулі айырмашылытар

• Адамны нердегі, мірдегі семдікпен слулыты танып, ынып жне оны ажыратып рухани спеттеп абылдай білуі эстетикалы трбиемен сабатас былыс. Кріктілік пен кркемдікті халымыз ежелден –а астерлеп слулыа станбаанны кзі шысын деп тегін айтпаан. нердегі семдік мірдегі семдіктен ралады. Бларды барлыы бір сзбен айтанда эстетика. мірде семдікті ркім ралай тсінеді. Бірі семдікті жасы киініп, тамаы то болып, жасы сыланып, кзге тсерліктей болып жру десе, бірі рухани дниені баюы, яни сем музыка, сем поэзия, рнекті проза, біреуге жасы сйлеп, ізгілікті іс жасау деп тсінеді. Бл ойды екінші нрсесі дрыс. Бірінші нрсе жай адамды уаытша тотыта стау; екінші нрсе нердегі семдікпен тікелей байланысты. Оларды айырмашылытарына келер болса: мірдегі семдік – аиат, нердегі семдік аиата негізделгенімен иял аралас болады; (з ойым бойынша жаздым,з ойларыды айтсадар болады).

• Платонны эстетикалы ойлары

• нер мен эстетика мселелерін зінше байыптаан кне дние ойшылдарыны бірі Сократты шкірті Платон. демілік туралы Платон теориясыны философиялы негізі оны блжымас, баи идеялар жайлы идеялистік жне мистикалы ілімімен тыыз байланысты. Алайда, эстетикалы исын аидаларды алыптасуына Платонны орны айрыша деп білген жн. Платон зіні «лкен Иппий» диалогында демілікті анытамасы ретінде мынадай уаыз сынады: жарамды нрсе пайдалы нрсе; пайдалы нрсені туір кресі; туір крсе уанасы; уаныш дегені кз бен ла арылы келетін рахатты тйсік: демі адамдар, р алуан шекейлер, лаатты сздер, серлі гімелер, музыка, сурет, зергерлік іс, зерделі рекет, т.б. осылар секілділерді брін кресі де естисі, уанасы да рахаттанасы. Ал ішу, жеу, таы сондай тйсіктер адамды анша рахаттандырмаанмен демі емес, шейін намды ана нрсе! Бдан шыатын орытынды «слу нрсе – сйкімді нрсені кзге крінер, лаа естілер блігі». Платонны музыкадаы ш трлі ыра, дебиеттегі ш трлі суреттеу тсілі жайлы пайымдаулары да бізге осы секілді тым «тым жабайы, адам нанысыз (длірек айтанда: сбилік), исынсыз болып крінеді». Алайда Платонны эстетикалы кзарастарында «сбиліктен грі» згещелеу жат пікірлер де жо емес. Оны софист Горгийді поэзияны алдамшы нрсе деген пікірін птай келіп, аынды тірікші ретінде тсіндіруі аса аат нрсе. «Философ лкендер шін, аын жастар шін» деген тжырым, Аристофанда да бар. Біра ол бл пікірді аынды нерді эстетикалы серіне байланысты айтан, йтпесе оан Платонша ол сілтемеген. Сз нері жайлы Платон философиясы сын кзбен арауды ажет етеді.

•

• Кркем шыармашылы жне дниетаным

деби кркем шыарма – белгілі дуірдегі оамды шындыты сулесі. р дуірді з шындыы бар. Блар бірін бірі айталамайды. Кркем шыарманы мірге келуде, жазушыны шеберлігі мен дниетанымы маызды рл атарады. Кркем шыарма шындыа негізделгендіктен, сол шындыты оырмана жеткізу барысында жазушыны дебиет теориясына атысты бкіл жайттардан хабардар болу керек. Орыс зерттеушісі В.М.Жирмунскийді пікіріне ден ойса: «деби туынды бізге картина немесе музыкалы шыарма сияты кркемдік-эстетикалы лззат сыйлайды. Біз деби шыарманы оыанда оны осымша ралдарсыз-а тсінеміз. Оан бізді сезім-кйіміз, абылдауымыз интуициямыз атысады». Кркем туындыларды мірге келетін автор. Автор жасаушы, шыарушы деген ымды береді. Автор жасаушы, баяндаушы объективті гімелеуші ретінде крінеді. Автор жасаушы зіні шыармасын тудырады. Оны кзарасы, идеясы, дниетанымы – сол туындыны негізін райды. Автор кейде шыармашылы дерісте зіні жасайтын мтініне билігі жрмей де алады. Ол сюжет жетегінде кркем шыармасын зі ктпеген жадайда дамытады, аятайды. Ал, авторды кркем шыармада крінуі крделі. Оырман рбір шыарманы оу стінде, одан авторды іздеп отырады. рине, автор кркем мтінге зіні станымымен, кзарасымен тікелей атысады. Онда ол шыарманы кіріспесінде, эпиграфында, басталуы мен аяталуында, арнауында, авторлы ескертулерде атысады. рылымы жинаы аяталан туынды жасау – аламгерді шыармашылы масаты. Автор гімелеуші з кейіпкеріні бейнесіне еніп, олармен бірігіп те кетеді. Сондытан автор оларды ой сезімдік, білімдік, тілдік дреже дегейлерінен асып, зінше блектенбейді, соларды леуметтік ортасында бірге жреді. Мндай баяндауды артышылыы: бірнеше тараптан крінеді. Біріншіден, кейіпкерді сипаттауа ке ммкіндік туады, екіншіден, автор зіні тсінік, кзарасын оырмана кштеп табайды. Авторды баяндаан жайттарын оырман з кзімен кріп отырандай сезінеді. Бл баяндауда оиалар крнекі трде ізбе-із крсетіліп, олара аратра авторлы тсініктемелер беріліп отырады. Мндай баяндауда уаытты бірлігі бзылмайды. Шыарманы кейіпкерлері оиаа тікелей араласады. Автор бейнесіні, сіресе, прозалы шыармалардаы орны ерекше. Егер лирикалы шыармада лирикалы субъектіні кіл кйі сол субъектіні зі арылы, жеке берілсе, драмалы шыармаларда да іс рекет атысушы кейіпкерлерді здері арылы крсетіледі. Ал, прозалы шыармаларда осыларды брін біреу баяндайды. Кейіпкерлерді сйлетіп, оларды р трлі оиалара атыстырып отыратын автор сзінен оырман санасында авторды з бейнесі туралы тсінік алыптасады.

Билет