Азіргі аза гімелеріні таырыпты, кркемдік ерекшеліктері

Туелсіздік жылдарындаы аза гімелеріні кркемдік дегейін ктеруге Ш. Мртаза, М. Маауин, . Жмаділов, Б. Нржекелы, Т. Нрмаамбетов, . Тменбай, . Тарази сынды аламгерлер лес осты.Ш. Мртазаны шаын жанрды мыт алдырмай, оан зіндік лес осып жргендігін «Алапар мен Динго», «Брша», «Туекел той» сыылды гімелері растайды. «Туекел той» гімесіні атыны зі айтып транындай, шыармаа азіргі замандаы бсеке тойы арау болан. Баталасты пен кндестікті шегінен асынандыы сонша той десе жанын салатын аза бгінде дстрлі тойларды жоалтып, тойды зін бсекеге айналдыра бастады. Да пен дапырта мастанан жандарды згеден асып тсу масатында тойдан кейін арыза белшесінен батып жатуы бгінгі кнні шындыы. Жазушы М. Маауинні «аыбастар мен шаалалар», «Тортай шалды есегі», «Бабаны оралуы» сынды гімелерінде лкен ой озаан. «аыбастар мен шаалалар» атты гімесіне айыршылы жола тскен жандар мірі, екінші гімеге кешегі лы Отан соысы жылдарындаы аза халыны ауыр трмысы негіз болса, соы гімені айтары тіптен блек. Мндаы зиратты орлап, баба жілігін сындыран Алаайды мірі азіргі жаа азатара ой салады. Ол «мырса ырын», «Коммунистік реализм», «асыр – Брі», «ос ааш» сынды гімелерінде мырса, асыр, ааш арылы азаты кешегісінен хабар беріп, болашаын мезейді. аза халыны тадырын кркем бейнелеген «ос ааш» гімесінен лттыымызды жойылып бара жатанын аару оай. Бір ауылды айбыны трізді крінетін ос аашты кйреп, тозып, аыр соында отына айналуы бір жаынан уаыт дгелегіні толассыз домалауымен мірді озатындыынан хабар берсе, екіншіден, сол уаытпен бірге лтты асиеттерімізден айырылып бара жатандыымыз жнінде ой салады. Оны «лт аралы жанжал» аза халы туелсіздік алса да лды психологиядан тыла алмай отырандыын шынайылыпен бейнелеген гіме. Отарлау саясатымен аза жеріне баса лт кілдеріні кптеп оныстанандыын бгіндері ана айтып жрміз. гімеде е жасы онажайлы асиеті зіне сор болып жабысан азаты з елінде жріп келімсектерге жалтатап, солардан асып кете алмай, жетім баланы кйін кешіп жатуы ащы болса да ХХІ асыр шындыы. оамдаы зекті мселелерді ктере білген жазушыны аталан гімелеріні негізгі зегі – туелсіз аза халыны жері мен еліне зі ана ие болуы. . Жмаділовті «Жалдамалы кйеу», «Жемдеген ырауылдар», «дайды йі», «Бір ана мыр», «Дгеленген дние-ай», «Тіленші» (2000), «Барбайды басы» (2000), «Ит базары» (2001) секілді гімелеріні негізгі зегі де бгінгі кнні оиалары, кейіпкерлері жаа заманны адамдары. «Жалдамалы кйеудегі» (инженер) Баймырзаны з бала-шаасын тастап, баса бір бай йелге (Айслу) кетіп алуы мірден алынан шынды. Сол секілді «Жемдеген ырауылдардаы» аудан кімі Нрсаан Бектрановты, «дайды йіндегі» кпар молданы, «Барбайды басындаы» ксіпкер Барбайды іс-рекеттерін суреттеу арылы жааран оамны сыпатын, кескін-келбетін, тынысын ашып крсеткен. «Тіленші» гімесіне ХХ асырды тосаныншы жылдарындаы Кеес Одаы ыдыраан тстаы аза халыны тыырыа тіреліп, экономикалы лдырауа душар болан кезіндегі кйі нші жігітті тадырымен бейнеленген. «Барбайды басы» атты гімесінде туелсіздікті алашы жылдарындаы жаа оамды тосырай абылдаан жандарды оамны ыайына арай бейімделе бастаандыы кркем бейнеленсе, «Аынны аыры кндері» (2000) атты гімесінде С. Сейфуллинні трагедиялы мірі суреттелген.

Билет

Кркем образдаы рационалдылы(аыл-ой) пен эмоционалдылыты зара байланысы жне кркемдікті эмоционалдылы трыдан баалануы.

Образ-адам аыл ойы мен санасы арылы аиатты тануды жолы.

Кркем образдаы рационалдылы (аыл ой) эмоционалдылыпен рдайым здіксіз байланыста болады жне сол эмоционалды трыдан бааланады.Демек,нер туындысын баалауда аыл ойдан грі сезімні ызметі жоары екендігі баяыда длелденген нрсе. Кез келген кркем шыармада тартыса тсуші екі тарап кейіпкерлерді сол шыармадаы мір былыстары мен тіршілік болмыса атысты ойлары, негізінен, сол аармандара з атынасын крсететін авторды пікірі екендігін теріс дей алмаймыз. Мндай ойлар тілден крінеді, ал тіл – суреткер шін аиат шындыты зі. Біра ылым тіліне араанда деби тілдегі ойды рдайым эмоционалды бояуы алы болып келеді. Эмоционалды бояу деби тілде былту мен айшытауды жне фонетикалы, интонациялы кркемдеу ралдарын молынан пайдалануды серінен пайда болады. Соны нтижесінде тіл ойды да, сезімді де еркін жеткізе алатын кркем тілге айналады. Тілді осындай асиетін тере тсінген Н. Чернышевский: «нер жай гімеге, соны ішінде ылыми гімеге араанда з масатын лдеайда аны та сенімді жеткізеді. Бояуы аны айшыты суреттер бізді санамызды аса нсаулар мен ра баяндаулара араанда лдеайда тез баурап алады, айналадаы заттар мен былыстарды сырын барынша аны етіп танытады, ойа онымды етіп тсіндіреді», – деп жазан болатын.

нерде ой тек ана сз арылы крінеді десек ателесеміз. Ойды сз олданбай да бояу, дыбыс, имыл, т.б. арылы жеткізуге болады. нерді кптеген трлері аталан ммкіндіктерді пайдалана отырып здері танытысы келген аиат шындыты здеріне ыайлы тілде жеткізе алады. Мысалы, бояу тілі, дыбыс тілі, имыл тілі деп жатамыз, егер осыларды тылсым табиатына тереірек ілсек, оларды да образды тіл екендігіне кзіміз жетеді. Айналадаы заттар мен былыстарды рационалды ой мен эмоционалды сезім бірлігінен пайда болатын кркем образ ретінде абылдау тек ана адамзат баласына тн асиет. Баса бірде бір жаратылыс иесі дниені образды трде абылдай алмайды. нердегі идея рашан да эмоционалды сипатта болады. Эмоционалды жне рационалды бірлікті осындысы образды эстетикалы табиатын айындайды.

2.Жаа нер трлеріні пайда болуы.

нерді трі дегеніміз – мірді белгілі бір ырын ана басым суреттейтін, белгілі бір образдылы сипатымен дараланатын адамны эстетикалы ажеттілігін анааттандыратын, кркем образ жасау материалы мен оны сомдау задылыы бойынша ерекшеленетін нерді белгілі бір саласы. мірді р алуан жатарыны араатынасын ашып крсетуге деген ажеттілік кптеген нер трлеріні бір-бірімен тыыз байланыста болуына, біріні осал тсын екіншісіні толытыруына ммкіндік жасады (мысалы, сулет нерінде оны мсін нері мен сурет нері толытырып трады, біра райсысы зіні кркемдік мнін сатап алады). Дей транмен де сулет неріні сем де айшыты мазмна ие болуында оларды синтезі маызды рл атарады. оам дамуына байланысты кейін туан нерді бір трі – балет. Біра аталан нер трін бисіз, музыкасыз, кркем декорациясыз кз алдымыза елестете алмаймыз. Мндаы нер трлеріні бірігуі жай ана бірігу емес, жоары дегейде бірігу болып табылады.

Жаа нер трлеріні пайда болуы да, оларды дамуы да оамды рухани ажеттілікке тікелей байланысты болып келеді. оам дамуына байланысты адамдар енді тани бастаан аиат шындыты жаа ырлары оамды тжірибеге тартылады, ал ол тжірибе нерге адам тжірибесіне байланысты жаа талаптар оя бастады. Оны аыры жаа бір нер тріні пайда болуымен аяталады.

Мысалы, кинематография солай пайда болан. Е бірінші «озалатын суреттерді» 1895 жылы Парижде аайынды Люмьерлер мірге келді. Біра олар нерді жаа бір трін ойлап тапты деген жо, тек техниканы жаа ммкіндіктерін жарнамалаумен ана шектелді. Ал одан кейін он-он бес жыл ткенде кино нерді е йгілі тріні біріне айналып шыа келді. Себебі неде?

рине, киноны пайда болуы, оныаса жылдам арынмен дамуы е бірінші сол тстаы ылым мен техниканы дамуына тікелей байланысты. Біра ылыми-техникалы прогресс кинематографияны дамуына тек жол ашып, ммкіндік жасаанын естен шыармауымыз керек. Ал сол ммкіндікті аиат шындыа айналуы, жаа нер тріні жедел дамуы – оамды мірді сранысынан туындаан ажеттілік.

рине, кино жеке нер трі, оамны барлы топтарына тсінікті нер. Бір жаынан, ол да дебиет секілді идеологиялы рал ретінде ызмет етеді. р трлі нер трлеріні бірігуінен (синтезінен) синтетикалы нер пайда болды. Олара азіргі уаытта театр, кино, телевидение секілді нер трлерін жатызып жрміз. Оларды рамынан бейнелеу нері мен бейнеленбейтін нер трлерін, кеістіктік жне уаытты нер трлеріні белгілерін айын ажыратып, ааруа болады. Оларды кейде уаытты-кеістіктік нер деп осарлап атау да дстрге айналып барады.

3.Алашы аза драмалары.

Драма– (010501101%22гр."гр. драмо — рекет) —дебиетті эпос, лирика сынды ш тегіні бірі. Драмада оиа тартыс, не тартыстар желісіне жинаталып, кейіпкерлер рекеті арылы дамиды. Драмалы шыарма театра арналып жазылады да, сахнада наыз кркемдік уатына ие болады. Драма бастапы кезде хор, диалог, би, айтыс, пантомимомен аралас болып, синтетикалы нер саласы ретінде дамыан. Кейін драма сз неріні жеке тегі ретінде дараланды, оны трагедия, драма, комедия, мистерия, миракль, моралите, мелодрама, фарс, водевиль, трагикомедия, т.б. жанрлары алыптасты. Классикалы драманы алашы лгілері ежелгі 010500818Грекияда пайда болып, 011080Эсхил, "../DAD%D%%0Софокл, "../DDBDDBD%BDB4Еврипид трагедиялары мен Аристофанны комедияларында жоары кркемдік биікке ктерілді. Драмалы шыармаларды бір жанры (. Драматургия). Трагедия бас кейіпкер рекетіні азаппен аяталуын крсетуге, комедия адам ылыы мен леум. мірдегі келесіз кріністерді жуалауа рылса, драма адамдар мдделері арасындаы атыыс, шиеленіскен тартыса рылады. Осы атыысты сипатына, леум. мн-маызына байланысты зерттеушілер азіргі аза драмаларын аарманды драма (мысалы, уезовті "ара ыпша обыландысы", 1945; С.Сейфуллинні "ызыл сарлары" 1922, т.б.), саяси-леуметтік драма (мысалы, уезовті "Елік-Кебегі", 1917, т.б.), тарихи-мырнамалы драма (мысалы, уезовті “Абайы”, 1950; .Мсіреповті "Аан сері-Атотысы", 1972, т.б.) деп бліп жр.

аза комедиясыны басында Ж.Аймауытов (Сыла ыз), Б.Майлин (Майдан), М.уезов (Тнгі сарын, Айман – Шолпан), .Мсіреповтер трды. Олар аза оамыны ары бергі тарихындаы оиаларды, здері мір срген тстаы келесіздіктерді клкіге айналдыра отырып, оамды атынастарды аиат шындыын ашып берді.

Мысалы, .Мсіреповті «Аан сері, Атоты» драмасындаы Атотыны кесі оайды монологынан оны ызыны баытын емес, дние мен жалан олпаша елігіп, шола ойлайтын тоышарлыын креміз.

«оай. Солай болды оайым! Тре тымына да болды, оай аты рана да тсті...

Тірі деген, далаа шыып, желпініп бір алмасам, тіпті йге сыя алар емеспін. Кні кеше екі кісі бас осса, ркімні аузына бір арап, тгіне тсінбей, айтып келіп атынынан срайтын оай! Міне кім болды бгін! Кім болдым дейім саан! Байашы зіді зі: кімні олы батар екен абыраа? Уа, айда жр лгі Сердлі? Ккшетау дуаныны кзі срінетін той жасаалы отыранымда, жаман неме, атын-алашты арасынан шыа алмайын деп жр ме зі?! (аранып.) Ту-ту!.. Мына бетті арадар, аптап келеді ара рттай! ап, сорлы «Басен-тиінде» келеді екен, ая асты болып алып жре ме байстар... Осыны брі де онайды тойына барамыз деп аттанды-ау, ? Мына думанда ызып кетіп, біреуіне тілім тиіп кетіп жрмесе жарар еді... Тоба де онай, тоба де!.. Брі де хазіретті арасы! Кісі деп жарыты хазіретті айтсашы. Аузында алласы отырса, кілінде мен сияты бір жазан таы трады. Шыыс тымыны сауырынан басып-басып байады да, бір марасасын «М, оай!» деп стата салды! Ерте Атотыны затып апаранда атымды байлап жатан біреуіне – «Уай, сен тре тымы боланда айсысыны баласы еді?» деп срасам, содан арыны керегі де жо маан... «лкен даны зін тарт, зін тарт!» деп, шаыраа аса жнелгенде ліп кетсем де мейлі!»

лі олы жетпеген жалан байлы пен алдамшы рметке мас бейшара адамны шалаай ойыны клкі шаыратыны рас. Біра бл тек ана оайды басындаы кй емес, жазушы тек ана бір оайды клкі етіп отыран жо, ол сол оамдаы з баласыны баын саудаа салан талай оайларды тоышар ойлары мен арсыз рекеттерін келемеждеп отыр. Ескіні алдыы ретінде крінетін оай рекеті, оны шола арман-иялы комедиялы былыс. Ал ондаы клкі мірі ткен шарасыз рекетке негізделген, оны брібір жеіске жете алмайтынына сенімнен туан клкі.

Билет