Трагикалы категорияны негізгі ерекшеліктері
Трагедиялы деген кне грек тілінен алынан сз. Трагед – теке, дия – н, яни тура маынасында текені ні деген ымды береді. Оны шыу тркіні ежелгі гректерді халыты салт-дстріне, алашы театр нерімен байланысып жатандытан оан тередеп бармай-а, трагедияны эстетиканы бір категориясы ретіндегі маызы мен сыр-сипатына тоталанымыз орынды болар.
Трагедиялы дегенді бгінде кез-келген кзі араты адам айы, асірет, сор, адамдарды басынан ткен аралы оиа, лім, аза, т.б. баытсыздыа тн былыс ретінде тсінетіні рас. Біра шын мнінде кез-келген лім, кез келген баытсызды трагедиялы бола бермейді екен.
Трагедиялы дегенні зі семдікті зіне арама-арсы кштерге ттеп бере алмай жеілуі, злымдыа арсы кресте кйреуі екен. Геометрияда ана екі нктені арасын осса тзу сызы пайда болады. Ал мірде олай болмайтыны жртты бріне де белгілі. мір зі о баста жоспарлаандай тзу сызыты бойымен браласыз те шыады дегенге ешкімді де сендіре алмайсы. Олай болуы ммкін де емес. Адам мірі рдайым оыс оиалара толы, кнделікті жадайда ктпеген шытырман жадайлара кездесіп жататынымызды да жоа шыара алмаймыз. Аиатына жгінсек, даму дегенні зі Гегель айтандай арама-арсы кштерді кресінен, айшылытарды айасынан туындайтынын тсінгендей боламыз. манда дамуды кздейтін жаа мен оан кедергі болатын ескіні арасындаы крес айшылыты басты себебі болып саналады. Ескіні олдайтын кш мірді дамуын ала жылжытуа штар жаадан басымыра боланда, жаа кш ескіден обай жеіліс тапанда ана трагедия пайда болады. мірде трагедиялы халді орын алуын р трлі жадайда кездестіруге болады. мірді не екенін лі тсініп болмаан аршадай баланы лімінен бастап, лі де болса халы игілігі шін берері кп, шыармашылы кш-уаты айтпаан артты мірден туі немесе халы бостандыын асаан, сол азаттыты жзеге асыруды масат ттан лт-азатты ктерілісті кйреп, жеіліс табуы лкен айы-асірет, яки трагедия. Трагедия жеке бір адамны немесе улетті, ттас бір лтты, кейде тіпті кллі адамзатты басынан туі ммкін. Трагедия тек ана адамдар арасындаы айастан, оларды арасындаы айшылытардан ана туындамайды, кейде табиатты стихиялы кштерінен де адам баласы зардап шегіп, лкен айы-асіретке шырауы ытимал.
Эстетиканы баса категориялары сияты кезінде трагедияа да р трлі анытамалар берілген. Аристотельді зі оны адамны баыттылытан баытсыздыа туі деп атаан. Чернышевский трагедияны «адам міріндегі е смды асірет» деп тжырым жасаан. Бл екі анытама да нердегі емес мірдегі трагедияа актысты айтылан. Соны зінде бл пікірлер лі де болса толытыруды, жетілдіруді ажет етеді.
Д. Юм «О трагедии» атты трактатында трагедиялы эмоцияда айы мен уаныш, орыныш пен лззат, рахат болатынына кіл аударан еді. Аталан былысты тсіндіру шін трагедиялыты нердегі орныны тарихына кз жгіртейік.
нердегі трагедиялы мірдегі трагедиялы жадайлармен негіздес бола тра зіндік ерекшеліктері, зіне ана тн задылытары бар екендігін естен шыармаан абзал. Былайша айтанда нердегі трагедиялы дегенні зі де іштей зара айшылытара толы. Мселен, комедиялы оны бір айшылыы ретінде рдайым арама-арсы кй, айшылыты рекет ретінде арастырылады. Сол сияты нердегі сырттайы баытсызды та (ішкі мні ашылмаан) трагедиялы ретінде абылданбайды. Шыармадаы ая астынан, ойламаан жерден пайда болан, кездейсо айы-асіретті де трагедия дей алмаймыз. Неміс философы Шеллинг «трагедияда кездейсотыа орын жо» деген болатын. Тек ана тартысты барынша иыншылыпен шешімін табуы, мінезді барынша тере, р ырынан наты танылуы ана трагедиялы халді толы сипатын ашып бере алады.
Трагедияны пайда болуы шешілуі иын тарихи-объективті жадайларды адамны іштейгі алауы, тілек-талабы аншалыты кшті болса да іске аспауына тікелей байланысты. Алдына ойан масатыны орындалмауы зіне байланысты болмаса да, оны жзеге аспауына арама-арсы кштер кесірін тигізіп, кедергі келтіргенімен, оны жеуге кш-уаты мен аыл-айласыны жетпейтінін біле трып, барлы кінні з мойнына алуы трагедиялы кйді басты ерекшелігі болып саналады. Трагедиялы жадайа байланысты туындаан, трагедиялы аарман сезінген бл кйді (халді) эстетикада «трагедиялы кін» деп атайды. Бл лем дебиетіндегі кптеген лы трагедиялы шыармаларда крініс беретін трагедиялы аармандара тн бірегей сипат.
Трагедиялы тартыс пен «трагедиялы кінні» мазмны мен пішіні адамзат оамыны дамуына орай, соан сйкес нер тарихыны дамуымен бірге біртіндеп згерістерге шырап келеді. Ертедегі гректер трагедиялы халді з заманында Шекспир алай тсінсе дл солай тсініп еді деп айта алмаймыз. Олай болса оларды трагедия туралы ым-тсініктерін бізді азіргі замандаы пайымдауларымызбен салыстыра арастыруды зі орынсыз талап болып шыатыны белгілі.
Трагедиялы аарман болу шін баытсыздыа шырау, азап кру, керек десеіз рбан болуды зі жеткіліксіз. Ол баса кейіпкерлерден ерекше, асатыпен астасып жатуыны сыры да осында.
Мынау мірде кейбір бірін бірі жасы крген жастарды ата-аналарыны арсы боландарына наразылы крсетіп биік йді шатырынан секіріп опат боландарын баралы апарат ралдарынан оып та, кріп те жрміз. Біра оларды трагедиялы аармандар атарына жатыза алмаймыз. Ал озы Крпеш-Баян Слуды адал махаббат шін мірден туі наыз трагедия, екеуін де трагедиялы аарман ретінде танимыз. Неге? Себебі озы мен Баянны бір-біріне деген сйіспеншіліктері, ойлары, армандары, жалпы адамды асиеттері орасан зор арапайым адамдара тн сезімдерден лдеайда биік.
нердегі трагедиялы туралы айтанда, трагедияны мазмны мен пішіні арасындаы маызды байланыс туралы айтуды естен шыармаан жн. йткені трагедияны мазмны мен оны аарманы ана биікке ктеріліп оймай, оны тілі де аса болуы тиіс. Дние жзі дебиетіндегі лы трагедиялы шыармаларды оып байасаыз оларды кпшілігіні лемен жазыланын креміз. Неге десеіз поэзия тілі прозалы тілге араанда лдеайда слу, аса ымдарды жеткізуге ыайлы келеді екен. Оны мысалы, Мхтар уезовті лем дебиетінен аударан трагедиялары мен зіні а ле лгісімен жазылан трагедияларын оыса та айын байаймыз. «Елік – Кебек», «Айман – Шолпан», «арагз» брінде де а ле лгісі олданылан.
алы оырман ауым арасында трагедиялы категорияны пессимистік трыдан тсіндіруге тырысатындар да кездеседі. Наыз трагедиялы шыарма еш уаытта да мітсіздікке бой алдырып, пессимизмге жол бермек емес. Блайша тсіну лкен ателік болып саналады. Ол кбінесе трагедиялы шыарманы соы шешіміні айы-асіретпен аяталуынан жататынын да жасыра алмаймыз. Біздіше олай тжырым жасауды басты себебі трагедияны мнін тере жне дрыс пайымдай алмаудан деп ойлаймыз.
мірдегі трагедиялы пен нердегі трагедиялыты соы нтижесі барлы уаытта бірдей бола бермейді. Оларды салыстыра арастыруды зі білімсіздік болып саналады. Мселен, . Мсіреповты «озы Крпеш – Баян Слу» трагедиясындаы бір-біріне ашы болан екі жасты бірі шін екіншісіні жанын июы крермен шін амалсыз жасалан бос рекет емес, шынайы махаббат жолында рбан болан а лім ретінде бааланады. Баянны зін-зі лімге июы пк сезіміні, з сйгеніне деген адал махаббатыны длелі ретінде абылданады. Оларды бір молада жерленуі екі ашыты мына жалан мірден тіп, мгілік мірге ая басанын аартады. Сондытан да халы оларды бл рекеттерін олдады, жыра осты, згелерге лгі етті.
Баян лімі нердегі трагедия, асатыты здік лгісі, йткені оны кллі халы солай абылдады жне дл солай тсініп келеді.
нердегі трагедияны маызы адамдар мірін иан, сол жолда талай иыншылытар крген идеала жету сенімін ниайтумен ана шектелмейді, сол идеалдарды іске асыруды жолдарын крсетеді, лкен істер шін иылан жаны боса кетпейді, болашата йтеуір бір з жемесін береді дегенге сендіреді. Трагедиялы аарман лсе де оны жарын болаша шін жасаан ісі лмейді деген философиялы ой тюге жетелейді.
нердегі трагедиялы тура маынасында писсимизмнен де оптимизмнен де ада. Ол жоарыда аталан тсініктерге атыссыз мір сретін секілді. Оны негізгі масатыны зі мірдегі ерлікті, батырлыты нердегі аарманды арылы таныту деп ойлаймыз. Ол адам бойындаы барлы ммкіндіктерін аша отырып, оны е биік адамгершілік асиеттерін, ар-намасын лгі етіп сынады. Сол арылы саналы адам баласыны рухани сранысын анааттандырады.
Модернизм аымы
Модернизм (фр. Moderne – жаа, азіргі заманы) – ХХ асырды 20-жылдары пайда болан адамдарды рухани дадарысын бейнелеуге негізделген кркемдік-эстетикалы жйе. Модернизмні тменгі шегі реалистік мдениет болса, жоары шегі 1950 жылдары пайда болан постмодернизм болып саналады. Модернистік нерді авангардты нермен шатастыруа болмайды, біра оларды ара-жігін ашып ажыратып беруді зі иын. Модернистік нерді трлеріне символизм, экспрессионизм, акмеизм жатса, авангардты нер трлеріне футуризм, сюрреализм, дадаизм кіреді.
Модернизмні нерге ана емес, ылым мен философияа да атысы бар. Кптеген модернистер негізінен алымдар болан. Оан кптеген мысал келтіруге болады. ХХ асыр мдениетінде ерекше былыс саналатын психоанализ, кибернетика, ытималды теориясы, рылымды (структуралы) лингвистика, аналитикалы философия, квантты механиканы соны длелі ретінде арастыруа болады. Олай болса, Зигмунд Фрейдті, Карл Густав Юнгті, Альберт Эйнштейнді, Курт Гедель мен Нильс Борды, Фердинанд де Соссюрлерді модернистер болмаан деп айта алмаймыз.
Мысалы, модернизмді ХХ асыр мдениетіндегі кешенді озалыс ретінде арастыратын болса, ол ХХ асыра дейін мір сріп келген реалистік (соны ішінде соцреалистік) жне позитивтік дниетанымнан бас тартты, ескі кзарастардан іргесін аула салан аым болды.
Кейбір кеестік зерттеушілер модернизм мен позитивизмді бір дниетаным ретінде арастырады жне коммунистік идеологияа сйкес келе бермегендіктен, модернизмні тек намсыз жатарын ана азбалап крсетуге тырысан. Сондытан да олар модернизмді буржуазиялы оамдаы рухани дадарысты крінісі, буржуазиялы жекелік жне баралы сананы айшылытарыны жемісі деп баалады. Біра сол модернистік пайымдауларды социалистік оамда да ркен жайып, крініс бере бастаанын здері де бірден тап басып тани алмады.
Позитивизм мір сріп жатан аиат мірді бейнелеуді мрат ттса, модернизм сол аиат мірді лгісін зі жасауа тырысты. Реализм шін аиат шынды алаш пайда болан деген материалистік кзарас негізге алынса, модернизм бірінші сана пайда болан деген тжырымды станады. Егер шынтуайтына келсек, модернизм шін нені бірінші, нені екінші боланы да маызды емес еді.
Позитивистер шін реализм тсінігі негізгі мселе болса, модернистер шін реализмні зі саымды блдыр иялмен, реминисценциямен, бірін-бірі айнадан кргендей айталай бейнелейтін, е бастысы мтін туралы тсінік болып шыады жне ол жай ана мтін емес, алынан дйектеме зінділер арылы, айталаулар арылы интертекске айналан мтін.
Реалистік дебиетке ерекше аарман мен тобыр арасындаы романтикалы тартыс сипаты тн болса (Бальзак, Чернышевский, Тургенев шыармаларындаы аармандар), модернизмде ондай тартысты кездестіре ою иын, ондай тартыс орын алан кнні зінде ол жай мнсіз рекетті бірі ретінде сипатталады. Жалпы жеке тланы сомдау идеясы, адам жан дниесіндегі сілкіністерді суреттеу модернизмде (осалы) екінші плана кшіп кетеді. Кейде Томас Манны «Доктор Фаустусы» сияты аарман мен тобыр арасындаы атыыс суреттелетін де шыармалар кездесіп алады, біра ондаы тартыс шынайы тартыс емес, пародиялы сипата ие тартыс.
ХІХ асыр дебиетінде отбасылы жадайды сз ету басты мселені бірі болса, модернистік дебиетте отбасы (семья) мселесі млде ауыза алынбайды, егер алына алан кнні зінде Фолькнер шыармаларындаыдай отбасыны ыдырауы, лдырауы баса суреттеледі. Модернизм болашаы жо лемді суреттеді, нерде аыреттік дниені, заман аырды суреткерлік таным трысынан крсетуді мрат ттты.